Təbabət və insan bədəninin mikroflorası (davamı)

Təbabət başlanğıcdan və ilk inkişaf dövrlərindən əsasən empirizmlə qidalanmış, təcrübənin biliyin yeganə həqiqi mənbəyi olması ideyasını əsas götürməklə, utancaq addımlarını atmışdır. Ona görə də xəstəliklərin gözə görünən, anlaşılan simptomları əsasən ön plana çəkilirdi. Sonrakı dövrlərdə isə digər sahələrdə olduğu kimi, burada da rasionalizm üstün mövqelərə yiyələnməyə başladı.

Təbabət, insanların sağlamlığının qoruyub saxlamağa, xəstəliklər barədə xəbərdarlıq edilməsinə və onların müalicəsinə yönəldilmiş elmi və praktiki fəaliyyət sahəsi hesab olunur. Bir çox əsrlər ərzində bu sahə yalnız təcrübə əsasında müalicə yolları və vasitələrini toplamış, onlar xalq təbabətinin əsasını təşkil etmişdir. Tarixin atası sayılan Herodot özünün məşhur “Tarix” kitabında yazırdı ki, Assuriyada xəstənin çarpayısını şəhərin baş meydanına qoyuldular. Meydandan gəlib keçənlər xəstəyə öz başlarına gələnlərdən danışıb, məsləhətlər verirdilər və bu nəsihətlər xəstəliyin sağalmasına köməklik göstərirdi. İlkin daha inkişaf etmiş sivilizasiyalarda digər elmlər təşəkkül tapmağa başladığı kimi, təbabət də elmi relslər üzərinə keçməyə başladı.

Qədim dünyadakı həkim sənətinin zirvəsini, bu sahənin pioneri sayılan Hippokratın fəaliyyəti təşkil edir. Bizim eradan əvvəl V-IV əsrlərdə yaşamış qədim yunan həkimi Hippokrat antik təbabəti ilk dəfə islahata uğratmışdı. Onun bu fəaliyyətini b.e.ə. VI əsrdə Afinanın siyasi sistemini islahata məruz qoymuş, yeddi müdrikdən biri hesab olunan Solonun nəcib işi ilə müqayisə edilə bilər. Qədim yunanlar cəmiyyətin, onun üzvlərinin sağlamlığına qayğı göstərmələri ilə seçilirdilər. Təsadüfi deyildir ki, təbabətin əhəmiyyətini nəzərə alaraq öz mifologiyalarındakı allahlar arasında həkimlik allahı Asklepiyə də pərəstiş qaydasında yanaşırdılar (Qədim romalılar isə digər mifoloji personajlar kimi, onun da adını dəyişdirib, Eskulap adlandırırdılar). Mifologiyasında həkimlik edən allahın mövcudluğunu etiraf edən bir xalq hökmən onun inqilabı qaydada inkişafına qayğı göstərməli idi və göstərdi.

Hippokratın əsərlərində təsvir edilənlər kliniki təbabətin sonrakı inkişafının əsasını qoymaqla, orqanizmin bütövlüyü barədəki anlayışı, xəstə və onun müalicəsinə fərdi yanaşma qaydasını irəli sürürdü. Müalicədə üç tərəfin – xəstəliyin, həkimin və xəstənin iştirak etdiyini təsdiq etməklə, müalicənin uğurlu nəticəsinin, xəstənin həkimə köməklik göstərməsi ilə baş verdiyini vurğulayırdı. Anamnezi – xəstəliyin inkişafı barədəki və digər əlaqədar məlumatların məcmuu kimi xəstəliyin diaqnozu, müalicəsi və profilaktikası üçün istifadə edilən bir metod kimi praktikaya daxil etmişdi. Bundan əlavə o, xəstəliyin səbəbləri barədə təlimin müəllifi hesab olunur. Onun adı həkimin yüksək mənəvi siması və etik davranışının nümunəsi kimi qəbul edildiyindən, həkimlər bu sənət üzrə işləməyə başlamamışdan əvvəl “Hippokrat andı”nı içirlər, onu pozmaq bu müqəddəs sənətə xəyanət etmək kimi qiymətləndirilir.

Bizim eranın II əsrində yaşamış romalı Qalen antik təbabətin anlayışlarını sistemləşdirmişdi. Doqquz əsr sonra İbn Sina buna mühüm əlavələr etmişdi. Onun “Həkimlik elminin kanonu” kitabı Avropada böyük əks-səda doğurmuşdu. Qalenə gəldikdə, onun sistemi Yeni tarixin əvvəllərinə qədər təbabətdə hökmranlıq etmişdi. Qladiatorların cərrahı olan Qalen böyük təcrübə əldə etməklə, ilk dəfə olaraq bütöv insan orqanizminin anatomik – fizioloji təsvirini vermişdi, anatomiya və fiziologiyanın elmi diaqnostikanın, müalicənin və profilaktikanın əsası olduğunu bildirmişdi. O, damarlarda havanın cərəyan etməsi barədəki yanlış fikirləri rədd edib, orada qanın axdığını tibb elminə daxil etmişdi. İngilis həkimi, müasir fiziologiyanın və embriologiyanın banisi olan Uilyam Harvey (1578-1657-ci illər) qan dövranının böyük və kiçik dairələrini təsvir etdi, qan barədə təlimini işləyib hazırladı.

Sonrakı tibbi kəşflər, praktikanın təkmilləşməsi bu dahi insanların yaratdıqları möhkəm əsaslar üzərində meydana çıxmaqla, təbabətin inkişafına müəyyən ardıcıllıq verdi.

Müasir dövrdə isə tibb elmi və praktikası qarşısında daha böyük vəzifələr, hələ də bağlı qalan sirlərin açılması işi durur. Təəssüf ki, elmi axtarışların mikroorqanizimlər aləminə müdaxiləsi də zəif getmişdir. Yalnız son onilliklərdə gen mühəndisliyinin nailiyyətləri gözə görünməyən, lakin insan üçün nəhəng əhəmiyyətə malik olan təəccüblü, sıx məskunlaşmış mikroorqanizimlər dünyasına kiçik də olsa, pəncərə açmağa imkan verdi. Kainatın öyrənilməsi çətin və mürəkkəb olduğu kimi, insan bədəni də məchul sayılan sirlərlə doludur. Bizim daxilimizdə və ətrafımızda bakteriyalar, göbələklər və viruslar dünyası məskunlaşmışdır. Alimlər bunu “mikrobiom” adlandırırlar. Onların ağlasığmayan çoxluğuna görə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Yer kürəsi insanlara, heyvanlara, quşlara, həşəratlara məxsus olmaqdan daha çox məhz bakteriyalar planeti hesab edilməlidir. Doğrudan da Yer kürəsi əhalisinin sayı 7 milyard olduğu halda, təkcə bir insan bədənində sayı on trilyonlarla ölçülən mikroorqanizmlər vardır. Onların planetdəki sayının isə həddi bilinməyən bir rəqəmlə də ifadə etmək olduqca çətin işdir. Yer üzündə insan sakinləri ilə bakteriya sakinləri arasında birincinin ziyanına olan belə nəhəng say fərqinə görə, planetimizi daha çox bakteriyalar məkanı adlandırmaq olardı. Sualtı dünyanın məşhur tədqiqatçısı, fransız alimi Jak İv Kusto da Yer kürəsinin əsas hissəsini okeanlar və dənizlər təşkil etdiyinə görə, planetimizi “Su kürəsi” adlandırmağı təklif edirdi. Bakteriya məkanı titulu kimi, belə adlanmanın özü də xeyli dərəcədə həqiqətə uyğun olardı.

Son 150 il ərzində tibb elmi və praktikası nə qədər inkişaf etsə də, mikrobiom əsasən qalın naməlumluq dumanı arxasında gizlənmiş olaraq qalmışdır, onun tədqiq edilməsi sahəsindəki işlər məhz buna görə güclü təkan təsiri bağışlayır və belə kəşflər təbabətə olduqca böyük fayda verə bilər. İndi alimlər anlayırlar ki, mikroblar insanın nəinki düşməni, həm də onun müttəfiqi ola bilər. Mikroorqanizmin düşmən kimi qiymətləndirilməsinə gəldikdə, latın dilində “virus” sözü “zəhər” mənasını verir.

İnsan bədənində mikrofloranın tarazlığı mühüm əhəmiyyətə malik olduğundan, alimlər ona nəzarət etməyi öyrənmək istəyirlər. Bu məqsədlə yüzlərlə növdəki mikroorqanizmlərin xüsusiyyətlərini aşkar etməyə can atırlar. Əsas hədəf isə heç də bu deyildir, virusların və bakteriyaların hansısa bir qatilinin törədicisini tapmaq daha vacib vəzifə hesab olunur.

İndiyə qədər belə bir təsəvvür hakim kəsilmişdir ki, insan yalnız hüceyrələrin məcmuudur, insan bədəni onlardan düzəlir. Bu hüceyrələrin sayı 10 trilyondan yuxarıdır, lakin bu rəqəmə 100 trilyon hüceyrəni də əlavə etmək lazımdır, axırıncılar insan bədənində məskunlaşan mikroorqanizmlərdən ibarətdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, tədqiq edilən insan ona bilavasitə məxsus olan hüceyrələrin 10 faizini özününkü hesab edir. Deməli, güzgüyə baxan hər kəs yalnız hüceyrələrin birlikdə təşkil etdiyi on faizdən əmələ gələn bədəni müşahidə etmək imkanına malik olur.

Müasir dövrdə, irsiyyət nəzəriyyəsinə, genlərin təsirinə maraq böyük olduğundan, bu irsiyyət daşıyıcılarının miqdarı da az əhəmiyyətli məsələ deyildir. İnsan orqanizmində genlərin sayı təqribən 21 mindir. Bu rəqəmin üzərinə insan bədənində məskunlaşan 8 milyon geni də əlavə etmək lazımdır və onlar insan bədənindəki mikroorqanizmlərdən ibarətdir. Axırıncılar heç də həyat səhnəsindəki laqeyd statistlər olmayıb, böyük fəaliyyət subyektləridir. Onlardan çoxu qidanı həzm etməkdə, immun sistemimizi möhkəmləndirməkdə, genləri işə salmaqda və “dayandırmaqda” bizə kömək edirlər – bir sözlə, yaşamağımıza köməklik göstərirlər. Burada ingilis şairi Con Donnun yazdığı “heç bir insan özünə qapılmış ada deyildir. Hər bir insan materikin bir hissəsidir” kimi müdrik sözlər necə də yerinə düşür. Heç də təsadüfi deyildir ki, Nobel mükafatı laureatı, amerikan yazıçısı Ernest Heminquey özünün “Zənglər kimin üçün çalınır” romanına bu kəlamı epiqraf kimi seçmişdi.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, insan genomunun öyrənilməsinə böyük ümidlər bəslənsə də, bu tədqiqatlar gözlənilənlərin əksinə, heç də yeni müalicə metodlarının meydana çıxmasına gətirib çıxarmadı. Onlar, nəzəri cəhətdən mikroorqanizmlərin ayrı-ayrı qruplarını idarə etmək üsullarını tapmağa kömək etməlidir. Mikrobiomu tədqiq etmək lazımdır ki, diabet və həddən artıq kökəlmə problemlərini həll etmək mümkün olsun.

İnsan mikrobiomunun xəritələşdirilməsi təbabət üçün nəhəng fayda verə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, hər bir adam yalnız ona məxsus olan unikal mikrofloraya malikdir. Ayrıca bir adamın mikroflorasının xarakteristikaları arasındakı fərq onun fərdi qida rejimindən, ailəsinin tərkibindən, xəstəliyinin tarixindən, milli və regional mənsubluğunun xüsusiyyətlərindən asılıdır. Bura həm də çox sayda başqa xüsusiyyətli faktorları da əlavə etmək olar və onların hamısı bu və ya digər dərəcədə rol oynamamış qalmır. Məsələn, insanın bağırsaqlarında bəzi elə bakteriyalar məskunlaşa bilər ki, onlar bir sıra dərman preparatlarının müalicə effektinin xarakterini, ümumiyyətlə, dəyişdirər, elə edə bilər ki, həmin dərman preparatı neytrallaşsın, təsirsizə çevrilsin. Əgər xəstənin fərdi mikrobiomu öyrənilsə, bu vaxt dərmanın seçilməsi, heç şübhəsiz, xeyli sürətlənəcək və onun təsiri daha səmərəli olacaqdır.

Yaxşı cəhət orasındadır ki, son vaxtlar arıq hətta mütəxəssis olmayanlar da mikrobiom haqqında müəyyən məlumatlara yiyələnmişlər. Bəzi tədqiqatlar bu məsələyə marağı xeyli artırmışdır. Vaşinqton Universitetinin apardığı bir tədqiqatın, həddən artıq kökəlmə ilə bağırsaqların mikroflorasının keyfiyyəti arasındakı əlaqəni müəyyən etməsi, buna misal ola bilər. Tədqiqat aşkar etdi ki, izafi çəkidən əziyyət çəkən siçanların bağırsaqlarında bir növ, arıq siçanlarınkında isə tam başqa növ bakteriyalar vardır. Onları eyni dieta ilə yemləyirdilər, lakin birinci qrup qidadan daha çox kalori mənimsəyirdi və bu vaxt xeyli piy yığırdı. Eyni vəziyyət insan orqanizmində də baş verir. Aydın oldu ki, nəyə görə çox sayda adam yeməyin adicə iyindən kökəldiklərindən şikayətləndikləri halda, onların arıq dostları həmin yeməyi heç bir problemlərlə üzləşmədən asanlıqla udurlar.

Belə eksperimentlər insan mikrobiomuna olan münasibətdə, onun öyrənilməsinə böyük həvəs göstərməklə xarakterizə olunan dəyişiklik yaratdı, əvvəllər isə alimlərin çoxu ona müəyyən iyrənmə qaydasında yanaşırdı. Bu ona bənzəyir ki, oxucular Conatan Sviftin “Qulliverin səyahəti” əsərindəki bir hissəyə görə onu sevəydilər, bu hissədə isə bir tələbənin insan ekskrementindən onu əmələ gətirən maddələri təkrarən bərpa etmək sahəsində apardığı təcrübə təsvir edilir. Belə bir hadisəyə rus yazıçısı Vladimir Voynoviçin satirik “Əsgər İvan Çonkin” romanında da rast gəlinir. Həvəskar bioloq olan kolxoz mühasibi eyni xassəli bədən tullantısından spirt çəkir və həmin içki ilə əsgər Çonkini qonaq edir. Hər iki hadisə iyrənc, ikrah doğuran hisslər yaratsa da, belə qəribə “əlkimyaçılıqları” təsvir edir. Mikrobioma da əvvəllər vasvası qaydada münasibət bəsləyənlərin bəzilərinin öz mövqelərini dəyişib, bu problemə ciddi yanaşmaları yalnız rəğbət hissləri doğura bilər.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2013.- 21 sentyabr.- S.18.