Azərbaycandakı məscidlər: mənəviyyat və tarixi-memarlıq abidələri

Azərbaycan tarixən müxtəlif inancların, fərqli dini konfessiyaların birgə və əmin-amanlıq şəraitində yaşadığı ölkədir. Respublikamızda kilsələr, sinaqoqlar, məscidlər və müxtəlif dini məbədlər eyni vaxtda yanaşı fəaliyyət göstərir. Keçən silsilə yazılarımızda şəxsi müşahidələrimizə, müxtəlif mənbələrə, o cümlədən də Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytına əsaslanaraq ölkə ərazisində mövcud olan qədim alban məbədləri haqqında oxucularımıza məlumat vermişdik. İndi isə Azərbaycan əhalisinin böyük əksəriyyətinin –təxminən 95 faizdən artığının etiqad etdiyi islam dininin müqəddəs ibadətgahlarından –məscidlərdən söhbət açacağıq. Ölkə ərazisində, demək olar ki, hər bir rayon və şəhərdə böyük və kiçik olmaqla onlarla məscid fəaliyyət göstərir. Növbəti silsilə yazılarımızda paytaxt və Abşeron yarımadasından başlamaqla ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən məşhur məscidlərimizdən bəhs edəcəyik.

Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytında yer alan məlumata görə, Azərbaycanda 1834 məscid (Naxçıvan Muxtar Respublikası və işğal olunmuş rayonlar istisna olmaqla) mövcuddur. Qeyd edək ki, sovetlər dövründə respublikada cəmi 17 məscid fəaliyyət göstərib. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, daha doğrusu, 1990-cı ildən indiyədək ölkədə 814 məscid inşa olunub. Hazırda ölkədə 306 məscid dövlət tərəfindən tarixi abidə kimi qorunur. 1993-2003-cü illər ərzində ölkədə 517 məscid inşa olunub, 200-ə yaxın məsciddə əsaslı təmir işləri aparılıb, 16 məscid yenidən qurulub. Dövlət vəsaiti hesabına 1998-ci ildə Bibiheybət məscid-ziyarətgah kompleksinin yenidən qurulmasına başlanılıb, 1999-cu ildə rəsmi açılışı olub. 2003-2013-cü illər ərzində ölkədə 216 məsciddə inşa və əsaslı təmir və yenidən qurma işləri aparılıb, o cümlədən dövlət vəsaiti hesabına 10 məscid tikilib və ya əsaslı bərpa olunub. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Sərəncamlarına və tapşırığına uyğun olaraq Bibiheybət məscid-ziyarətgah kompleksində, Təzəpir məscidində, İçərişəhər Cümə və Həzrət Məhəmməd məscidlərində, Əjdərbəy məscidində əsaslı təmir, bərpa və yenidənqurma işləri aparılıb. Bu ilin mayında da prezidentin sərəncamlarına əsasən, əsaslı təmir işi aparılan Şamaxı Cümə məscidinin asılışı olub, prezident şəxsən məscidin asılışında iştirak edərək nitq söyləyib. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən 7 məscid və ziyarətgah – Daşkəsən şəhər Cümə məscidi, Gəncə şəhər Şah Abbas və Həzrət Zeynəb məscidləri, Xəzər rayonu Buzovna qəsəbəsi Cümə məscidi, Mərdəkan qəsəbəsi Pirhəsən ziyarətgahı, Binə qəsəbəsi Möhsün Səlim və İmam Rza məscidləri inşa və ya əsaslı təmir olunub.

Bakıda yerləşən ən məşhur məscidlərimizdən biri və bəlkə də birincisi Təzəpir məscididir. 1904-cü ilin yayında Təzəpir məscidinin tikintisinin Aşur xan nəslinin adlı-sanlı, dövlətli xanımlarından olan Nabat xanım Aşurbəyova tərəfindən maliyyələşdirilməsi haqqında Bakı şəhər dumasının rəsmi qərarı elan olunub. Məscidin memarı Peterburqda təhsil almış ilk azərbaycanlı memar, əslən Şamaxıdan olan Zivər bəy Əhmədbəyov idi. 1905-ci ildə tikintisinə başlanılan Təzəpir məscidi 1914-cü ildə hazır olur. Sözügedən məscid Bakıda ağ daşla tikilmiş ilk dini bina idi. Təzəpir sadəcə bir məscid olmaqla qalmayıb, ümumilikdə yarandığı vaxtdan etibarən ölkəmizin mühüm dini mərkəzi rolunu oynayıb. Sovet dönəmində bir sıra məscidlərin mədəni-maarif müəssisələrinə çevrildiyi və ya tamamilə məhv edildiyi vaxtda Təzəpir təyinatı dəyişdirilərək saxlanılır. Sovet rejiminin diqtəsi ilə məscid müxtəlif dönəmlərdə gah çay fabriki, gah yay kinoteatrı, gah da mağaza anbarı kimi fəaliyyət göstərməli olur. Prezident İlham Əliyevin göstərişi əsasında 2005-ci ildə məscidin bərpası və ətraf ərazilərin rekonstruksiyası layihəsi hazırlanıb. Layihənin memarlıq işləri Ə.Məmmədov, bərpası F.Miralayev, interyer tərtibatı E.Mikayılov tərəfindən həyata keçirilib. 2009-cu il, iyulun 6-da də yenidənqurma və tikinti işlərindən sonra Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə təntənəli açılış mərasimi keçirilib.

Bakıda yerləşən məşhur məscidlərimizdən biri də İçərişəhərdə yerləşən Cümə məscididir. İçərişəhərdə yerləşən məscid hicri 780-ci ildə (m. 1378-1379) qədim atəşgah məbədinin yerində ucaldılıb. Məscid qalanın içərisində yerləşir. 1899-cu ildə uçurularaq yerində yeni bina tikildiyindən onun barəsində fototəsvirlər əsasında mühakimə yürütmək olar. Bir qədər mürəkkəb biçimli planı Cümə məscidinin bir neçə mərhələdə inşa edildiyini və ətrafı yaşayış məhəllələri ilə əhatə olunmuş məhdud ərazidə genişləndiyini göstərir. Məscid minarəsinin bünövrəsində qoyulmuş əhəngdaşının üzərinə dördsətirli qabarıq kufi xəttilə yazılmış kitabə həkk edilib. Məscidin divarına həkk olunmuş bir yazıda binanın inşası haqqında belə məlumat yer alıb: “709-cu ilin (1309-1310) rəcəb ayında Əmir Şərəf-Əddin Mahmud bu tikilini yeniləmək əmri vermişdir”. İçərişəhərdə qədimdən mövcud məscid hicri tarixlə 1024-cü (1615) ildə təmir edilib. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Bakının varlı adamlarından biri olan Hacı Şıxəli Dadaşov xeyriyyə məqsədilə qədim abidənin yerində yeni məscid ucaldıb. İçərişəhərin qədim tarixi memarlıq abidələrindən olan Cümə məscidi dövlət hesabına 2008-ci ildə əsaslı təmir və bərpa edilərək, dindarların istifadəsinə verilib.

Bakının dini mənzərəsində Nizami metrostansiyasının arxasında yerləşən “Hacı Sultanəli” məscidinin də öz yeri var. Məscid xeyriyyəçi Hacı Sultan Əli tərəfindən 1904-1910-cu illərdə inşa etdirilib. Hacı Sultan Əli məscidi də Bakının möhtəşəm dini abidələrindən hesab olunur.

Bakının daha bir məşhur məscidi də “İmam Hüseyn” məscididir.1890-cı illərdə xeyriyyəçi Hacı Hacıbaba tərəfindən inşa olunan dini abidə bolşevik çevrilişindən sonra bir müddət fəaliyyətini dayandırıb. Lakin sonralar yenidən açılıb və Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra təmir olunub.

Binə qəsəbəsində yerləşən “Möhsün Səlim” məscidinin maraqlı inşa tarixi var. Möhsün Səlimov adlı şəxs (Əmircanın neft milyonçuları olan Səlimovlar ailəsinin üzvü) Zabrat qəsəbəsində yerləşən Xanım Zeynəb məscidini yenidən bərpa etmək istəsə də Zabrat camaatı bildirir ki, işi dayandırsın və onlar özləri məscidi abadlaşdıracaqlar. Bu hadisədən sonra Möhsün Səlimov 1916-cı ildə eynilə həmin məscidin layihəsi əsasında Binə kəndində indi Möhsün Səlim adlanan məscidi inşa etdirir. Sovet hakimiyyəti dövründə məscidin fəaliyyəti dayandırılır. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra da yararsız olduğundan uzun müddət fəaliyyət göstərmir. Yenidən əhalinin istifadəsi üçün Heydər Əliyev tərəfindən 2006-ci ildə məscid əsaslı bərpa edilib.

lll

Azərbaycan xalqı tarixən öz dini və milli dəyərlərini uca tutub, onları qoruyaraq zamanın sınağından keçirməyi bacarıb. Prezident İlham Əliyev Şamaxıdakı Cümə Məscidinin açılışı zamanı söylədiyi fikirlər bunu bir daha sübut edir: “Biz bütün işləri möhkəm təməl üzərində, dəyərlər üzərində qururuq. Milli-mənəvi dəyərlər bizim üçün hər şeydən üstündür. Biz öz dini və milli dəyərlərimizə sadiqik. Bu möhkəm təməl üzərində müasir dövlət, müasir Azərbaycan qururuq”.

(Ardı var)

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2013.- 24 sentyabr.- S. 6.