Məmməd Səid Ordubadinin “İldırım Bəyazid və Teymurləng” pyesi

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Məmməd Səid Ordubadi (1872-1950) tarixi roman məktəbinin yaradıcısı kimi geniş şöhrət qazanmışdır. Böyük ədibin “Dumanlı Təbriz” (1940), “Qılınc və Qələm” (1948) tarixi romanları bu janrın Azərbaycan ədəbiyyatındakı ən mükəmməl nümunələri olaraq qalmaqdadır. Əgər dünya dillərinə mükəmməl tərcümə olunarsa, həmin qiymətli bədii əsərlər Qərbin də, Şərqin də ən yaxşı tarixi romanları sırasında dayana bilər.

Bununla belə, Məmməd Səid Ordubadi çoxcəhətli yaradıcılıq fəaliyyətinə malik olan sənətkardır. XX əsrin əvvəllərində ədəbi fəaliyyətə şeirlə başlayan Məmməd Səid Ordubadi “Qəflət” (1906), “Vətən və hürriyyət” (1907) poemalarını yazıb, Tiflisdə böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932) açdığı “Qeyrət” nəşriyyatında nəşr etdirmişdir. Bundan başqa, onun “Molla Nəsrəddin” jurnalında və digər mətbuat orqanlarında çap etdirdiyi mindən çox satirik şeirləri və felyetonları Azərbaycan satirik ədəbiyyatının dəyərli nümunələri hesab olunur. Bir sıra operaların və musiqili komediyaların libretto mətnlərinin müəllifi olan Məmməd Səid Ordubadinin böyük musiqi xadimi və qüdrətli bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun (1885-1948) məşhur “Koroğlu” operasına yazdığı libretto sənətkarın tarixi- qəhrəmanlıq dastanını musiqi ilə uzlaşdırmağı bacarmaq istedadının parlaq göstəricisidir. Eyni zamanda, librettosunu Məmməd Səid Ordubadinin yazdığı “Nizami ” və “Nərgiz” operaları, “Beş manatlıq gəlin” musiqili komediyası Azərbaycan incəsənət tarixində əhəmiyyətli yer tutur.

Müşahidələr göstərir ki, Məmməd Səid Ordubadi dramaturgiya ilə də uzun illər ardıcıl olaraq məşğul olmuşdur. O, müxtəlif illərdə tarixi və müasir mövzularda yazılmış iyirmidən çox dram əsərinin müəllifidir. Təəssüf ki, yazıçının dram əsərlərinin yalnız kiçik bir qismi – “Dinçilər”, “Sevgilər”, “Maral”, “Bu da bir möcüzə”, “Böyük quruluşda” pyesləri çap edilərək oxuculara çatdırılmışdır. Bunlardan başqa, Məmməd Səid Ordubadinin müasir problemlərə həsr olunmuş “Quluş bəy Kazımiç”, “Repetisiya”, “İntizar çəkənlər”, “Sumqayıt”, “İstanbul səhnələrində Dursunəli və Ballıbadı”, “Deleqatlar”, “İmtahan” və sair kimi hələ ki, çap üzü görməmiş pyesləri və bir çox tarixi dramları da vardır.

Məmməd Səid Ordubadi dramaturgiyanın müxtəlif janrlarında mükəmməl əsərlər yazmaqla bədii yaradıcılığın bu sahəsində də yüksək istedada malik olduğunu nümayiş etdirmişdir. Mövzu müxtəlifliyi, bəzi epik təsvir elementlərinin mövcudluğu və bənzərsiz obrazlar yaratmaq bacarığı yazıçının dramaturgiyasının özünəməxsusluğunu əks etdirir. Bir sıra dram əsərlərinin və musiqili komediyalarının tamaşaya qoyulması Azərbaycan teatrının inkişafında da Məmməd Səid Ordubadinin mühüm xidmətləri olduğunu göstərir. Maraqlı bir cəhət də bundan ibarətdir ki, Azərbaycanda tarixi roman janrının banisi olan Məmməd Səid Ordubadi dramaturgiya sahəsində də tarixiliyə üstünlük vermişdir. Adlarından da göründüyü kimi, onun dram əsərlərinin bir çoxu, məsələn “Baği-şah, yaxud Tehran faciəsi” (1910), “Əndəlüsün son günləri, yaxud Qrenadanın təslimi” (1914), “Məhəmməd Şah Qacar”, “İldırım Bəyazid və Teymurləng”, “Sabir və “Molla Nəsrəddin” dramları tarixi mövzulara və görkəmli şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Məmməd Səid Ordubadi tarixi dramlarında ayrı-ayrı dövrlərin əhəmiyyətli hadisələrini, tanınmış şəxsiyyətlərin fəaliyyətlərinin əsas məqamlarını əyani şəkildə canlandırmaqla vətənpərvərlik və milli-mənəvi özünüdərk baxımından xüsusi əhəmiyyətə malik olan həmin proseslərin yaddaşlarda yaşadılmasına ciddi diqqət yetirmişdir. Heç şübhəsiz, Məmməd Səid Ordubadinin tarixi dramları həm də özünün güclü müasirlik ruhu ilə də tamaşaçılara və oxuculara mühüm tərbiyəvi ideyaları aşılaya bilən qiymətli əsərlərdir. Beləliklə, Məmməd Səid Ordubadi tarixi mövzuda yazılmış dramlarında da tarixiliklə yanaşı müasirlik prinsiplərini də diqqətdə saxlamış, bədiilik amillərini qoruyub inkişaf etdirmişdir. Burası da müşahidə olunur ki, Məmməd Səid Ordubadinin dramaturgiyasında dram sənəti üçün zəruri olan hadisələrin hərəkət vasitəsilə təqdim olunması ilə yanaşı, müəyyən nəsr elementləri, nasiranəlik də mövcuddur. Pyeslərində yazıçının hadisələri və vəziyyətləri təsvir və təhkiyə yolu ilə təqdim etdiyi məqamlara da rast gəlmək olur. Bütövlükdə Məmməd Səid Ordubadinin dramlarını epik-dramaturji əsərlər kimi səciyyələndirmək mümkündür.

Məmməd Səid Ordubadinin indiyədək çap edilməmiş pyeslərindən biri olan “İldırım Bəyazid və Teymurləng” əsərinin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmaları İnstitutunun fondunda iki variantı saxlanılır. Hadisələrin əhatə edilməsi, süjetin inkişafı baxımından biri digərindən az fərqlənən bu əlyazma mətnlərinin təhlili göstərir ki, “İldırım Bəyazid və Teymurləng” pyesi təxminən Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan bir neçə il sonra yazılmışdır. Hər iki variantda pyesdə Teymurləngin son döyüşlərindən biri olan 1402-ci ilin Ankara savaşı və Osmanlı imperatoru İldırım Bəyazidin məğlub olması, əsir alınması kimi hadisələr öz əksini tapmışdır. Bununla belə, hadisələrə müəllifin münasibətindən görünür ki, əsər bütövlükdə müharibələri, cahangirlik savaşlarını tənqid etmək üstündə qurulmuşdur. Pyesdə Teymurləngin və İldırım Bəyazidin “bir dünyada iki cahangirin vücudu yaramır. Dünyada ya Teymurləng, ya da İldırım Bəyazid qalacaqdır”1 kimi hərbi-siyasi iddialarının türk-tatar dünyasına gətirdiyi fəlakətlərin mahiyyəti açıqlanmışdır. Nəticə etibarilə Məmməd Səid Ordubadi əsərdə tarixi prosesləri ümumiləşdirərək mənəmlik iddialarından doğan “türk-tatar qövmünün ədavətlərinə, qan tökülməsinə nəhayət verilməsinin” zəruriliyi kimi ciddi və ibrətamiz bir problemi diqqət mərkəzinə çəkmişdir. İldırım Bəyazidin oğlu Musa Çələbi ilə Teymurləngin qızı Zərifəbanunun sevgisinin və vüsalının təsviri ilə ədibin türk səltənətinin qüdrətinin birincilik savaşlarında, cahangirlik davalarında deyil, qarşılıqlı etimadda, etibarlı dayaq və dəstəkdə, birlikdə olduğu qənaətlərini ictimai fikrə təqdim etmək niyyəti aydın şəkildə nəzərə çarpır. Eyni zamanda, hiss olunur ki, Teymurləng – İldırım Bəyazid mövzusuna müraciət edən böyük müasiri Hüseyn Cavid kimi, Məmməd Səid Ordubadi də tarixdə xüsusi yeri olan hər iki qüdrətli şəxsiyyətin türk dünyası qarşısındakı xidmətləri ilə yanaşı, səhvlərini də göstərməklə həm də yaşadığı dövrün siyasi proseslərinə işarə etmək niyyətində olmuşdur. Əsərin hər iki variantında “bu böyüklükdə dünyanı sənin kimi kor (İldırım Bəyazid kimi – İ.H.), mənim kimi (Teymurləng nəzərdə tutulur– İ.H.)” çolağamı tapşıracaqlar” fikrinin səsləndirilməsi pyesdə örtülü şəkildə olsa da Azərbaycanın XX əsrin əvvəllərinin siyasi gerçəklərinə də münasibət bildirildiyini ifadə edir.

Əsərdə təqdim olunan tarixi dövrün reallıqlarından doğan, adları çəkilən məlum şəxsiyyətlərin xarakterindən irəli gələn bəzi məqamların nəzərə çarpdırılmasından başqa, İldırım Bəyazidin və Teymurləngin heç biri haqqında müəllifin açıq münasibətini ifadə edən mənfi cizgilər yoxdur.Yaxud da Məmməd Səid Ordubadinin türk dünyası tarixində özlərinə məxsus yerləri olan bu iki nəhəng şəxsiyyətdən hər hansı birinə xüsusi rəğbət bəsləyib, digərini aşağılamaq meyli də görünmür. Fikrimizcə, pyesin heç bir əlavə epitet işlənmədən “İldırım Bəyazid və Teymurləng” adlandırılması da sənətkarın bütövlükdə bu böyük şəxsiyyətlərə olan ümumi münasibətini ifadə edir. Pyesdə Teymurləngin türk dünyasına, İldırım Bəyazidin şəxsiyyət olaraq Teymurləngə həqarəti yox, açıq və ya örtülü şəkildə tərəf kimi qəbul edilmək mənasında tarazlı baxışları da hiss olunur. Məmməd Səid Ordubadinin qayəsi şəxsiyyətləri qarşı-qarşıya qoymaq deyil, cahangirlik savaşlarının türk dünyasına gətirdiyi fəlakətləri diqqət mərkəzinə çəkməkdən və tarixdən ibrət dərsləri almağın zərurətini gündəmə gətirməkdən ibarət idi.

Mövzu və süjet etibarilə çox yaxın olan “İldırım Bəyazid və Teymurləng” əsərinin variantları arasında müəyyən fərqlər mövcuddur. Belə ki, pyesin şərti olaraq birinci variantı hesab etdiyimiz Məmməd Səid Ordubadinin Əlyazmaları İnstitutunun arxivindəki fondunda 154-cü saxlama vahidi olaraq mühafizə edilən əlyazmasında Bağdad hakimi Əhməd Cəlayir və Təbriz hökmdarı Qaraqoyunlu Yusif bəy dialoqlarda iştirak edən obrazlar kimi təqdim olunduqları halda, ikinci variantda (saxlama vahidi 155) yalnız onların adlarının hadisələrin gedişində çəkilməsi ilə kifayətlənmişdir. Bundan başqa, variantlarda əsərdə şərti olaraq Casus adı ilə çıxış edən şəxsin oğlanlarının adları da fərqli şəkildə ifadə olunmuşdur. Birinci variantdakı Vəzir adlı personajın funksiyasının ikinci əlyazmasında Uzunbasar obrazı vasitəsilə icra olunduğu da müşahidə edilir. Fikrimizcə, Uzunbasar adı Vəzir adından daha müdrik bir düşüncəni ifadə edir. Əsərdə də həmin obraz cəmi bir dəfə “dilə gəlsə” də cəmiyyət hadisələrinə dərindən yanaşa bilməsi ilə yadda qalır. Həmçinin pyesdəki Monqolustan yer adının sonradan Türküstan adı ilə əvəz olunması da sadəcə addəyişmə əlaməti olmayıb, geniş mənada əsərdəki “türk-tatar birliyi” ideyasını əks etdirməyə xidmət edir.

Bötüvlükdə “İldırım Bəyazid və Teymurləng” pyesi Məmməd Səid Ordubadinin ilk dram əsərlərindən biri kimi ciddi maraq doğurur. Böyük ədib sonralar görkəmli tarixi romançı kimi məşhurlaşsa da ara-sıra dramaturgiyaya da müraciət etmiş, bir sıra dram əsərlərinin səhnəyə çıxarılmasına, hətta “Dumanlı Təbriz” romanının səhnə variantını da hazırlayıb Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulmasına da nail olmuşdur. Bu cəhətdən “İldırım Bəyazid və Teymurləng” pyesi Məmməd Səid Ordubadinin dramaturgiya sahəsindəki uğurlu məşqlərindən biri olaraq da müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi mövzuya müraciət etmək baxımından da “İldırım Bəyazid və Teymurləng” pyesi sonralar romançılıqla tarixiliyə üstünlük verən yazıçı üçün əhəmiyyətli yaradıcılıq təcrübəsi sayıla bilər. Bütün bunlarla bərabər, “İldırım Bəyazid və Teymurləng” əsərindəki ayrı-ayrı hadisələrin təqdiminə yazıldığı dövrün ideoloji meyllərinin öz təsirini göstərdiyini də görmək olur. Osmanlı hökmdarının oğlu Musa Çələbinin dünyada məşhur olan atası İldırım Bəyazid və Teymurləng haqqında dediyi “bütün dünyanın xalqını arxalarına töküb biri-digərinə qırdıran teymurlarla ildırımlar məhv olursa da, Zərifənin sinəsində bəslənən eşq-məhəbbət məğlub olmaz”2sözləri doğru və ədalətli olsa da hökmdar və onun övladı münasibətləri baxımından reallığı yox, dövrün ideologiyasını ifadə edən mətləblər kimi səslənir. Lakin ümumilikdə Məmməd Səid Ordubadinin sovet dövründə İldırım Bəyazid və Teymurləng obrazlarını, “türk-tatar birliyi” ideyasını Azərbaycan ədəbiyyatına gətirməsi, tarixi mövzu fonunda yaşadığı sərt ideoloji mühitə mesajlar vermək, təsir göstərmək niyyətində olması öz dövrü üçün böyük yazıçılıq istedadının və vətəndaşlıq cəsarətinin ifadəsi idi.

Bu vaxta qədər çap olunmadığını və maraq doğuracağını nəzərə alaraq, Məmməd Səid Ordubadinin “İldırım Bəyazid və Teymurləng” tarixi dramının Əlyazmaları İnstitutunun fondunda saxlanılan ikinci variantını oxuculara çatdırmağı faydalı hesab edirəm.

Məmməd Səid Ordubadi

Birinci pərdə

Əhvalat vaqe olur İldırım Bayəzidin ordusunda. Müzəyyən bir çadırın qarşısında İldırım Bayəzid müharibə libasında dolanır. Yanında Əhməd Cəlayir və Qaraqoyunlu Yusif bəy ayaq üstündə durmuş. Pərdə qalxır.

(Əli Paşa daxil olur).

Əli Paşa – Sultanım, Teymurləng sülh şəraitini daha da asanlaşdırmış. Biz indi ancaq onun yanından qaçıb bizə pənah gətirənləri verməklə sülh əldə edə biləriz. Bu isə bizə o qədər də qorxulu deyil.

İldırım Bayəzid – Bilmirəm qorxulu kəlməsini sən nəyə oxşadırsan? Bizə pənah gətirən Bağdad hakimi Əhməd Cəlayiri vermək bütün Beynən nəhreyn və İraqi-ərəbi Teymura vermək deyilmidir?

Qaraqoyunlu Yusif bəyi təslim eləmək ümumazərbaycan məmləkətindən əl çəkmək hesab olunmurmu?

Əli Paşa, sən Teymur ləngə aldanma! Bu zatları Teymura vermək (əli ilə göstərir) bütün türk səltənətinin şərəfini vermək deməkdir.

Artıq danışma! Get yeni yardımlarımız gəlincə şəhəri mühafizə et!

Əli Paşa – Şəhəri mühafizə etməkdənsə sülhü mühafizə etsək daha da iyi olardı.

İldırım Bayəzid – Əli Paşa, ikinci dəfə sülh adı çəksən, səni bir türk kimi deyil, bir böyük türk düşməni deyə qınayacağam.

Paşa gedir.

İldırım Bayəzid – Sadədil Paşa! Anlamır ki, beş nəfər qaçqınları verməklə böyük cahangirlərin məmləkət almaq həvəsləri soyumaz. Çünki bir dünyada iki cahangirin vücudu yaramır. (Sükut).

Dünyada ya Teymurləng, ya İldırım Bayəzid qalacaqdır.

Əli Paşa qayıdır.

Əli Paşa – Sultanım, qoca bir casus gətirmişdilər.

İldırım Bayəzid – Hüzuruma gətirin!

Paşa gedir.

İldırım Bayəzid – Düşmən ürəyimizə qədər yol taparkən biz yenə də aldadıcı bir sülh ilə özümüzü iqfal ediriz.

(Paşa qoca bir casus ilə daxil olur)

Əli Paşa – Sultanım, casus bu kişidir. Lakin bir çox da əsirlər vardır.

İldırım Bayəzid – Casusu burada saxla! Amma əmr ver əsirləri öldürsünlər.

Casus tələsik sultanın ayağına yıxılır.

Casus – Sultanım, əmr eylə məni danışdırmamış əsirləri öldürməsinlər.

İldırım Bayəzid – Xain hərif! Sən bilmirdin ki, casusun cəzası hamı günahların cəzasından böyükdür?

Casus – Mən casus deyiləm. Bu adı özümə qəbul da etmirəm.

İldırım Bayəzid – Casus olmadıqda səni gecənin bu vaxtı mənim ordumun arasına kimlər gətirmişdir?

Casus – Oğlanlarımın məhəbbəti.

İldırım Bayəzid – Sənin burada oğlanlarınmı vardır?

Casus – Dünən Türkistan ordusundan kəşfiyyata çıxan iki oğlumu əsir götürüb Sizin hüzurunuza gətirmişdilər. Onları əfv etdirmək üçün Sultanın hüzuruna gəlirdim.

İldırım Bayəzid – (Əli Paşaya) Get bunun oğlanlarını tapıb gətir! Sözləri doğru olmasa oğlanlarını da, özünü də öldürəcəyəm.

Əli Paşa – (Casusa) Oğlanların adlarını söylə!

Casus – Toxtamış və İmamquludur.

Əli Paşa – Sultanım, onlar da casusdur. Yanlarında bir neçə məktublar da tapılmışdır.

İldırım Bayəzid – Get, gətir hüzuruma!

(Əli Paşa gedir.)

İldırım Bayəzid – (məclisə) Bu xain casus özünü qurtarmaq deyil, xain olan oğlanlarını da azad etmək istəyir. Lakin mən bundan sonra əlimə keçən düşmənlərdən birisini də sağ qoymayacağam.

(Əli Paşa iki cavan ilə daxil olur.)

Casus – (yüyürüb oğlanlarını qucaqlayır.) Əli Paşa məktubu Sultana verir. Sultan oxumağa başlayır.

Casus – Sultan həzrətləri, bunlardır mənim oğlanlarım. Bunları qocaman bir tatarın atalıq məhəbbətinə əfv eləyiniz!

İldırım Bayəzid – Sənə də, oğlanlarına da, səndə olan atalıq məhəbbətinə də lənətlər olsun!

İldırım Bayəzid – (məclisə) Hamınız gedə bilərsiniz. (Əli Paşaya) Bu xainləri təcili surətdə öldürməyə əmr edirəm. Lakin bu ixtiyarı (qocanı) saxlayınız! Əli Paşa, get oğlum Musanı yanıma göndər!

Sübhanallah! Tatar şahzadəsi Zərifəbanu hara?! Mənim oğlum Musaya aşiq olmaq hara?! Əcəba, bunları kimlər biri-birinə tanıtdırdı?

Casus – (çıxa-çıxa) Sultan, mənim qocalığıma və oğlanlarıma olan məhəbbətimə hörmət qoyub, oğlanlarımı əfv et!

İldırım Bayəzid – Get gözümün qabağından! Milyonlarca ataların göz yaşını görüb, bütün Şərq qadınlarının naləsini eşitdimsə də, ürəyim zərrə qədər darılmadı. Bu gün sənin iki xain oğlunu əfv etməyəmi tənəzzül edəcəyəm? Get kənara! Onların cəzası ölümdür.

Casus – (gedə-gedə) Öldür! Bir gün olur ki, səndən də intiqam alınar.Musa daxil olur. İstəyir Sultanın əlini öpsün. Sultan mane olub, qoymayır.

İldırım Bayəzid – Get gözümdən! İndi artıq sən bir türk şahzadəsi deyil, bir türk düşmənisən.

Musa – Əstəğfürüllah! Sultanım, mən vətənimə və millətə bir xəyanət etməmişəm.

İldırım Bayəzid – (bir məktub göstərir.) Nədir bu məktub? Tatar şahzadəsini Zərifəni sevmək, Türkistan ordusunun kəsif ayaqları vətənin siyasi qibləsi olan Ankaranı ayaqladıqda, onlarla qohum olmağı arzu edən bir kimsə xain deyilmidir?

Musa – Sultanım, əfv edərsiniz. Mən nə qədər ki, Zərifəni sevirəm, o qədər də ordumu və vətənimizi sevirəm.

İldırım Bayəzid – Sən xainsən. Sənə bu məktubları düşmən ordusundan gətirən casuslar ordumuzun əsrarını düşmənə aparırsa xəyanət olmazmı?

Musa – Onlar casus deyil. Onları əsirliyə məcbur edən Zərifənin mənə olan aşiqanə əlaqəsidir.

İldırım Bayəzid – Sakit ol! Eşq adını vermə! Yarın Zərifə də, onun eşq-məhəbbəti də Osmanlı ordusu əlində əsir olanda sənə göstərərəm ki, xəyanət nə deməkdir. Çıx burdan, naxələf övlad!

Musa – (gedə-gedə) Bütün dünyanın xalqını arxasına töküb qırdıran cahangirlər məhv olursa da, eşq-məhəbbətin sultanı olan Zərifələr məğlub olmaz. Çünki eşq-məhəbbət yıxılmaz bir istiqlaldır.

İldırım Bayəzid – (Qılıncı çəkir) Xain övlad! Ankara küçələrində sellər kimi axan türk övladının qanına naxələf bir övladın da qanını qarışdırmaq mənə o qədər ağır deyildir.

(Dalınca yüyürür. Pərdə düşür.)

lll

İkinci pərdə

Vaqe olur Teymurləng ordusunda. İstehkamlarla örtülmüş bir çadırın qarşısında. Zərifəbanu müsəlləh kişi libasında çadırın qarşısında yavaş-yavaş dolaşır. Pərdə qalxır.

Zərifəbanu – Bu gün üç gündür ki, Musadan xəbərim yox. Hər kəs də göndərilir geri qayıtmır. (Göy tərəfə:)

İlahi, görəsən nə vaxt bu insanların qəlbində yaratdığın eşq-məhəbbət bir azadlıq görəcəkdir?

Sükut

Bəlkə də Musa məni unutmuşdur. Yox, o məni unutmaz. Onun başını müharibələr qatmışdır. Çünki öz ordusunu sevir. Həmişə yazır ki, bizi bir-birimizə yetirən türk ordusunun qələbəsidir.

(Uzaqdan müharibə və hay-huy sədaları).

Lakin mən iki qəlbimin arasında qalmışam. Həm Musanı sevirəm, həm də ordumuzu.

Teymurləng, yanında bir neçə tatar-monqol süvariləri daxil olurlar.

Teymurləng – (Zərifəyə) Zərifə, gecədən çox keçir. Nə üçün gedib rahat olmursan?

Zərifə – Ordumuzun qalib gəlməsi üçün cənabi-Allaha yalvarıram.

Teymurləng – Zərifə, ordumuzun qələbəsi gözə görünməyən allahlarda deyil. Gözləri qamaşdıran bu əyri qılınclardadır.

(Xidmətçi daxil olur).

Xidmətçi – Əmir, bir dəstə əsir gətirmişlər.

Teymurləng – Sərdarlardan başqa hamısını qırsınlar.

(Xidmətçi gedir).

Teymurləng – Dünyanı bir əsir dünyası yapmaqdansa mükəmməl bir qəbristan yapmaq daha da məsləhətdir.

Zərifə – Əmir, doğrusu mən gedib əsirlərə baxmaq istəyirəm.

Teymurləng – Zərifə, lazım deyil. Çünki onları öldürəcəklər.

Zərifə – Elə isə əmir, mən cəbhəyə gedəcəyəm. ordumuzdan artıq nigaranam.

Teymur ləng – Zərifə, qorxma, dayan! Ordumuz müzəffər çıxacaq. Müharibənin axırına az qalır.

(Uzaqdan səs-küy, çadırın dalından qılınc səsləri, ölənlərin səsləri gəlir.)

Teymurləng – (səslərə:) Narahat insanlar! Sizi iki hökmdarın cahangirlik müharibələri qarıncalar kimi ayaqlamazsa, dünyada insan əlindən ayaq basmağa azad yer tapılmaz.

(Sükut)

Teymurləng – Lakin mən dünyanı təmizlərəm. İnsanlara əbədi bir qanun qoyaram.

(Miranşah daxil olur.)

Miranşah – Əmir, türklərin sağ cəbhəsi pozuldu. Yalnız müqavimət göstərən İldırım Bayəzidin özü ilə oğlu Salmanın ordusundan ibarətdir. Onu da əsir almaq üçün Çingiz xanın oğlu Mahmudxan şiddətli müharibə edir.

Teymurləng – Əsir götürməyə çalışmayınız! Əsir götürmək Sizi müharibədən qoyar. Bir əsiri tutmaq, onu idarə etmək əvəzinə bir qılınc da artıq vursanız daha da yaxşı olar.

Gedin! Amma İldırım Bayəzidi diri tutun! Başqa əsirləri məhv edin!

Zərifəbanu – (əllərini daraqlayaraq üzü kənara:) İlahi, elə isə sən türklərə nüsrət ver! Zavallı Musanın başına nələr gələcək?!

Teymurləng – (xidmətçiyə) Get şətrənc gətir! İndi ürəyim sakit oldu. Türk-tatar məsələsini həll etdim. Etdim, fəqət milyonlarca insan qanlarından sonra.

(Şətrənci gətirirlər.)

Teymurləng – (düzəldə-düzəldə:) Bu gündən etibarən tarixin dəhşətli adı yazılan səhifələrini cırıb atıram. (Müharibəyə tərəf:) Məğrur türklər!

(Mahmudxan daxil olur.)

Mahmudxan – Əmir, müjdə olsun sənə! İldırım Bayəzidi öz ərkanı ilə əsir götürdüm.

Teymurləng – (əlini çalır əlinə.) Sübhanallah! Türkləri nə kimi səhvləri tamamilə məhv elədi?!

Uzunbasar – Türk sultanı qayət zövqü səfalar içində yaşayırdı. Dünyanın qənimətlərini sarayıma dolduran Sultan qadınların sevimli ağuşunda behişt ləzzətləri aldığı vaxt cəhənnəm atəşi yağdıran müharibələri unudurdu. Sarayında olan rum, bolqar, türk, macar, arnaud qadınlarının dilnavaz mahnılarının arasında özlüyünü qeyb edən Sultan Teymur ordusunun hüduddan Ankaraya qədər qopardığı gurultuları eşitməyirdi. Lakin bu gün əyyaşlığa nəhayət verildi. Qafilliyin nəticələri göründü.

Teymurləng – Doğru deyirsən Uzunbasar. Qadınlar qucağında çocuqlar kimi bəslənən sultanlar qan çalarlarının arasında toplanan insan qafaları üzərində nahar sərf edən Teymurləngə əsir olmalı idi.

Teymurləng – (Mahmudxana:) Hər nədənsə dünyanın ikinciliyindən çıxıb birinciliyi qazandıq. İndi dünyada İldırım Bayəzid yox. Varsa da bir əsirdir. Get onu hüzuruma gətir! Fəqət əsir kimi deyil, möhtəşəm bir hökmdar kimi.

(Mahmudxan gedir.)

Zərifəbanu – (Kənara) Bilsəydim türk Sultanı ilə əsir olanlar kimlərdir daha ölməzdim.

Teymurləng – (Yanındakı bir zat ilə şətrənc oynayır.) Taleyimiz bizi Ankaraya qədər gətirib türk səltənətini bizim əlimizlə məhv elədi.

İldırım Bayəzidi bir dəstə monqol-tatar sərdarları ilə daxil edirlər. Teymurləng durub Sultanın əlindən tutaraq deyir:

– Sultan, başdan-başa vücudunuz toz-torpaqla boyandığı müharibədəki fəaliyyətinizə böyük dəlildir. Lakin əbəs fəaliyyət səmər verməyəcəkdir. Nəticədə Sizin quru inadınız cavan türk səltənətinin inqirazına bais oldu. Taleyiniz Sizi bundan sonra müharibəyə deyil, daimi bir rahatlığa dəvət edir.

İldırım Bayəzid – (otura-otura) Teymur, əsirlkdə rahatlıq ola bilməz.Teymurləng – Rahatlığı sevməyən ancaq səltənət və cahangirlik sevdası ilə dolu olan başlardır. Siz isə öz öhdənizə düşən siyasi zəhmətin ağır hissələrini dünya siyasətinin altında yorulan çolaq bir qıça yüklədiniz. Bilmirəm, bu qıç o qədər zəhməti daşıya biləcəkmidir?

(Qıçını göstərir)

Nə yapım. Mənim də qismətimə insan yığınları ilə qan selləri düşmüşdür.

İldırım Bayəzid – Sizi də tarix ancaq axıtdığınız, qətl etdiyiniz, bəla çuxurlarına yuvartdığınız insanlar, bəşəriyyət dünyasında qopardığınız tufanlar ilə yad edəcəkdir.

Teymurləng – Sultan, bunların hamısı doğru. Amma Sizdən bir söz soracağam. İnsaf ilə cavab verərsiniz.

İldırım Bayəzid – Hər nə istəyirsən soruş! Lakin siyasi tənələrə cavab verməyəcəyəm.

Teymurləng – Sən məni əsir tutsaydın haqqımda nə edərdin?

İldırım Bayəzid – (bir az fikirdən sonra) Səni filfövr qətl etdirərdim. Çünki sənin bir dəqiqə dünyada yaşamağın yüz minlərcə insanların ölümünə səbəb olur.

Teymurləng – (gülərək) Lakin Sultan, mən səni öldürməyəcəyəm.

İldırım Bayəzid – Elə isə Siz alicənabsınız. Lakin yenə Sizin bu alicənablığınız məni təskin etməyir.

Teymurləng – Sizin xəyalınızca bu böyüklükdə dünyanı həmişəlik sənin kimi kor, mənim kimi bir çolaq bir zalımamı tapşıracaqlardı? Ancaq burası heç kəsə müyəssər olmaz. Siz əski sevdaları başınızdan atıb yeni həyata alışmalısınız. Çünki bu həyatınızda daimi bir istiqlal vardır.

İldırım Bayəzid – Hər bir sevdanı başımdan atmağı bacarsam da, müharibədə qeyb etdiyim oğlanlarımın məhəbbətini buraxa bilmərəm. Onları tapdırmış olsanız Sizdən razı qalaram.

Casus – (diz çökərək) Xüdavənda, sənə şükürlər olsun! Zalım və gözü insanların qanlarından doymayan bir hökmdardan mənim intiqamımı aldın.

İldırım Bayəzidə tərəf baxaraq:- Dünən atalıq məhəbbətinə lənətlər oxuyub, iki oğlum bigünah öldürəndən sonra özünü də əsir olub oğul məhəbbətini anladırsan. Lakin Siz hökmdarlar oğul və atalıq məhəbbətini anlamış olsaydınız, bu gün Ankara küçələrində insan qanları sellər kimi axmazdı.

İldırım Bayəzid – (diz çökərək) İlahi, başımdakı səltənət və cahangirlik sevdaları azaldıqca ürəyimdə ata-oğulluq məhəbbətləri, insanlara rəhm və mürüvvət şüarları göyərməyə başlayır. Nə yapım ilahi? Əvvəlcə vur, öldür, dağıt, qan tök, xaraba qoy, yandır, ağlat! Sədalarının içində həzz alarkən nə atalıq məhəbbətini anlayıb, nə də insanların fəryadını eşidirdim. Lakin mən bu saatdan o səsləri eşitməyə, nalələr-fəryadları dinləməyə başlamışam. Bu qədər günahı əfv üçün Allahımda mərhəmət varmıdır?

Casus – Allaha şükür olsun ki, sənin də səsin Şərq evlərindən çıxan ah-nalə səslərinə qarışdı!

Teymurləng – (Mahmudxana): Get, Sultanın oğlanlarını hər yerdə olursa tapdırıb hüzuruma gətir!

Sultan, buyurunuz çadırda rahat olunuz! Əlindən tutub aparır.

Casus – İnsanları biri-digərinə qırdıran hökmdarlar biri-digərini nəvazişdən geri durmayır. Əcəba, bəs bəşəriyyət biri-digərini nə üçün qırırmış?

(Bir neçə əsgər Sultanın oğlu Musanı içəri daxil edirlər.)

Zərifəbanu – (yüyürüb Musanın əlini alır əlinə) Musa, qarşımda duran sənsənmi? (Əllərini yuxarı qaldırır.) İlahi, sənə şükürlər olsun ki, Türkistan ordusunun tökdüyü qanlar nəticəsiz qalmadı!

Musa – (əlini çəkmək istəyir, Zərifə buraxmayır). Zərifə, sən mənim əsirliyimə sevinirmisən?

Zərifəbanu – Əstəğfürüllah! Musa, mən o qədər də ədəbsiz deyiləm. Mənim sevindiyim sənin əsirliyin üçün olmayıb. Ayrılıqdan azad olduğum üçündür.

Musa – Zərifə, məndən rəncidə olma! Mən bu vüsalı ancaq türk ordusunun qələbəsi ilə sevirdim.

Zərifə – Musa, vüsal hər tövr olursa olsun, yenə müqəddəsdir. Lakin türkün qələbəsi məndə bir əsirlik hissi də oyandırmışdı.

Musa – O əsirlik bizə bundan da qiymətli bir vüsal gecəsi qazandıracaqdı.

Zərifəbanu – Musa, Allahımıza minlərcə şükürlər olsun ki, bizim vüsalımızla böyük türk-tatar qövmünün ədavətlərinə, qan tökülməsinə nəhayət verildi.

Məhv olsun cahangirlik müharibələri! Yaşasın eşq-məhəbbət!

Qucaqlaşırlar.

Pərdə düşür.

İsa Həbibbəyli,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin

rektoru, akademik

525-ci qəzet.- 2013.- 15 yanvar.- S.4.