Atları yaşadaq!
"At
igidin qardaşıdı..."
Bir səs
gəlir qulağıma; neçə-neçə əsrlərin
uzaqlığından gələn bir səs... Xanlara,
paşalara bac verməyib əyilməyən qoç
Koroğlu müxənnətlik yolu ilə onu aldadıb qara
başlı, dolu gözlü, qara birçəkli, uzun boylu,
tökmə döşlü, sağrılı məşhur
Qıratını qaçıran keçəl Həmzəyə
dil töküb xahiş-minnət edir:
Həmzə,
atı yaxşı saxla!
At igidin qardaşıdı.
Gündə
muğayat olub, yoxla!
At igidin qardaşıdı...
Başqa
bir el qəhrəmanı, Qaçaq Nəbi isə
ağır-dar məqamda Boz atına üz tutub kömək
diləyir:
Boz at, səni
sər tövlədə bağlaram,
And
içirəm, səni məxmər çullaram,
Əgər
məni bu davadan qurtarsan,
Qızıldan, gümüşdən səni nallaram.
Bəli, atlar el igidlərinə, el qəhrəmanlarına
beləcə yoldaş, sirdaş olublar. Ən
böyük dayağa, yaxın həmdəmə çevriliblər.
Atlar həm də tarixdə yara kimi qalan ikinci
cahan savaşının qeyrətli
iştirakçılarıdırlar.
"Motorların döyüşü" hesab edilən
Böyük Vətən müharibəsində suvari
qoşunlar düşmən üçün məğlubedilməz
idi. Alman generalı Halder yazırdı ki, biz həmişə
suvari birləşmələrlə toqquşuruq. Elə cəld və çevikdirlər ki, onlara
qarşı güclü alman texnikasını tətbiq etmək
mümkün deyil. Suvari hissələr cəbhələrdən
keçib müharibəni düz Berlində başa vurdular...
Tarixi mənbələrə
görə əhilləşdirilmiş ev
atları bizim eradan əvvəl üçüncü
minilliyin ikinci yarısından məlumdur. Elə
o vaxtdan da atların taleyi insanlarla bağlıdır.
Siyəzənin də Şabranın tərkibində
olduğu 1987-ci ilin statistik məlumatına görə rayon
üzrə cəmi 868 baş at qeydə
alınmışdı ki, onun da 773-ü ayrı-ayrı vətəndaşlara,
83-ü sovxozlara, 12-si isə digər dövlət və
kooperativ təşkilatlarına məxsus idi.
O vaxt
"Kommunist" qəzetinin lap son nömrələrinin birində
"Atları qaytarın" adlı məqalədə
respublikamızın təsərrüfatlarında atlardan
balaalma tapşırıqları daha böyük kəsirdə
qalanlar sırasında rayonumuzun da adı qeyd olunurdu.
Bəli, ölkəmizdə nəqliyyat və kənd təsərrüfatı
işlərinin geniş miqyasda mexanikləşdirildiyi bir
zamanda hələ də xalq təsərrüfatında
canlı qoşqu qüvvəsi olan atın rolu
böyükdür.
Budur, təxminən
88 il bundan qabaq rayonda çıxan "Yüksəliş"
qəzetinin
nömrələrindən birini vərəqləyirəm.
"Möhkəm at uğrunda" adlı məqalədə
qəzet yazır ki "at məsələsi bütün xalq
təsərrüfatında və ölkənin müdafiəsində
əsas vasitələrdən biridir. Lakin
buna baxmayaraq bəzi kolxoz və təşkilatlarda onların
qayğısına qalmamaq kimi hallar müşahidə edilir
ki, bu da atçılıq təsərrüfatının
genişləndirilməsi üçün əngəllər
törədir.
Atlara diqqətlə yanaşmaq, var qüvvəmizlə
atlara qulluq işini yaxşı təşkil etmək,
ilxıları genişləndirmək, onları xalq təsərrüfatının
və ölkənin müdafiəsi üçün
hazırlamaq vəzifəsi qarşıda duran böyük vəzifələrdən
hesab olunur."
Bəli, ötən əsrin otuzuncu illərində
atçılıq xalq təsərrüfatında belə əsas
və başlıca yerlərdən birini tuturdu. Buna görə
də qəzetin həyəcanını başa düşmək
çətin deyildi.
Atın
ölkənin müdafiəsində də rolu az
deyil - axı, həmişə Vətənə sağlam,
fiziki cəhətdən güclü, çevik oğlan və
qızlar lazımdır. At idmanı isə
sağlam və cəsur gənc nəsil yetişdirmək
üçün faydalı məşğələdir.
Bəs bu gün? Atların taleyi,
atçılığı inkişaf etdirmək
qayğısı bu gün də ictimaiyyəti
düşündürən məsələlərdəndir.
Bildiklərimiz
haqqında bilmədiklərimiz
Atların ən qədim əcdadı hesab edilən Eohippus
meşə heyvanı olmaqla üçüncü
dövrün ikinci epoxasında (Eosepdə) köhnə və
Yeni dünyanın müstəqil iqlim, yumşaq, tropik bitki,
rütubətli və bataqlı yerlərdə
yaşamışlar.
Milyon illər
davam edən təkamül nəticəsində 30 sm boylu
Eohippus dəyişmiş, onun barmaqları atrofiyaya
uğrayaraq nəhayət 100-120 sm boylu iliohippus adlanan təkdırnaqlı
bir forma meydana gəlmişdir.
Vəhşi atların təkdırnaqlı forması
üst pliosen dövründə meydana gəlmiş və tədricən
Asiya və Avropanın geniş düzənliklərində
yayılmışdır.
Təbii şəraitin dəyişməsi nəticəsində
vəhşi atların bədən quruluşu böyük dəyişikliklərə
uğramışdır. Qədim dövrlərə aid atların
qalıqları Zaqafqaziyada da tapılmışdır.
Nəticə
etibari ilə demək olar ki, atlar da, digər ev
heyvanları kimi uzun dövrlər sürən təkamül nəticəsində
bir ilk vəhşi formadan əmələ gəlmişlər.
Vəhşi atların əhəlləşdirilməsi və
onların insan tərəfindən yetişdirilməsi yeni
daş dövrünün (neolit) axırlarına, tunc
dövrünün əvvəllərinə aid edilir. (Yeni eradan 3000-3500 il əvvəl).
Qazıntılar və maddi-mədəniyyət
materialları göstərirlər ki, hələ vəhşi
və yarımvəhşi yaşayan insanlar əvvəllər
vəhşi atları ovlayaraq onların ətindən və dərisindən
istifadə etmişlər.
Ovlanan atlar içərisində şübhəsiz ki,
salamat qalanları da olmuşdur. Bu atları, xüsusən,
bunların balalarını insanlar özlərinə ram
etmiş, öyrətmiş və beləliklə vəhşi
atları əhəlləşdirmişdir. İbtidai-icma şəraitində yaşayan insanlar
bu atlar vasitəsilə digər heyvanların ovuna
çıxmış və sonralar onlardan tədricən
minikdə və qoşquda istifadə etməyə
başlamışdır.
Güman edilir ki, əhəlləşdirmə eyni zamanda
bir neçə yerdə insanların ilk beşik ocaqlarında
aparılmışdır.
Qədim əhəlləşdirmə ocaqlarından biri
də Zaqafqaziya olmuşdur. Burada da
atçılıq qədim tarixə malikdir. Arxeoloji məlumatlar göstərir ki, Zaqafqaziyada
maldarlıq Daş-tunc (eniolit) dövründən inkişaf
etməyə başlamışdır. Mingəçevirdə
aparılan qazıntılarda (tunc dövrünün
ortaları və axırlarına aid) tapılmış əşyalar
(tunc kəmər üzərində atın naxışı,
kəm və s.) atçılığın Azərbaycanda
çox qədim zamanlardan inkişaf etməsini sübut edir.
Bir
sözün yüz budağı: at
At insanın sədaqətli dostu, köməkçisi
hesab olunur. "At igidin qanadıdır" deyərlər.
At adı ilə, igid od ilə, ata arpa, igidə
plov, at ilə arvad igidin iqbalına; at ölər - nalı
qalar, igid ölər namı qalar; at ölər - meydan qalar,
igid ölər - ad-san qalar; at aralıqda - igid qəriblikdə.
Əringən, tənbəl adam
üçün deyərlər ki, at görər - axsar, su
görər - susar. Hə, at minicisini tanıyar.
At kimindir - minənin, don kimindir - geyənin; at
tapıldı, yəhər tapılmadı; at
mıxını qopardar, biri yerə dəyər, ikisi
özünə; ata minəndə özünü, atdan
düşəndə atı unutma; at nə qədər
çaparsa, yenə dəvə ondan qabağa düşər.
At bəslənirkən, qız istənirkən, atı at
yanında bağlarsan həmrəng olmasa da, həmxasiyyət
olar; atı birində bəslə, ikisində gözlə,
üçündə min, dördündə oldu at, olmadı
- sat! Bir də deyərlər ki, atın qəmini tutmayan yolda
piyada qalar...
Qurd deyər:
"Qaranlıq gecədə, qara şumda qara quzunu
gözüm seçər!"
At da deyər:
"Aydınlıq gecədə, südün içində
ağ tükü gözüm seçər!"
Yeni ənənə
İndi Şabran RİH başçısı Novruz
Novruzovun təşəbbüsü ilə artıq 7 ildir ki,
rayonda yeni bir ənənənin əsası qoyulub.
Qədimdən qədim Şabranda Novruz şənliklərində
Ataçaydan Vəlvələ çaya qədər uzanan
Ağzıbir düzündə cıdır
yarışları keçirilir.
Üçrəngli bayrağımızdan üstünə
köynək geyən çaparların Koroğlu nərəsi
tamaşaçıların da qanını coşdurur.
Bu cıdır yarışı əziz bayrama yeni bir
yaraşıq növraq verir.
Atlılar dördnala çapır, ağzı
köpüklü, yalı tərli kəhərlərin
kişnərtisi düzü- dünyanı ağzına
alır.
Yəhər üstdəki cavanlara mindikləri atlardan
coşqunluq, təpər, hünər, ərdəmlik gəlir.
Sabah o
igidlərin hər biri Ali Baş Komandandan əmr gəlsə,
"müxənnət ölkəsi talanmaq gərək!"
hayı-harayı ilə cəsarətlə düşmən
üstünə getməyə hazırdır!..
RİH başçısının təşəbbüsü
ilə qoyulan elə bu ənənənin nəticəsidir ki,
indi Şabranda atlara, atçılığa maraq xeyli
artıb və bu da ildən-ilə rayonda atların say
başının çoxalmasına səbəb olub.
Keçən müddət ərzində atların
sayı bir yarım qədər artaraq 1500 başa
çatıb.
Yeri gəlmişkən
burasını da qeyd edək ki, hələ Ümummilli
liderimiz Heydər Əliyev Respublikamıza rəhbərliyinin
birinci dövründə ölkəmizdə bu mühüm sahənin
inikişafına böyük önəm vermiş, onun təşəbbüsü
ilə Azərbaycan KP MK və Nazirlər Soveti 1981-ci ildə
"Atçılığı inkişaf etdirmək tədbirləri
barədə" xüsusi qərar qəbul edilmişdi.
Yarpaqlar
El inancına görə at yeganə canlıdır ki, qəbir
evi öz sahibini sıxanda onun fəryadını eşidir. Ona görə
də atı qəbristanda bağlamazlar, deyərlər.
Yeri gəlmişkən, son illər məndə atlara
marağı qələm dostum Novruz Nəcəfoğlunun
yaradıcılığı oyadıb.
Onun
"Keçən cavan çağım ola..."
(Azərbaycan", 7.2012) və
"Atüstü bir nağıl" ("Azərbaycan",
6.2013) povestlərində atlarla bağlı çox maraqlı
epizodlar var. Bu əsərlərdə atlar çox canlı,
dipdiri bir obrazlardlrlar. Öz sahiblərinin
yaxın həmdəmi, etibarlı dostlarıdırlar.
At haqqında
nağıl
40-cı illərdə Şabran rayonunun Çuxurəzəmi
sovetliyində Ərzuman adında 70-80 yaşlı bir qoca
yaşayırdı. Onun öz atı ilə dostluğu,
yoldaşlığı ətraf kəndlərin camaatı
arasında nağıla-dastana dönmüşdü.
Ərzuman kişi pirə, ocağa möhkəm
etiqad bəsləyən çox mömün bir adam idi. Hər ay öz kəhəri ilə
üç-dörd dəfə bu yerlərdə müqəddəs
ziyarətgahlardan olan Pirməhəmməd pirini ziyarət edərdi.
1941-ci ildə almanlarla müharibə başlayanda
Ərzuman kişinin atını da suvari ordu üçün
səfərbər etdilər. Atları vaqonlara mindirəndə
onun öz kəhəri ilə vidalaşması müharibənin
kövrək, təsirli səhnələrindən biri idi...
Ərzuman
kişi atın yalını qucaqlayıb
dodaqlarını onun üz-gözünə, boynuna
sürtür, qulağına nəsə
pıçıldayırdı. Ərzuman kişi
susandan sonra at yavaşca kişnədi, Ərzuman kişi
hıçqırdı, yaxında duranlar atın da gözlərindən
yaş süzüldüyünü gördülər.
Adamları qəribə bir maraq
bürümüşdü. Ərzuman kişidən
atın qulağına nələr dediyini soruşdular.
Ərzuman
kişinin cavabı qısa oldu: "Kəhərimə ürək-dirək
verib toxtatdım ki, ürəkli olsun, dəfələrlə
Pirməhəmməd babanı mənimlə birgə ziyarət
edib, savab qazanıb. Allah da onu bunun müqabilində
od-alovdan qoruyacaq".
Aradan aylar ötdü, illər keçdi. 1943-cü ilin
qışı gəlmişdi. Çöldə
çovğun tüğyan edirdi. Gecədən
xeyli keçmişdi. Birdən Ərzuman kişi
yerindən dik qalxıb oğlunu səslədi: "Ay
oğul, ay bala eşidirsənmi, kəhərim qayıdıb. Kişnəyib məni haylayır".
Yerindən səksəkəli qalxan oğlu
atasının yuxu gördüyünü zənd etdi, lakin
kişinin özünün yerindən durmaq niyyətində
olduğunu görüb eşiyə çıxdı. Və gözlərinə
inanmadı: Kəhər qayıtmışdı!
Kəndə
hay düşdü. Cəbhədən geri
dönən bir əsgər kimi tanış-biliş kəhərin
başına toplaşdı. Ora-burasına
keçib ata çox nəzər yetirdilər və birdən
atın sarğısında damğa yeri gördülər.
Damğada alman dilində nəsə
yazılmışdı. Belə məlum
olur ki, at almanların əlinə keçibmiş. Amma kəhər
bu əsirlikdən necə xilas olmuşdu, uzaq yoldan yurd-yuvaya nə
sayaq salamat gəlib çıxa bilmişdi, sirr olaraq
qaldı...
Ərzuman
kişi isə qışın
şaxtasına baxmayaraq, elə həmin gün kəhəri
ilə Pirməhəmməd babanı ziyarətə
yollandı...
Yeri gəlmişkən:
Tarixdə ağır yara kimi qalmış ikinci cahan
savaşı Şimali Qafqazı da oda, alova
bürümüşdü.
Şimali Osetiyanın paytaxtı Vladiqafqazda turist
marşrutlarına salınmış bir abidəni indi də
unuda bilmirəm.
Onda ötən əsrin yetmişinci illəri idi. Biz turistləri
şəhərin ən hündür təpəsində
ucaldılan bir tarixi abidəni ziyarətə
aparmışdılar.
Naməlum əsgərin qəbri üstündəki başdaşına əyilən tuncdan tökülmüş nəhəng bir at heykəli!.. Kəhərin təkcə iri gözlərindən yox, yalından da qəm, ələm yağırdı.
İndi mənə belə gəlir ki, biz səbrimizi basıb o qəbrin üstündə bir az da çox dayansaydıq, tunc atın iri qara gözlərindən süzülən acı göz yaşlarının da şahidi olardıq...
Son söz yerinə
Qırx iki il bundan əvvəl ilıq bir may günü Paris küçələrində 300 nəfər atlı belə bir şüarla mitinqə gedirdi: "Avtomobil öldürür! Avtomobil zəhərləyir! Yaşasın at!"
Yox, bu gün həyatımızı avtomobilsiz təsəvvür etmək mümkün deyil.
Amma...
Atları da yaşatmalıyıq.
İlimiz də at üstə gəlib.
At muraddır, deyiblər. Arzu istəklərimizə çataq.
Astroloqlar da at ilini uğurlu, xeyirli hesab edirlər.
Ən
böyük muradımıza qovuşub Cıdır
düzündə Qarabağ atlarının
yarışını görək!...
Aydın Tağıyev
525-ci qəzet.-
2014.- 2 aprel.- S.8.