Tanıdığım Muğanna
"Həqiqət cümlə
aləmdədir"
("Məhşər"dən)
Bu il öncə
Tofiq Abdini, sonra da Muğannanı
itirdik. 2014 Azərbaycan
ədəbiyyatı üçün
hüzün ili
oldu. Tanışlar, dostlar birər payız yarpaqları kimi tökülməkdə
və ətraf səssizləşməkdə... Şair Cahit Sıtkının dediyi kimi: "Gördüm yapraklarımın bir-bir döküldüğünü..."
İllər öncə ustad İsa Muğannanın kiçik bir hekayəsini oxumuşdum. Hekayədə Bakıya olduqca uzaqda olan bir
kənddən bəhs
edirdi. Hekayənin ismini belə
xatırlamıram. Amma hekayədəki
insanlar, sosial münasibətləri, bir-birləriylə
danışarkən insanı
sarıb sarmalayan dialoqlar hələ də hafizəmdə capcanlı durmaqdadır.
O hekayəni oxuduğumda
"bax, ədəbiyyatın
gücü budur" demişdim öz-özümə...
Sonra aradan illər keçdi və onunla qohum olduq. Ailəsiylə birlikdə ən xoşbəxt günümə
təşrif etdilər.
Yaşlı və xəstə
olmasına rəğmən
məclisin sonuna qədər sağlıqlı
bir gənc insan kimi nəşəsini
itirmədən, oturduğu
yerdən o uşaq təbiətli saf və şirin baxışlarıyla hər
kəsə gülümsədi.
Sonra da kamera və
mikrafon ona uzadıldıqda heç gözləmədiyim bir coşqu və diriliklə on dəqiqəyə
qədər danışdı.Türkiyə
ilə Azərbaycanın
necə bir-birinə yaxın olduğundan və illərin birikmiş həsrətinin
indi ağır-ağır
da olsa necə
qovuşmalarla sona gəlməyə başladığını
bir ədəbiyyat ustadına yaraşan şəkildə söylədi.
Hər kəs can qulağıyla onun o müdrik sözlərini dinləyir və bal kimi dilindən
axan kəlmələri
heç qaçırmadan
ağlında tutmağa
çalışırdı.Yerimdən qalxıb yanına getdim və kiçik, yumşaq əllərindən öpdüm.
O gündən sonra Almaniyadan hər bayramda ona zəng
edir, hal-xətrini soruşurdum. Çox məmnun olur,
sevinir, o da məndən yeni bir şeylər yazıb-yazmadığımı soruşurdu. Ən son Novruz
bayramında zəng etmişdim, amma rahatsız olduğu üçün danışammamışdım.
Azərbaycana da getdiyimdə mütləq evinə gedir, qısa da olsa onunla
söhbət edərək, onun
təcrübələrindən , tövsiyələrindən yararlanmağa
çalışırdım.
Onun haqqında
"Muğanna" isimli
bir məqalə yazmışdım. O məqalə Azərbaycanda, Türkiyədə
çeşidli dərgi
və qəzetlərdə
yayınlandıqdan sonra
mənim son çıxan
"Kaşğardan Berlinə Portretlər
və Kitablar" isimli kitabımda da yayınlanmışdı.
Məqaləni oxumuş və
çox sevinmişdi.
O incə və ruhu oxşayan səsi hələ qulaqlarımdadır:"Yaxşı
yazıbsan!" Bu qısacıq söz və ardından gözlərinə qədər
yayılan gülümsəmə
mənim üçün
ən böyük mükafat olmuşdu.
Biz millət olaraq
dəyərli insanlarımızı
nə yazıq ki, yaşarkən o qədər də önəmsəmir və yetərli dəyəri vermirik.Onun yaşadığı
Hüsü Hacıyev
küçəsindəki beşinci
mərtəbədə olan
kiçik dairəsindəki
yalnızlığı və
gözlərini pəncərədən
Bakının üfüqlərinə
dikişi hər zaman gözlərimin önündədir. Son dönəmlər
gözləri də heç yaxşı görmürdu. Amma hələ
yazma həvəsi və coşqusu içində vardı.
Hər maraqlandığımda:
"Ağlımda yazacaq
çox hekayə var, amma kim qiymət verir ki!"- deyirdi. Bu sözlər Azərbaycan kimi bir ölkənin
yetişdirdiyi belə
böyük bir ədəbiyyatçı üçün
çox acıydı.
İsa Muğanna kimi bir yazıçı Avropada olsaydı, baş tacı edilərdi. Onun "Məhşər" isimli romanından başqa heç bir əsəri Türkiyədə belə
yayınlanmamışdı. Daha ədəbiyyata yeni başlayanların belə əsərləri,
rəsmləri, isimləri
dostluq və xətir adına
Türkiyədə dərgilərdə
yayınlanarkən İsa
Muğanna unudulmuş
və ya məxsus unutdurulmuşdu. Amma ədəbiyyat tarixi elədir ki, siz nə qədər
təbliğat edirsiniz
edin, gələcəyə
ancaq gerçək dəyərlər qala bilər. Bu nədənlə
İsa Muğanna da Azərbaycan ədəbiyyatının ən
böyüklərindən biri
olaraq ədəbiyyat tarixində yerini alacaqdır.
Gənc ədəbiyyatçıların ondan öyrənəcəkləri
çox şey vardır. Üslub, təmiz bir
dil, insanı yormayan dialoqlar, dilin içində xəzinə olaraq qalmış deyimlər, ata sözləri İsa Muğannanın gənc ədəbiyyatçılara
qoyduğu ən gözəl mirasdır.
Onun əsərlərinin
heç birində oxuyucu yorulmur, "bu söz burada
artıqdır" demir,
deyəmmir. Çünki o yazarkən həyatı
olduğu kimi alıb heç sünilik qatmadan oxucunun gözləri önünə gətirir.
Onun əsərlərindəki insanlar
uydurulmuş, ideoloji və təbliğata qurban edilmiş insanlar deyildirlər.
Onlar ətrafımızda, kəndimizdə,
yanımızda duran insanlardır. Onların
öz aralarındakı
söhbətləri, acıları,
həsrətləri Muğannanın
usta qələmində
daha da rənglənərək
və canlanaraq oxuyucuya çatır. Bunları ancaq və ancaq çox
usta bir yazıçı bacara bilər və İsa Muğanna da bunu bacarmışdır.
Onun "Tütək
səsi" isimli hekayəsi nə qədər təsirli və canlıdır. İkinci
Dünya Savaşından
tam 69 il keçməsinə və
bizim nəslin o savaşdan heç xəbəri olmamasına rəğmən, nə zaman o hekayəni oxusaq və ya filmini izləsək,
o kənddəki insanlar
sanki indi yanımızda yaşayırlar
kimi bir hissə qapılırıq.
Tapdıq və Cümrü
qardaşlarının namus
və həsrət duyğuları, onların
bu duyğularla dəli kimi vurnuxmaları, dünyaya küsmələri, ruhlarındakı
bütün üsyan və kədəri bir qamışın çıxardığı səsə
yükləmələri hansı
türkün ürəyində
yara açmaz ki? Hansı türk bu iki
gəncin duyğularından
uzaq qala bilər və: "Mən başqa şəkildə davranardım!"
deyə bilər ki? Və oğul
yolu gözləyən,
həsrətindən saqqalları
tir-tir titrəyən,
sazını bir oğul kimi bağrına basan və sanki Dədə
Qorqudcasına "Ruhani"
havasını minlərcə
il ötəsindən
gəlmiş kimi bütün mənliyimizə
köçürən o ataya
nə deməli? Hansı qələm ustası bir atanı bu qədər ustaca təsvir və tərif etmişdir?
İsa Muğanna
sadəcə bir ədəbiyyatçı deyildi. O, Azərbaycan
üçün bir canlı tarixdi... Onunla söhbət edərkən
İsmayıl Şıxlı,
Bəxtiyar Vahabzadə,
Qasım Qasımzadə
kimi önəmli yazıçı və şairlər əsərləriylə
birlikdə gəlib gözlərimin önündə
dururdular. İllərcə onunla qonşuluqda yaşaya bu önəmli ədəbiyyatçıların
əsərləri daha
yayınlanmadan İsa
Muğannaya oxunmuş,
onunla müzakirə olunmuşdu. O, son əlli
illik Azərbaycan ədəbiyyatının canlı
şahidiydi və hafizəsində yüzlərcə
xatirə, hekayə vardı. Kaş ki, biriləri
onları o, daha yaşarkən yazıb ədəbiyyat dünyasına
qazandırsaydı. Amma bizdə
iyirmi birinci yüzildə belə araşdırma ruhu daha yetərincə oyanmamışdır.
İsa Muğanna çox sadə, utancaq və geniş ürəkli bir insandı. Onun usta qələmindən xəbəri olmayan bir insan onu uşaqlaşmış bir ixtiyar olaraq görə bilərdi.Onun uşaq təbiətli ruhu onu ziyarət edən hər kəsə sirayət edərdi. Danışarkən həmişə gülümsəyərdi. Gözləri həm sizə, həm də ötələrə baxardı. Onun gözlərində "İdeal" romanının bitməzliyini də görmək mümkündü. O, "İdeal" romanını dəfələrcə yenidən yazmışdı. Bununla da ədəbiyyatda və sənətdə ölümsüzlüyün nə demək olduğunu anlatmaq istəmişdi. Onun son dönəmlərində ziyarətinə gedən, demək olar ki, hər kəsə bəhs etdiyi "Saf Ağ elmi" bəlkə də bizim anlaya bilmədiyimiz o ölümsüzlük dünyasının bir şifrəsi kimiydi. Amma biz onu nə yetərincə anladıq, nə də dinlədik!
Keçən il getdiyimdə İstanbuldan danışmışdıq. O, 1960-cı illərdə bir dəfə İstanbulu görmüşdü. Görüş qısa və qorxulu bir dönəmdə baş versə də, hafizəsində dərin bir iz buraxmışdı. Hələ Sultan Əhməd Camisinin böyük qübbəsini, göylərə uzanmış minarələrini və oraya girərkən içini dolduran rahatlıq və xoşbəxtlikdən danışa-danışa bitirəmmirdi. Aradan qırx ildən çox keçməsinə rəğmən bir şəhərin belə dərin bir şəkildə insanın ruhunda iz salması normal bir hadisə olaraq görüləmməzdi.Yaşlı, yorğun və xəstə olmasına rəğmən içində oraları yenidən görmək arzusu vardı. "İnşallah, İstanbula sizi mən götürərəm" dediyimdə də necə uşaq kimi sevinmiş və ümidlənmişdi! Onu təəssüf ki, İstanbula aparammadım. Amma ölüm xəbərini gecə yarısı aldığımda onun ruhuna göndərdiyim “Fatihə” və “Yasin” mütləq onun o uşaq təbiətli ruhunu almış Sultan Əhməd Camisinin üfüqündə gəzdirmişdir. O, indi ruhlar aləmində eynilə qəhrəmanı Nəsimi kimi "Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam!' deməkdədir.
Rahat yat, ağstafalı Muğanna!
Ruhun şad olsun, əziz əmim!
Orxan ARAS
525-ci qəzet.- 2014.- 4 aprel.- S.8.