Əsərləri
V
cild
(1918 – aprel 1920)
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni,
ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi
Şirməmməd Hüseynov;
Transliterasiya
redaktorları: professor
Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir
Xalidoğlu (Mirzəyev),
____________
18-ci iclas. 17 mart 1918
Sadaxlı
hadisələrinin yolverilməz olması, Seymdəki
bütün fraksiyaların bunu eyni dərəcədə pisləyəcəyi
ilə bağlı iki fikir ola bilməz,
amma bu, ilk belə hadisə deyil. Bu,
çoxsaylı hadisələrdən biridir, onların
haqqında burada xeyli danışılıb. Deyilib ki, bunlar bu və ya digər partiyaların
ümumi siyasətinin əlahiddə təzahürləridir.
Menşeviklər partiyasının möhtərəm
nümayəndəsi, hörmətli Sereteli öz nitqində
sinfi maksimalizmdən bəhs edərək bildirdi ki,
Rusiyadakı maksimalizm Rusiyanın süqutuna səbəb oldu,
milli maksimalizm isə Zaqafqaziyanı çökdürəcək.
Milli maksimalizmdən danışarkən o,
Müsavat partiyasını və müsəlman millətini də
suçlandırdı. Deməliyəm ki,
bu irad yersizdir, çünki müsəlman maksimalizminin nədən
ibarət olduğu bilinmir. Axı burada bizə
deyirlər ki, mütəşəkkil qırmızı
qvardiya erməniliyindən, gürcülüyündən,
müsəlmanlığından asılı olmayaraq
bütün cinayətkarları, bütün xalq düşmənlərini
eyni dərəcədə cəzalandırır. Burada bizə deyirlər ki, erməni hərbi hissələrinə,
erməni qoşunlarına cəbhənin köməyinə
getməyə imkan vermirlər. Göstərirlər
ki, bu, başlıca olaraq Zaqafqaziyanın müsəlmanlar
yaşayan yerlərində baş verir; bu yerlərdəki
anarxiya nəticəsində vətən müdafiəçilərini
Zaqafqaziyamızın sərhədlərini qorumaq
üçün göndərməyə imkan vermirlər.
Bütün bunlardan danışarkən mən bilmək istərdim:
müsəlmanların aqressiv maksimalizmi nədən ibarətdir,
bu millətçilik hansı üstünlüklərlə,
hansı vasitələrlə silahlanıb, onun hansı maksimal
tələbləri yerinə yetirilib? Elə bir
yerdə maksimalizmdən danışmaq olarmı ki, milis
yaratmaq üçün dəfələrlə bu mərkəzi
hökumətə müraciət olunub, hər dəfə də
cavab veriblər ki, silah yoxdur. Axı
düz bir ay Bakı quberniya komissarlığı nümayəndələrinin
döymədiyi qapı qalmayıb, bu günə qədər
500 vintovka ala bilmirlər ki, quberniyada qayda-qanun yaratsınlar.
Müsəlman hissələri belə vəziyyətdədir,
halbuki milli maksimalizmə yoluxmamış kimi görünən
partiyalar öz tələblərinin maksimum ödənməsinə
imkan qazanıblar. İttiham olunan müsəlman
maksimalizminin isə yerlərdə qayda-qanunu qorumaq
üçün tələb olunan şeylərin heç
minimumunu da almaq imkanı olmayıb. Bir tərəfdən
belə bir vəziyyətin, digər tərəfdən
Daşnaksütyun partiyasının nümayəndəsinin bu
kürsüdən müdafiə edərək bəraət
qazandırdığı vəziyyətlə bağlı mən
bəyan etməliyəm ki, Zaqafqaziya xalqlarının
qarşılıqlı münasibətlərini və həmrəyliyini
ayrı-ayrı təsadüfi hadisələrdən, fakt və
olaylardan asılı vəziyyətə salmaq olmaz, burada
ümumi böyük siyasət diqqətdə
saxlanılmalıdır. Məsələyə
bu nöqteyi-nəzərdən, yəni böyük siyasət
nöqteyi-nəzərindən yanaşdıqda bəzi milli
dairələrin nə ilə məşğul
olduqlarını görmək lazımdır. Sizcə, kütlələrin psixikasına təsir
edən bu siyasət deyilmi? Fərqi yoxdur,
ya burada, Zaqafqaziyada, ya da onun hüdudlarından kənarda
törədilən kütləvi zorakılıq, istər sərhədlərin
qorunması adı ilə məlum hissələrin bu kütləvi
çıxışlardakı özbaşına hərəkətləri,
istər 1914-cü ildə rus imperializminin avanqardı şəklində
olmuş, istərsə də kimin döyüşüb – kimin
döyüşmədiyi bilinməyən indiki məqamda
baş verən qırğınlar kütlələrin
psixologiyasına məlum psixi təsir göstərir. Bu təsir hər cür asayiş pozuntuları və
kədərli olaylar doğura bilər. Biz
ayrı-ayrı halların, ayrı-ayrı fakt və hadisələrin
şahidi oluruqsa, deməli, bunların dərin psixoloji kökləri
var. Burada bizim qarşımızda müəyyən konkret
faktlar və bu konkret faktlarda iki cinayət, iki cinayət
faktı görürük. Bir fakt – hakimiyyət
nümayəndələrinə cinayətkarcasına hücum
və onların sərhədlərin müdafiəsi
üçün nəzərdə tutulmuş
silahlarının alınması. Bu cinayətə
görə cəzanı qanuni hakimiyyət qüvvələri
verir. Bunun üçün
qırmızı qvardiya var, başqa sözlə, hakimiyyət
orqanları bu cinayətə görə cəza tətbiq edir.
Bu hücumda, bu cinayətdə təşkilatçı əli
olduğu müəyyənləşərsə, hökumətin
borcu, biz bunu tələb edirik, həmin cinayətkarı da
tapmaq, qanunun bütün şiddəti ilə qəti bir şəkildə
cəzalandırmaqdır, belə hallarda heç bir rəhmdillikdən
söhbət gedə bilməz (Səslər: “doğrudur”).
Bununla belə, burada bütün mümkün faktlardan,
bütün mümkün hadisələrdən danışarkən
və onları birtərəfli qaydada işıqlandırarkən
bizim uzaq illərə və aylara getməyimiz, daha qatı cinayətin,
yəni heç nəyə qarışmayan, müsəlmanların
məskunlaşdığı kəndlərin qarət və məhv
etmək cinayətinin məğzini zəiflətmək
üçün “Orada filan şey olmuşdu, burada filan hadisə
baş vermişdi” deməyimiz lazım deyil (Səslər:
“doğrudur”). Verilmiş konkret sualı konkret
cavablandırmaq əvəzinə siz o tərəf – bu tərəfə
vurnuxur, konkret faktdan deyil, tamam ayrı şeydən
danışırsınız. Sadaxlıdan
danışın. Bu və ya başqa cinayətləri
kimin icazəsi ilə edirsiniz, başıaşağı,
heç bir suçu olmayan kəndləri kimin icazəsi ilə
çapıb talayırsınız? Özbaşına
bu cür cinayətlər törədən qoşun hissələri
var, hökumət bu qoşun hissələrinin ipini
yığmaq iqtidarında deyil, onları ciddi intizama tabe etdirmək
iqtidarında deyil, onların yalnız bir hökumətə
qulaq asaraq heç bir şuluqluq etməməsinə nail olmaq
iqtidarında deyil. Neçə ki vəziyyət
belədir, müntəzəm olaraq bu qoşun hissələrinin
özbaşınalığına məruz qalan kütlələrin
də özbaşına iğtişaşlar törətməyəcəyinə
zəmanət vermək olmaz. Bir neçə
söz də Seymin bəzi fraksiyalarına göstərilən,
mənim zənnimcə, qeyri-məntiqi münasibət barədə
demək istəyirəm. Biz – xalqın seçmiş
olduğu Zaqafqaziya Seyminin üzvləri, müxtəlif
partiyaların nümayəndələri vahid hökumət təşkil
etmişik, ona tam etimad rəyi vermişik; bizim
etimadımızla təmin olunmuş bu hökumət
bütün bu hallarda öz hakimiyyətindən istifadə etməli,
həm indiki, həm də sonrakı hallarda hökumət kimi
hərəkət etməlidir. Bu hökumət ixtiyarında
olan qüvvələrin, istər qırmızı
qvardiyanın, istər hər hansı bir qoşun hissəsinin,
yaxud icbari aparatın bir hissəsinin vasitəsi ilə
qayda-qanunu bərpa edərkən burada özünü bizə
müəyyən məlum partiyanın müəyyən
qüvvəsi kimi təqdim etməməlidir, bizə – həmrəy
şəkildə fəaliyyət göstərən xalq
nümayəndələrinə, müxtəlif fraksiyalara
hökuməti necə dəstəkləmək, demokratiyanı
necə qorumaq barədə öyüd vermək, hökuməti
yalnız bir fraksiyanın müdafiə etdiyini, digər milli
fraksiyaların və milli partiyaların filan işləri
görməli olduğunu söyləmək lazım deyil. Mənim
fikrimcə, burada demokratiyanı, kəndliləri hamı eyni dərəcədə
müdafiə edir (Səslər: “doğrudur”, “düzdür”).
Demokratiyanın və kəndlilərin mənafeyi
menşeviklər fraksiyasının nümayəndələrinə
nə qədər əzizdirsə, mənə də o qədər
əzizdir; Seymə elə baxmaq olmaz ki, guya burada demokratiya
nümayəndələri yalnız menşeviklərdir, qalan
fraksiyalar isə bütün bu hərəkətlərdə
müqəssirdir və başqa fraksiyalar qarşısında
məsulyyət daşıyırlar. Seymin işinə həmrəyliyi
poza biləcək belə ton vermək olmaz (Səs: “Siz düz
başa düşməmisiniz”). Mənim fikrim belədir ki,
ictimai işə razılıq vermiş və Müvəqqəti
Zaqafqaziya hökumətini (Səs: “müvəqqəti niyə,
daimi”) irəli sürmüş hər bir fraksiya bütün
digər fraksiyalarla bahəm bu hökumətin bütün
addımlarını dəstəkləyəcək və
indiki halda onun gördüyü tədbirə bənzər
bütün tədbirləri alqışlayacaq. Buna
görə “Qayda-qanun naminə yalnız bir fraksiya mübarizə
aparır” fikrini xüsusi vurğulamağa ehtiyac yoxdur. Məsələni belə qoymaq olmaz. Məsələ o vaxt belə qoyula bilər ki,
hökuməti yalnız bir fraksiya təşkil etmiş olsun və
o, bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürsün.
Hələ belə bir şey yoxdur, hələ hökuməti
bütün fraksiyalar birlikdə təşkil edirlər və
hökumət Seymdəki bütün fraksiyaları təmsil
edir, bu fraksiyalar bu hökumətin atdığı
addımlarla eyni dərəcədə maraqlanırlar və bu
hökumətin demokratiyanın müdafiəsinə yönəlmiş
hər bir addımı müsəlmanlar partiyasına da əzizdir,
bu partiya hökumətin bu yöndə hər bir
addımını alqışlayır (Səslər:
“doğrudur”)...
... Mən şəxsi məsələyə görə
söz almışam, lakin fürsətdən istifadə edib
buradakı bəzi həmlələrdən
danışacağam. Menşeviklər
fraksiyasının nümayəndəsi elə tonda
danışır ki, elə bil başqa fraksiyaların
buradakı skamyalarda oturmuş nümayəndələri,
daxili işlər nazirinin dediyi kimi, məhkəmə
skamyasında əyləşiblər. Mən cavab nitqinə
məlum münasibətimi bildirdim və dedim ki, hökumət
başçısına məlum fraksiyanın təmsilçisi
kimi baxıram.
Natiqə diqqətlə qulaq asılsa, belə səhvə
yol verilməyə bilər. Burada tez-tez deyirlər ki, siz səhvə,
cinayətə yol verirsiniz, ola bilər ki,
siz çox səmimisiniz, vicdanlısınız, lakin sizin
siyasətiniz anarxiyaya aparır. Burada deyildi ki,
bizim və Zaqafqaziya Seyminin başının üstündən
bütün demokratiyaya elan edilsin ki, onların siyasəti yeganə
nicatverici siyasətdir, başqalarının arxasınca getməyin.
Siz guya hər bir milli ixtilafdan kənar olan
öz sosial-demokratiya siyasətiniz haqqında
danışmağı bu qədər sevirsinizsə, onda icazə
verin bildirim ki, bu beynəlmiləl siyasətin nələri
gizlətməsi yetərincə bəllidir. Burada nədən danışaq ki? Burada Rusiya irsinin bölüşdürülməsindən
danışmağa dəyməz. Hökumət nümayəndəsi
bunu heç bir dəlil-sübut olmadan təkzib etdi, əslində
isə bunu rəqəmlərlə təkzib etmək daha
yaxşı olardı: hansı millət nə qədər
silah alıb. Bu halda biz bunun həqiqətə nə
qədər uyğun gəldiyini görərdik
(Alqışlar).
19-cu iclas. 20 mart 1918
Seym üzvü olan vətəndaşlar. Bakı şəhərində
Müsavat partiyasının bolşevikləri dəstəkləməsi
ilə bağlı bir qədər izahat verməliyəm.
Bu məsələnin, göründüyü kimi, öz tarixi
var. Bizim nümayəndələrin bir neçə dəfə
bu tribunadan bildirdikləri kimi, Bakı quberniyasının təşkili,
milisin, silah-sursatın təşkili və s. baxımından
Bakı şəhəri, qismən də Bakı quberniyası
Tiflisdən heç vaxt lütfkarlıq görməmişdir.
Belə sırf spesifik, əlahiddə şəraitə
görə Bakı böyük qarnizon məntəqəsi kimi
həmişə bolşeviklərin, yaxud bolşevik ovqatlı
şəxslərin tərəfində
olub və ona görə bu siyasəti dəstəkləmək
məcburiyyətində qalıb ki, bütün Zaqafqaziyada
qanlı əks-səda doğura biləcək asayiş
pozuntularına məruz qalmasın. Bolşeviklərin
öz əsgər kütlələri ilə təkcə
Bakı üçün deyil, həm də bütün
Zaqafqaziya üçün təhlükəli olduğu bir
vaxtda, hətta bolşeviklərin qatı düşməni
olan partiyaların da bu və ya başqa taktiki gedişlər
etdiyi bir zamanda Müsavat partiyası belə bir taktiki
mülahizədən çıxış edərək məlum
taktiki üsullardan bəhrələnmək zorunda idi.
Sizin çoxunuza yəqin bəllidir ki, Fəhlə və
Əsgər Deputatları Sovetinə ilk seçki zamanı təkrar
seçki təyin olundu və bu seçki dördhədli
düstur əsasında – ümumi, bərabər, gizli,
birbaşa – keçirildi; o vaxt Müsavat partiyası səs
çoxluğu qazana bilmədi. Belə bir vəziyyətdə
“Genişləndirilmiş Şura” deyilən qurum müsəlman
demokratiyasını təcrid etmək üçün hər
cür tədbirə əl atırdı. Bu
özünü onda göstərdi ki, onlar “yerlərdən
seçım” deyilən ayrıca seçki texnikası
işlətməklə demokratik seçki üsulunu ləğv
etdilər, bununla da Bakıdakı fəhlə kütləsinin
əsasən müsəlmanlardan ibarət hissəsi
seçkidən kənarda qaldı. Bu belə olurdu:
seçki zavodlardan, yəni “yerlərdən” təyin edilirdi. Siz bilirsiniz ki, müsəlman kütləsi, müsəlman
fəhlələr başlıca olaraq şaxtada işləyirlər.
Onların arasında zavodlarda
çalışan azdır və bu cür seçki
üsulunda ən çox müsəlmanlar uduzdu. Bundan əlavə,
burada belə bir texniki özəllik də var:
yığıncaq zavodda keçirilir, boşboğaz bir natiq
gəlib anlaşılmaz rus dilində danışır,
yığıncaq 2 saat davam edir, dili başa düşməyən
fəhləni seçkiqabağı
yığıncaqların sonunadək heç bir qüvvə
ilə saxlamaq olmur. Beləliklə, xüsusi bir
obstruksiya (şuluqluq salmaqla iclasın qəsdən
pozulması) qurulur, orada yalnız dili yaxşı bilən,
seçkidə marağı olan, müzakirələrdə
iştirak edən fəhlələr və partiya adamları
qalır. Nəticədə sol eserlər və
bolşeviklər seçkidə qalib gəlirlər.
Müsəlman fəhlələr və Müsavat
partiyası bu cür
qeyri-demokratik seçkiyə etiraz etsələr də,
heç bir digər partiya onların etirazına
qoşulmadı, Müsavat partiyası və müsəlman fəhlələr
tək qaldılar, etiraz etsək də, bolşeviklərin
ideyasını müdafiə etmədən, onlara rəğbət
bəsləmədən başqa millətlərdən olan fəhlələrlə
münaqişə yaratmamaq üçün sovetə daxil
olmağı, fəhlə və əsgər deputatları
sovetinin ideyasını dəstəkləməyi lazım
bildik. İkinci seçkidən sonra Müsavat
partiyasının və müsəlman demokratiyasının
nümayəndələri bu cür eybəcər seçki
forması nəticəsində xeyli azlıqda qaldılar,
birinci seçkidə sovetin tərkibinin 60 faizini təşkil
etdikləri halda, bolşeviklərin keçirdikləri ikinci
seçkidə cəmi 15 faiz səs topladılar. Müsavat partiyası bu 15 faiz səslə Sovetin
işinin gedişinə heç bir təsir göstərməyə
qadir deyildi və bu halda bolşevizmin dəstəklənməsindən
söhbət də gedə bilməzdi. Üstəlik də
Müsavat partiyası özünün Fəhlə və
Əsgər Deputatları Sovetindəki bəyanatında bu
çatışmazlığı Sovetin nəzərinə
çatdıraraq göstərmişdi ki, bu Sovet fəhlə
kütləsinin nüfuzlu bir təşkilatına çevrilmək
iddiasında bulunan orqanı ola bilməz; Sovetdə müsəlman
kəndlilərin nümayəndələri yox idi, halbuki o, “Fəhlə,
Əsgər və Kəndli Deputatları Soveti” adlanır. Nəticədə həmin Sovet özlərinə bərabər
sayda nümayəndəlik tələb edən matroslara və əsgərlərə
güzəştə getdi. Fəhlələrin hər
300 nəfərə 1 nümayəndəsi vardı, əsgərlər
isə tələb edirdilər ki, hər 100 nəfərə
1 nümayəndə olsun. Menşeviklər
partiyasının və eserlərin Sovetdəki nümayəndələri
də bunun normal olmadığını bildirmişdilər.
Sovet bu məsələni müzakirə edərək
belə anormallığa yol verməmək, əsgər
nümayəndələri ilə fəhlə nümayəndələrinin
sayını bərabərləşdirmək, yəni 300
nümayəndə yerindən birini əsgərə vermək
qərarına gəldi. Bundan sonra
matroslardan biri hərbi seksiya adından qəti surətdə bəyan
etdi ki, bu halda hərbi seksiya Soveti tərk edəcək. Bu tələb qarşısında qalan Sovet güzəştə
gedərək öz qərarını geri götürdü.
Müsavat partiyası buna etiraz etdi. Menşeviklər fraksiyası istisna olmaqla yerdə qalan
bütün fraksiyalar bunu normal hesab etdilər və bu güzəşti
məqsədəuyğun saydılar. Əsas
fraksiyaların bu cür münasibəti və
çoxluğun belə, necə deyərlər, “demokratik”
taktikası, güc qarşısında belə mütilik
müqabilində Sovetlərin hakimiyyətini tanımadıqlarına
baxmayaraq başqa partiyaların və təşkilatların
hamısının fikri qəti olduğu üçün
Sovetin cəmi 15 faizini təşkil edən Müsavat
fraksiyası buna qarşı çıxsaydı belə,
bolşeviklərə qarşı heç nə edə və
bu riskə gedə bilməzdi. Məclisi-Müəssisanı
bombalarla, pulemyotlarla və toplarla müdafiə etməyə
hazır olduqlarını bildirən Mərkəzlər,
bununla belə, bolşeviklərin Bakıdakı hakimiyyətini
tanıdılar – biz sovetlərin siyasəti əleyhinə getsəydik,
bu, toqquşmaya səbəb olardı, belə toqquşma isə
dərhal millətlərarası toqquşmaya çevrilər
və mövcud zaman şəraitində bütün
Zaqafqaziyanı alova bürüyərdi. Biz bu
yanğını törətmək istəmədik və
Müsavat partiyasının bütün obyektiv tənqidçiləri
bu taktikaya qiymət verərkən o halda haqlı olacaqlar ki, təsdiq
etsinlər: belə siyasi şəraitdə Müsavat
partiyası başqa taktika seçə bilməzdi. Son dövrə
gəlincə, Bakı Fəhlə və Əsgər
Deputatları Sovetinin məşhur qətnaməsi sizə
artıq məlumdur, o qətnamə ki, orada Zaqafqaziya Seyminə
qəti müharibə elan olunmuşdu, o qətnamə ki, orada
Tiflisə hazır yürüş tələb edilir və bu
qətnaməni xırda bir qeydlə imzalamışdılar
ki, Daşnaksütyun partiyası da sovet hakimiyyətini qəbul
etmir. Daşnaksütyun partiyasının
nümayəndələri indi də deyirlər ki, bolşeviklərin
qoşun hissələri bu Bakı toqquşmalarında
iştirak edirlər. Bu qoşun hissələri
erməni hissələrindən, erməni əsgərlərindən
başqa bir şey deyildi. Daşnaksütyun
partiyası onlara çox böyük təsir gücünə
malikdir və onları bu riskli addımdan çəkindirə
bilərdi. Amma necə çəkindirə
bilərdi ki, bu partiya bolşeviklərlə birlikdə
Zaqafqaziya Seyminə və Zaqafqaziya Komissarlığına
qarşı müharibə elan edib. Mən
bu kürsüdən çıxış edərək
hökumət bəyannaməsi haqqında danışanda
demişdim ki, Zaqafqaziyanın müstəqilliyinə təhlükə
təkcə cənubdan deyil, həm də şimaldan gəlir.
Bəzi qəzetlər bu sözləri yersiz
hesab etmişdi. Yazmışdılar ki,
indi təhlükə cənubdandır, hələ olmayan təhlükədən
danışmaq nəyə lazımdır. Əslində
Zaqafqaziyaya təhlükə biləvasitə
şimaldandır, onlar bizim üstümüzə atəşlə,
qılıncla gəlirlər. Zaqafqaziya Hökuməti, Zaqafqaziya
Seymi bu məqamla hesablaşmırsa, Müsəlman sosialist
blokunun buradan tələb etdiyi qəti addımları
atmayacaqsa, onda yadda saxlayın ki, biz burada oturub müstəqil
olaraq həmrəy iş görə bilməyəcəyik. Müstəqil, həmrəy həyatımızı
yarımçıq qoya biləcək bolşeviklərə
qarşı, şimaldan basqıya qarşı bütün tədbirləri
görməklə mübarizə aparmaq lazımır. Biz bu işə həmrəyliklə qoşulmasaq,
heç bir həmrəylik, Zaqafqaziya üçün
heç bir xoşbəxtlik mümkün olmayacaq.
22-ci iclas. 09 aprel 1918
Zaqafqaziya Seyminin üzvü olan vətəndaşlar. Zaqafqaziya
xalqları uzun müddət despotizm zülmü altında bu
despotizmə qarşı birgə, həmrəy mübarizə
apararaq ümumi arzu və ideallara malik olublar. Və bu
ümumi arzu və ideallar ondan ibarət olub ki, despotik Rusiya
azad Rusiyaya çevrilsin, azad Rusiyada milliyyətindən, dinindən
asılı olmayaraq bütün xalqlar özlərini bərabərhüquqlu
hiss etsinlər, onlara ögey ananın farqli münasibəti bəslənilməsin.
Birgə mübarizə apararaq və uzun müddət
bu böyük günü gözləyərək onlar
Böyük Rusiya inqilabının şahidi oldular və bu
inqilab Rusiyanın bütün xalqlarına çoxdan gözlənilən
azadlıq gətirməli idi. Bu inqilab
bütün zalqlarım əməkçi kütlələrini
əsrlik zülmdən qurtarmalı idi. Rusiya xalqları
ürəklərində bəslədikləri arzulara yenicə
yaxınlaşmışdılar ki, Rusiyada dəhşətli
bir möcüzə baş verdi, lakin bu dəhşətli
möcüzə bütün xalqları, Rusiyanı azad,
demokratik ölkə kimi görmək istəyən hər kəsi
məyus etdi. Bizim azadlığımız, bizim demokratik
ideallarımız, təəssüf ki, eybəcər görkəm
aldı, çoxmillətli Rusiyanın bütün xalqları
öz talelərini Rusiya ilə birlikdə həll etmək istədikləri
bir vaxtda bu Rusiya və Rusiya demokratiyası elə vəziyyətə
düşdü ki, demokratiya prinsipləri və idealları
arzulanan sanksiyanı ala bilmədi, azadlıq əvəzinə
Rusiyada biz anarxiya və bərbadlıq görürük. İnqilabın bütün xalqlara öz müqəddəratını
azad şəkildə təyin etmək hüququ vəd edən
böyük şüarları öz müqəddəratını
Mərkəzin əmri və tapşırığı ilə
təyinetmə şüarına çevrildi. Bu təyinetmə formasını dəyişərək
öz müqəddəratını təyin edən millətlərin
hamısını əzməyə, cəzalandırmağa
başladı.
Azadlıq elan etdilər, amma bu azadlıq nəticə
etibarilə özlərini “demokrat” adlandıran
istismarçıların əlinə keçərək əsarət
formasını aldı. Rusiya daxilində millətlərarası
münasibətlər belə eybəcər formaya düşəndə,
təəssüf ki, əlimiz hər yerdən
üzüldü. Nə həqiqi vətəndaş
azadlığı, nə də həqiqi demokratik prinsiplər
qazana bildik. Yerli xalqların
hüquqları despotların vaxtında olduğundan da
çox tapdandı. Zaqafqaziya xalqları bax belə
faktlar, belə gerçəklik qarşısında
qaldılar, halbuki onlar Mərkəzdən fərqli olaraq, nəyin
bahasına olur-olsun, yeni böyük demokratik Rusiya yaratmaq istəyirdilər;
məqsədlərinə çata bilmədilər və həmin
böyük demokratik Rusiya onların əvəzinə sülh
müqaviləsi bağladı; onların əvəzinə
sülh müqaviləsi bağladı və təəssüf
ki, onları istinadgahlardan məhrum etdi, müəyyən ərazilərdən
məhrum etdi, Karsdan, Ardahandan və Batumdan məhrum etdi. Elə vəziyyət yarandı ki, zərurətə
görə, rus dövlətçiliyinin inkişafına
görə bir-birinə Mərkəzin
bağlandığı qədər bağlana bilməyən
Rusiya xalqları şimalda anarxiyanın və zülmət
qaranlığın tüğyan etdiyi, bunun nə ilə bitəcəyinin
bilinmədiyi bir vaxtda başlı-başına
buraxıldılar. Bizim qarşımızda böyük
bir təhlükə durur ki, anarxiya mərkəziyyətçi
Rusiya formasını ala bilər və demokratiya prinsipləri
deyil, imperializm prinsipləri qələbə çala bilər
(yerdən səslər: “heç vaxt”). Digər
tərəfdən, görürük ki, bundan sonra da bu vəziyyətə
dözsək, bizim üstümüzə gələn şimal
imperializmi Zaqafqaziya demokratiyasının sıralarına
qarışıqlıq gətirər, eyni zamanda cənubdan
gözlənilən yürüş – türkiyəlilərin
yürüşü də bizim sıralarımızı
parçalaya bilər. Bu parçalanma
Zaqafqaziya demokratiyasının məhvi deməkdir.
Zaqafqaziya demokratiyası özünü müdafiə etməlidir;
inqilabın bütün nailiyyətlərini qoruyub
saxlamalıdır; Zaqafqaziya demokratiyası böyük Rusiya
inqilabının nemətlərindən, böyük demokratik
prinsiplərdən bəhrələnməli, bu nailiyyətləri
bizə yalnız irtica gətirən Rusiyaya qurban verməməlidir
(səslər: “doğrudur”). Zaqafqaziya müstəqil
olmalıdır (səslər: “doğrudur”). Bu
müstəqillik zərurətə çevrilir. Dostcasına yaşamaq üçün, Zaqafqaziya
xalqlarının həmrəy yaşaya bilməsi, inqilabın
verdiyi azadlıq nemətlərindən istifadə edə bilməsi
üçün müstəqillik elan etmək lazımdır.
Zaqafqaziya yalnız doğuşla müqayisə
edilə biləcək bir vəziyyətdədir. Zaqafqaziya doğuşun bütün əzablarını
yaşayır, Zaqafqaziya doğur və buna görə də
biz bu əzablardan qorxmamalıyıq. Körpənin
– Zaqafqaziyanın sağlamlığı üçün
Zaqafqaziyanın müstəqilliyini qorxudan deyil, vicdanla qəbul
etmək lazımdır. Biz müstəqilliyimizi qorxudan
deyil, vicdanla elan etsək, ümidvaram ki, bu müstəqillik
Zaqafqaziya xalqlarını birləşdirən ən
yaxşı lehim olacaq və dostcasına birgə iş,
dostcasına birgə yaşayış şəraitində Zaqafqaziya
demokratiyası ona öz azadlığını hər cür
qəsddən qorumaq üçün qüvvət və enerji
verən nemətlər əldə edəcəkdir. Təəssüf etməli oluruq ki, Zaqafqaziyanın
müstəqilliyi Batumun, Ardahanın və Karsın əlimizdən
çıxmış olduğu bir vaxtda elan edilir. Lakin məndə
dərin bir əminlik var ki, səmimiyyət olarsa,
Zaqafqaziyanın müstəqilliyini qorxudan deyil, vicdanla qəbul
etsək, Zaqafqaziya demokratiyasının azad inkişafına
verilən zəmanətlə biz bu itkilərin yerini doldura bilərik
(Alqışlar)...
... Zaqafqaziya Seyminin üzvü olan vətəndaşlar.
Mən Zaqafqaziya Seyminin Zaqafqaziyanın müstəqilliyi
əleyhinə çıxış edən üzvlərinin
münasibətini nəzərə çarpdırmaq
üçün ikinci dəfə söz aldım. Onlardan biri Kadetlər partiyasının və
başqa bir partiyanın, onun özünü təqdim etdiyi
kimi, Rusiya inqilab partiyasının nümayəndəsidir.
Burada qəribə bir birləşmə, qəribə
bir alyans müşahidə olunur. Bolşeviklər
partiyasında Rusiyanın mövcudluğu üçün təhlükə
duyaraq bolşevik Rusiyasına qarşı var gücü ilə
mübarizə aparmış Kadetlər partiyası, onun Tiflis
orqanına fikir vermisinizsə, görəcəksiniz ki, bu
partiyanın əhval-ruhiyyəsində köklü dəyişiklik
baş verib, o, bolşeviklər partiyasında Rusiyanın
hansısa nicatını görür və ümid edir ki, bu
partiya Böyük Rusiyanı bərpa edə biləcək
yeni ordu yaradacaqdır. Bu birləşmə təəccüblüdürmü?
Bolşevklərlə kadetlərin birləşməsi.
Bu, səciyyəvi deyil ki? Bax burada, fikir
verdinizsə, Seym üzvü Semyonov Bakı haqqında
danışarkən bir qədər hədələyici poza
alaraq “Siz Bakını görməyəcəksiniz”, – dedi. Bəli, bizə qarşı belə hədə əvvəllər
də var idi. Biz belə bir hədəni
Bakıda Kadet partiyasının nümayəndəsindən
eşitmişdik. O deyirdi; muxtariyyatınızı elan
edin, federasiyanızı elan edin, amma Bakı, qoyun, bizə
qalsın, biz Moskvadan imtina edərik, amma Bakıdan heç
vaxt imtina etmərik. Bu bəyanatdan əlavə bizdə
bolşeviklərin də bəyanatı vardı: “Siz muxtar
federasiya haqqında düşünməyin, çünki
sizin muxtariyyat tamam başqa motivlərə görə Rusiya
demokratiyası və Rusiya burjuaziyası üçün qəbuledilməz
olacaq və nəticədə siz muxtariyyat yox, ermənilərin,
daşnaksakanların Türkiyədə əldə etdikləri
kimi qalaq-qalaq xarabalıqlar əldə edəcəksiniz”. Görün, bolşeviklər hansı dillə
danışırdılar, indi onlar həmin hədəni icra
edirlər və kadetlər partiyası bunu “öz müqəddəratını
təyinetmə” adlandırır (səs-küylü
alqışlar). Bax, bolşeviklər bizə
belə bir “öz müqəddəratını təyinetmə”
vəd edirdilər və kadet partiyasının nümayəndəsi
də bu təyinetməni bəyənir. Mülkədar
Tumanovun burada Müsavat partiyasından danışması
anlaşılandır. Onun psixikası tam
anlaşılandır. Özünü inqilabçı
adlandırmasına baxmayaraq bu mülkədar Tumanovun
içində mülkədarsayağı imperializm
ehtirasları yuva qurub (gülüşmə) və buna görə
də onlar müxtəlif bəhanələrlə
öz partiyalarından asanlıqla ayrılıb kadetlər
partiyasına birləşə bilərlər (Müsavat
skamyalarında səs-küylü alqışlar). Menşeviklər fraksiyasından olan əvvəlki
natiq və başqa natiqlər suallar verirdilər, – Seym
üzvü Semyonov bizə nə təklif edir? Cənab Tumanov bizə nə təklif edir? Mən bu sualları sadəlövh hesab edirəm.
Onların bizə nə təklif etdikləri məlum deyil bəyəm?
Seym üzvü Semyonovun nitqinə diqqət etmədinizmi?
Onlar sizə açıq şəkildə deyirdilər: sizin
oriyentasiyanız hansıdır – özünüzə
oriyentasiya? (Semyonova müraciət edir). Bu Sizə gülməli görünür? Siz
düşünə bilmirsiniz, belə bir fikri
özünüzə yaxın buraxmaq istəmirsiniz ki,
xalqların müəyyən müstəqil oriyentasiyası ola bilər? (səs-küylü
alqışlar, səslər “afərin”). İcazə
verin, bildirək ki, onlar bu hüququ sizdən gözləmirlər
və heç vaxt gözləməyiblər. İstərdiniz
ki, biz sizdən soruşaq: siz bizə nə təklif edirsiniz? Amma soruşmuruq. Bizə nə təklif
etdiyinizi bilirik. Siz bizə nə təklif
edirsiniz ki, həmin vəziyyətdə qalaq. Siz hesab edirsiniz ki, bu, ən zəruri vəziyyətdir,
əlbəttə, bizə yox, sizə zəruridir,
çünki bu halda biz əvvəlki vəziyyətimizə
qayıtmış olarıq.
(Ardı var)
M.Ə.Rəsulzadə
525-ci qəzet.- 2014.- 5 aprel.-
S.26-27.