Əsərləri

V cild

(1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları:professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

22-ci iclas. 09 aprel 1918

Sol eser, mülkədar Tumanovdan sonra kadet Semyonovun tribunada görünməsi və “Biz ağacların arxasında meşəni görmürük” deməsi simptomatikdir. Biz sol eserlərə deyəcəyik ki, biz kadetlərin gəldiyini görürük, bu kadetlərə isə zəif Zaqafqaziya lazımdır ki, öz imperialist pəncələrini yenidən bizim üstümüzə qoysunlar. Budur onların təklifi. Onların təklifi aydındır. Onlar deyirlər ki, guya özlüyündə sizə müstəqillik lazım deyil. Bu müstəqilliyi bax oradan diktə edirlər. Bəli, bu üsullar bizə bəllidir, bu, daim “ayır, buyur” şüarı ilə hərəkət edən imperialistlərin üsullarıdır. İndi isə bizi ayırmaq istəyirlər. Onlar bir vaxtlar bunu bacarırdılar. İndi o vaxtlar keçib gedib. İndi onlar bunu bacarmırlar (alqışlar). Eser partiyası haqqında mülkədar Tumanov da danışdı, görünür, onlar özlərinin yeni müttəfiqlərindən nümunə götürürlər və onlar kimi ayırmaq istəyirlər. Onların başqa arqumenti yoxdur. Müstəqillik əleyhinə ağıllı heç nə demək mümkün deyil. Deməli, müstəqilliyin tərəfində duran partiyaya hücum etmək gərəkdir. İndi bu, dəbdədir.

İmperialistlərin keçmişdə dedikləri kimi desək, hansısa bir millət panislamistdirsə – bu, yaxşı deyil, demokratik dövrün dəbinə uyğun gəlmir; təqsiri müəyyən millətin yox, müəyyən partiyanın üstünə atmaq və onu “Bu, bəy partiyasıdır” deməklə hörmətdən salmaq lazımdır. Bu, demoqogiyadır, onun burada yeri olmamalıdır. Başqa bir yerdə kadet partiyası, ola bilər ki, sizə inansın, lakin siz burada öz prinsiplərinizi müdafiə edə bilmisinizsə, öz partiyanızın prinsipinə xəyanət edirsinizsə, onda belə xəyanətkarın sözünə inanmazlar. Bu, bəy partiyasıdır, yoxsa demokratik partiyadır, bu barədə onun qərarı, bəyannaməsi və s. yetərincə məlumat verir. Burada bu partiyanı siz mühakimə etməli deyilsiniz, onun irəli sürdüyü sizin ideyalar deyildir. Siz kadetlərin imperialist partiyasının arxasınca gedirsiniz. Mən Seym üzvü Semyonovun bu sözlərini xatırlatmağı lazım bilirəm: burada Zaqafqaziyanın müstəqilliyindən danışanda elə bil hər tərəfə məzar sükutu çökür, belə təəssürat yaranır ki, biz mərhumun cənazəsinin yanındayıq; bu, belə deyil, bu o ovqat deyil, indiki halda ovqatı bu cür müəyyənləşdirmək ona əl verir. Siz Seymdə çoxluğun səsinə qulaq assaydınız, görərdiniz ki, bunu görməmək mümkün deyil. Onlar ölümü görmürlər, müstəqilliyin elan olunmasından həyat gözləyirlər. Biz bu məsələyə həyəcanla yanaşırıqsa, bu sizin cənazə yanında keçirdiyiniz həyəcan deyil. Bu, zahı qadının yanında keçirilən həyəcandır. Mən əminəm ki, biz öz çağamızın ad gününü keçirəcəyik və o məclisdə bütün azad ölkələrin, o cümlədən azad Rusiyanın da nümayəndələri iştirak edəcəklər...

... Orada bu aktı Seymə nə vaxt təqdim etmək lazım olduğu müəyyən edilməyib...

... Təklif olunmuş düsturda sülh nümayəndə heyətinin fəaliyyətinə Seymin münasibəti haqqında heç nə deyilmir. Axı biz bilirik ki, bu müharibəyə son qoymaq lazımdır. Onu da bilirik ki, müharibəyə yalnız o zaman son qoymaq olar ki, sülh nümayəndə heyətinin mövqeyində olaq. Bu mövqeni ictimai rəy bəyənib, buna görə də biz sülh nümayəndə heyətinin fəaliyyətini aydın və qəti şəkildə bəyənməliyik. Sülh nümayəndə heyətinin fəaliyyətinin bu sanksiyası olmadan bizi çıxılmaz vəziyyətə sala biləcək addımlardan qarantiyamız olmayacaq. Axı türklər Batuma hücum edəndə burada söylənən ehtiraslı nitqlər bizə kömək etmədi. Biz real yol seçməli, Brest-Litva müqaviləsinin, Trapezond sülh nümayəndə heyətinin tərəfində olmalıyıq. Bu nümayəndə heyətinin fəaliyyətinə etimad göstərməlik, yalnız bu halda sülh müqaviləsi bağlamaq və Zaqafqaziya dövlətini qorumaq mümkün olacaqdır. Buna görə də mən başqa, bu gün səhər fraksiyaların çoxunun bəyəndiyi formulirovkanı təklif edirəm. Mənim təklifim belədir (oxuyur): “Sülh nümayəndə heyətinin məruzəsini dinləyərək Seym onun fəaliyyətini bəyənir, ona dayandırılmş danışıqları davam etdirməyi təklif edir, hökumətə tapşırır ki, hərbi əməliyyatların tezliklə dayandırılması və möhkəm sülh bağlanması üçün tədbirlər görsün”...

... Beynəlxalq münasibətlər təcrübəsində mövcud olan üsullar üzərində xüsusi israr göstərməyə burada ehtiyac yoxdur. Heç bir parlamentdə sülh nümayəndə heyətinin geri çağırılmasına dair belə nümunələr olmayıb. Hökumət öz nümayəndələrinə tapşırıq verir və onlar sülh danışıqlarını axıra qədər apardıqdan sonra həmin danışıqları son ratifikasiyaya təqdim edirlər. Bunu nəzərə almaq gərəkdir, beynəlxalq üsullardan danışırıqsa, onlara həmişə əməl etmək lazımdır.

Əvvəllər Seymin müəyyən qərarı vardı, sülh nümayəndə heyətinə etimadsızlıq irəli sürülmüşdü; indi böhran yaranıb və yeni vəziyyət, məntiq tələb edir ki, biz sülh nümayəndə heyətinin fəaliyyətini bəyənək. Diplomatik gedişlər, ola bilsin, Trapezondda, dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərində zəruridir, lakin burada heç bir diplomatiya lazım deyil. Aydın və qəti şəkildə demək lazımdır ki, əvvəlki məlum vəziyyət indi yoxdur. Biz hər şeyə müsbət yanaşmalıyıq və mən öz düsturumda israrlıyam.

M.Ə.Rəsulzadənin Zaqafqaziya Seyminin

25-ci iclas. 13 aprel 1918

Azad Zaqafqaziya vətəndaşları. Böyük dövlətlərin demaqoqlarının provokasion fəaliyyətlə məşğul olduqları, ölkənin anarxiya alovuna büründüyü, müəyyən ərazilərin özlərini sovet hakimiyyətinin ideya yayıcıları adlandıran talançıların zülmü altında olduğu, Bakı və Suxum kimi məntəqələrin dövlət ərazisindən kənarda qaldığı, ölkədə qanuni hakimiyyətlə yanaşı, özlərini Zaqafqaziyanın fövqəladə komissarları adlandıran əcnəbi agentlərin olduğu, ölkənin millətlərarası qırğından əziyyət çəkdiyi indiki məqamda hamı məhz müstəqil Zaqafqaziyanın birinci kabinet başçısının indicə bizə məlumat verdiyi addımların atılmasını gözləyirdi. Aprelin 9-da qəbul etdiyimiz böyük niyyəti hökumətin səyi ilə gerçəkləşdirmək, bəyannamədə deyildiyi kimi, bizi əhatə edən dövlətlərlə ən səmimi münasibətləri bərpa etmək məhz belə bir məqamda mümkün olacaq. Bu aktı, hansı şəkildə olur-olsun, bütün əks-inqilabçılara və anarxistlərə qarşı elan edilmiş müharibə şəraitində həyata keçirməliyik. Hökumətin bu addımını alqışlamaqla biz bəyannamədəki bütün bəndlərin yerinə yetirilməsində ona yardım etməyə hazır olduğumuzu tam şəkildə bəyan edirik. Hökumətin vahid hakimiyyətin yaradılmasından bəhs edən bənddəki qərarını xüsusi olaraq alqışlayırıq. Vahid, möhkəm hakimiyyətin bərpasında və bu hakimiyyətin, əlbəttə, Dağıstanın da daxil olduğu bütün dövlət ərazilərinə yayılmasında ona uğur diləyirik. Hökumətin bəyannaməsində Şimali Qafqazdan bəhs olunmaması sırf formal mülahizələrlə bağlıdır, belə ki, Zaqafqaziya Respublikasının astanasında məskunlaşmış bu xalqların rəsmən ifadə olunmuş iradəsi hələlik əlimizdə yoxdur. Ümidvarıq ki, hökumət bu yöndə də lazımi addımlar atacaqdır; hökumətin bəyannaməsini tam dəstəkləyərək onu dəstəkləməyə hazır olduğumuzu bu tribunadan bir daha bildiririk (Daşnaksütyun fraksiyasının skamyasından başqa bütün skamyalardan alqışlar yüksəlir)

Qeyd: M.Ə.Rəsulzadənin Zaqafqaziya Seymindəki çıxışlarını rus dilindən filologiya elmləri doktoru, professor Nəsir Əhmədli tərcümə edib. – red.

Milli məsələlər

Azərbaycan Heyəti-Mürəxxəsəsi rəisi

Rəsulzadə Əmin bəyin mühüm bəyanatı

Axirən darülfünun müdərrislərindən Halim Sabit bəy, möhtərəm Rəsulzadə Əmin bəy əfəndiyə bir məktub göndərmiş, Qafqasiyada, həmçinin bütün Şərq və Şimal türk aləmlərindəki milli cərəyanlar haqqında istizahatda bulunmuş, cavablarının bir qəzetəyə və ya məcmuələrdən birinə verilməsini də rica etmiş olduqlarından Rəsulzadə Əmin bəy əfəndi də məcmuəmizi tənsib buyuraraq izahatnamələrini göndərmişlərdir. Böyük bir məmnuniyyətlə eynən dərc ediyoruz.

Soruşulan suallar bunlardır:

1. Qafqasiya müsəlmanları arasındakı siyasi cərəyanlar və firqələr haqqında məlumat.

2. İttihadi-islam cərəyanı nə haldadır?

3. İttihadi-islam ətrafında toplananların sünnilik və şiəlik məsələsinə nəzərləri necədir?

4. Türkçülük cərəyanı nə zaman başladı və bugünki hal və təzahüratı nə yoldadır?

5. Bizim İstanbul qəzetəçilərindən birinin şübhə etdiyi vəchlə sünnilik və şiəlik əqidəsinin türkçülük cərəyanına qarşı ziyanı varmı və bu möhtərəm əqidələr haqq ərbabının bir-birinə yaxınlaşmalarına mane olacaq surətdə var olaraqmı izah ediyor?

lll

Möhtərəm Halim Sabit bəy!

Qafqasiya əhvali-siyasiyyəsi ilə ora əhali-islamiyyəsi haqqında bir takım istizahatı mütəzəmmin məktubunuzu Bursaya getmək üzrə aldığımdan cavabını bir az təxirlə yolladığım üçün məzur görünməmi rica edərim əfəndim.

1. Qafqasiya müsəlmanları arasında ən qüvvətli cərəyan milliyyət cərəyanıdır. Milliyyətpərvərliyin Qafqasiya islamlarınca iki növü təbəllür etməkdədir: türkçülük, islamçılıq. Türkçülüyü tərvic edən qüvvət Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat”dır. Müsavat daha Rusiya hürriyyətinin ibtidasında ikən milli-məhəlli prinsiplər üzərinə qurulu Qoşma Xalq Cümhuriyyəti (Cəmahiri-Müttəfiqəyi-Ənam) əsasını müdafiə etdi. Firqənin nəzəriyyəsi bütün dünyanın milli hökumətlərə təqsim ediləcəyi həqiqətinə istinad ediyor. Bu firqəcə ideal olaraq böyük bir Turan mütəsəvvirdir. Bu Turan Türk hökuməti-müttəfiqəsi şəklində vücudpəzir ola biləcəkdir. Müsavat firqəsi türkçü olmaqla bərabər, islamiyyətdəki camiəi-diniyyəyi dəxi təqdir edər, beynəlmilliyyəti-islamiyyə fikrinin müdafeidir. İttihadi-islamı o üç yüz milyonluq əfradın ittihadından ibarət bilmək, ona görə mühal və xəyaldır. Halbuki mədəniyyəti, hürriyyəti və həyati-siyasiyyəsiylə bərabər diri vücud halına gələn miləli-islamiyyənin mənfəətləri iktizası olaraq ittihadları həm təbii, həm də mümkünül-vüqudur. Bu iki əsasla bərabər Müsavat firqəsi, türkçülüyün də, beynəlmilliyyəti-islamiyyənin də yalnız müasir olmaq və əsrimizdəki fünun və sənaye ile mücəhhiz bulunmaq surətiylə vücudpəzir olacağına əmindir. Bunun üçün də demokratdır, radikaldir. Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək firqənin düsturi-əsasını təşkil edər.

Müsavat firqəsi sosialist bir firqə deyildir; fəqət “şovinist” bir milliyyətçilikdən də uzaqdır. Qafqasiya islamları tərəqqiyyati-iqtisadiyyə nöqteyi-nəzərindən feodalizm halından çıxaraq sərmayədarlıq üsuli-iqtisadına keçiyorlar. Burjua qismi burada bir amili-tərəqqidir. Müsavat firqəsinin tərzi-hərəkəti də iştə bu cəhətə mətufdur. Hüquqi-ənamı muhafizə etmək üzrə firqə tərəqqipərvər bulunan növ-zühur burjua qismilə biletilaf maneyi-tərəqqi bulunan əski feodalizm təsirində bulunan qüvvətlərə qarşı müariz və mübariz bulunmaqdadır. Firqənin bu xüsusiyyəti bilxassə ərazi məsələsinə aid olan proqramından anlaşılır. Firqə əski xan və bəylərin əlində faidəsiz bir surətdə qalan böyük torpaqlar əleyhindədir. Bu kimi ərazinin cəbrən alınıb da möhtac bulunan kəndlilərə paylanması tərəfdarıdır. Fəqət eyni zamanda paylanacaq ərazinin köylünün mülkiyyətinə verilməsini bilxassə iltizam edər. Çünki mülkiyyət əsasının ifasında bir amili-tərəqqi görür. Möhtac olduğu toprağı köylü pulsuz alır. Fəzlə ərazisi müsadirə edilməsi üzündən hasardidə olan torpaq sahibi də təmin olunur, gərək iman etdiyi uzaq əməl, gərək istehsalına çalışdığı yaxın məqsəd və gərək bunların hüsuli üçün tutduğu yol az bir zamanda firqəyə böyük bir əksəriyyət qazandırdı. Gərək Birinci Qafqasiya Müsəlman qurultayında və gərək onu mütəaqibən Moskvada toplanan Böyük Müsəlman qurultayında firqənin tərvic etdiyi nəzəriyyə və təqdim etdiyi siyasi qərarnamələr əksəriyyət qazandı. Milli-məhəlli muxtariyyətlər əsasına müstənid bir Rusiya cümhuriyyəti-müttəfiqəsi haqqındakı mətləbi mütəzəmmin bulunan qərarnamənin Moskva qurultayınca bir əksəriyyəti-qahirə ilə qəbulu, Müsavat firqəsinin zəfəri-nihaisini təşkil ediyordu.

Moskvada firqənin əməli-siyasiyyəsinə qarşı mücadilə edən cərəyan, islamçı və mərkəziyyətçi cərəyan idi. Bu cərəyana görə müsəlmanlar bir millətdirlər. İslamın tərəqqisi də Rusiya demokratiyasının tərəqqipərvəranə və mücəddidanə təsirinə bağlıdır. Bunun üçün də ayrı-ayrı türk və ya müsəlman muxtariyəti-milliyyələrinə ərzi-ehtiyac etmədən Moskva və ya Petroqradda milli və mədəni işlərin röyəti üçün bir müsəlman parlamanı dəvətilə iktifa etməli. Başqa xüsuslarda isə Rusiya Cümhuriyyətinin kamilül-hüquq bir vətəndaşı olub qalmalıdır. Moskva müzəffəriyyətindən sonra türkçülüklə ədəmi-mərkəziyyət fikri Rusiya islamları arasında olduqca yol aldı. Müsavat firqəsinin təsiri Qafqasiya daxilindən çıxaraq Volqaboylarına, Krıma, Türküstana qədər nüfuz etdi. Türküstanda xüsusi surətdə şöbələri açıldı. Dağıstanda qəza hövzələri təsis edildi. Qafqasiya Azərbaycanı bulunan Bakı, Gəncə, İrəvan vilayətləri isə az bir zamanda firqə təşkilatlarının şəbəkələrilə əhatələndi. Nəhayət, Bakıda ilk Qafqasiya qurultayını andıracak dərəcə şükuhlu bir firqə qurultayı təsis edildi. Bu qurultayda millətin bütün sünufi-mütərəqqisi iştirak ediyordu. Qurultay nümayəndələrinin nisfindən ziyadəsi köylü və əmələ olaraq zəhmətkeş xalqın nümayəndələri, nisfi-digəri də ürəfa qismi ilə gənclik idi.

Türkiyədəki Türk Ocaqlarının proqramına siyasət dəxi əlavə etsəniz haman Müsavat firqəsi haqqında bir fikir əldə edə bilərsiniz. Müsavat firqəsinin əmrnaməsi boyunca tələb olunan Azərbaycan, Krım, Qırğızıstan, Başqırdıstan, Türküstan muxtariyətləri bu gün yaxşı-pis bir həqiqət halını almış oldu.

Türk federalizmi başda “Açıq söz” olmaq üzrə gərək Qafqasiya və gərək sair yerlərdə nəşr olunan mətbuati-islamiyyənin əksəriyyəti tərəfindən müdafiə olunuyor. Gənclik əksəriyyət etibarilə bu milli firqəyə mənsubiyyəti ilə kəndisinə mənəvi bir qüvvət iktisab ediyordu. Firqənin mərkəzi Bakıda bulunuyordu. Bakı sənaye və ticarət mərkəzidir. Son zamanlarda nüfusi-ümumiyyəsi dörd yüz mini keçməktə olan bu şəhər ticarət və sənayecə çox irəliləmişdir. Burada yüz minə yaxın təkcə əmələ vardır. Bütün Rusiya fabrik və zavodlarına verdiyi neft vasitəsilə Rusiya həyati-iqtisadiyyə və sənayesinin mühərriki məqamında bulunan mədənlərdə çalışan bu say ordusu sosializm fikirlərində çox irəliləmiş olan beynəl-milliyyət fikrinin bir amili-müəssiridir. Əmələdən əlavə burada tüccar və sair mütəvəssit siniflərə mənsub olmaq üzrə dəxi bir çox xaricdən gəlmə ənasir vardır. Böylə ki, əslində bir türk şəhəri ikən Bakı, Amerika şəhərlərinə bənzər əqvam məhşəridir. Böylə ikən şayani-diqqətdir ki, müsəlman əmələsinin əksəri haman Müsavat firqəsinə mənsubdurlar. Bakı əmələsinin haman nisfi müsəlmandır.

Müsavat firqəsi Qafqasiya həyat və şəraiti-islamiyyəsi nöqteyi-nəzərindən bir mərkəz firqəsini təşkil ediyordu. İbtidayi-hürriyyətdə hər yanda təəssüs etməyə başlayan milli komitələrdə bu firqənin bir amili-müəssir olduğu görülüyordu. Hər mərkəz kimi Müsavat iki cinahdan düçari-təərrüz oluyordu. Sağ cinahda “İttihadi-islam” əməli ilə təşəkkül etmiş mühafizəkarlar duruyorlardı. Bunlar əksərən mollalardan, böyük mülkədarlardan, feodalizm ənənatı ilə qəti-əlaqə etmək istəməyən ərbabi-axərdən ibarət idilər. Əvvəlcə “Rusiyada müsəlmanlıq” ünvanilə təəssüs edib nəzəriyyəcə islamiyyətin qövmiyyət prinsiplərinə mütəhəmmil olmadığını iləri sürüyor, türkçülüyü bir təfriqə kimi tələqqi ediyorlardı. Məsaili-ictimaiyyə babında isə müvafiqi-şəri-şərif həll olunacaq deyə işin içindən çıxıyorlardı. Bədə bu firqə “İttihad” ünvanilə adlanmışdır.

Sol cinahda əvvəl başda müsəlman bolşevikləri, daha sonra menşevikləri gəliyor. Üçüncü dərəcədə müsəlman sosialistlər ittifaqı duruyordu. Müsəlman bolşeviklərinin başında doktor Nərimanov1 durmuşdur. Siyasiyyətcə pək kütah-nəzər olan Nərimanovla arkadaşları rus, erməni və sair beynəlmiləl bolşevik heyətilə təşriki-məsai edərək Müsavatın milliyyətpərvərliyinə qarşı bütün hiddət və şiddətlərilə mübarizə ediyorlardı. Onlar əvvəldə Azərbaycan və sair xüsusi türk və müsəlman muxtariyyətlərinə zidd olub türk müqəddərati-siyasiyyəsinin rus əmələ və köylüsü təqziratından ayrı olmadığını iddia ediyor. Müsəlman əmələsi ilə köylünü ağaları, bəyləri, xanları və onlara xidmət edən “namussuz” əhli-irfan və mühərrirləri tərd və nəfy etməyə dəvət ediyorlardı. Hətta rus bolşevikləri əsas etibarilə müqaddərati-milliyyəyi millətin kəndisi təyin etməyə müvafiqət etməkdə ikən bunlar müsəlman kütləsinin böylə bir təyini-müqəddərat keyfiyyətindən istifadələrinə belə razı olmuyorlardı. Çünki böylə olursa cəmaət avam olduğundan ağaların mövqeyi-iqtidara keçəcəklərini təxminlə müsəlman “müftəxor”unun təğəllübündənsə beynəlmiləl “proletariat” hakimiyyəti daha islahdır, diyorlardı. Bunlar ibtidadan axıra qədər hər növ təşkiati-milliyəyə müariz olub Müsavatı dəxi əksixtilalçı bir qüvvət olmaq üzrə ənzari-əcanibində təşhir etməyə səy ediyorlardı. Böylə ikən bərəkət versin ki, nüfuz və etibarları yalnız kəndilərindən istifadə edən bolşeviklər nəzdinə münhəsir qalaraq, müsəlman kütləsi hüzurunda isə etibar və nüfuzları yoxdu. Əmələ məhəllələrində müsəlman bolşeviklərini müsəlman əmələlər hər zaman ədavətlə qarşılıyorlardı. Bolşevik socialist-demokratlardan sonra sol cinah partilərindən menşeviklər gəliyor. Bunlar dəxi bolşeviklər kimi milliyyət cərəyanını mənfi bir nəzərlə görüyor; fəqət onlar qədər ifrata varmayaraq etidalla hərəkət ediyorlardı. Bunlar da zəif bir mövqedədirlər.

Sol cinaha mənsub olmaq üzrə üçüncü dərəcədə müsəlman sosialistlər ittifaqı gəliyor. Bu müəyyən bir parti deyil, sosialist-məşrəb, radikal düşünən bəzi gənclərin ittihadından ibarət bir uyuşmadır. İçlərində islamçı da var, türkçü də. Bunların sosializmi hər halda milliyyət rəng və ruhuyla məşbudur. Nəzəriyyətcə sosialist olsalar da, əməliyyət və fəaliyyətcə haman milliyyətpərvərdirlər. Bunların Müsavata qarşı vaqe olan tənqidatı digərləri qədər ədavətkaranə deyildir. Məsaili-milliyyədə və əksər məsaili-ictimaiyyədə mərkəz firqəsilə tövfiqi-hərəkət etmək tərəfdarıdırlar. Bu firqələr xaricində bir takım əhalicə məruf cəmaət xadimləri dəxi vardır ki, firqələrin heç birisinə mənsub olmayıb bitərəf namilə məşhur olmuşlardır. Bu bitərəflər dəxi əksərən tərzi-hərəkət etibarilə “müsavatçı” olub əksərən də onunla təşriki-məsai və tövhidi-hərəkətdə bulunmuşlardır. Bu mütəfərrik cərəyanların Qafqasiya müsəlmanları arasındakı dərəcəyi-etibarları isə aşağıdakı adətdən anlaşıla bilər.

Mavərayi-Qafqaz Seymində 44 müsəlman əzadan otuzu Müsavat firqəsilə bitərəflərə, yeddisi sosialist ittifaqına, dördü menşeviklərə, üçü də İttihada mənsub olub içlərində bir nəfər də olsun bolşevik yox idi. Azərbaycan Şurayi-Millisinin firqələrcə təqsimatı dəxi bu haldadır.2

Bakı bolşeviklər istilasına keçdikdən sonra mərkəzi təşkilati-siyasiyyələri yağma və tarac edildikdən sonra Qafqasiya əhali-islamiyyəsi bir tərəfdən Bakıda intişar edən mətbuatdan, digər tərəfdən də mütərəqqi və əməlpərvər bir mərkəzi-idarədən məhrum qaldılar. Bu sayədə mühit sağlaşdıqca sağlaşdı ki, bu da nüfuzi-siyasinin radikallardan mühafizəkarlara keçməsini intac elədi. Bunun təsirində olaraq yeni bir takım təşəübati-siyasiyyə görünməyə başladı ki, bunun dərəcəyi-etibar və əhəmiyyətini göstərəcək bir fürsət və vaxt daha zühur etməmişdir.

Cənubi Qafqasiyada həyati-siyasiyyə bu halda ikən, Şimali Qafqasiyada siyasi cərəyanlar bir az başqa bir yolda cərəyan eləmişdir. Burada Əmanət və Müridlik əsasına müstənid dini bir cərəyan çox qüvvət peyda edərək hər şeyi şəriətə tabe etdirmək istəyən bir, müasir bir mədəniyyət üzərinə müntəzəm bir üsuli-idarə təsis ilə bütün dağlıları yaşadıqları şəraiti-həyatiyyənin müştərək mənafeyi üzərinə tövhid etdirməkdən və Şimali Qafqasiya ilə Dağıstandan mürəkkəb bir vəhdaniyyəti-siyasiyyə icadından ibarət digər cərəyanla bərabər bir də Dağlı bolşeviklərdən ibarət üçüncü bir məsləki-qərib vardır. Axırıncı hər yanda olduğu kimi burada da təhribkar bir rol oynamaqdan başqa bir işə yaramaz. Əvvəlincisi isə əsrə uymaz vəhmiyyat ilə möhriqdir. Ortadakı mərkəz cərəyanı isə Şimali Qafqasiya namına hərəkət edən hökuməti təsis edənlərdən ibarətdir. Bunlar birincinin mətləbini tədil ilə təmini-nüfuz və etibar edərək bir həyati-siyasiyyə təsisinə müvəffəq ola biləcək mahiyyətdədirlər. Bolşeviklər xaricində dəxi Şimali Qafqasiya münəvvəranı miyanında Rusiya mütəmayilləri bulunub onlarla təşriki-məsai etmək tərəfdaranı bulunmuşsa da, heç bir zaman kütleyi-nas tərəfindən məzhəri-qəbul olmamış, bolşevik xürucundan sonra isə tamamilə ortadan qaldırılmışdır. Şimdiki halda Qafqasiyanın gərək şimalında və gərək cənubunda olsun Türkiyə təvəccühatından, Türkiyə təmayülatından qüvvətli bir cərəyan təsəvvür olunamaz, qəlbi-millətdən qopan bu arzu adətən ünsüri bir mahiyyət iktisab eləməktədir. Azərbaycan hökumətinin dəvəti üzərinə Gəncəyə gəlmiş olan orduyi-Osmaniyyə komandanı möhtərəm Nuri Paşa həzrətlərinə qarşı əmsalı naməsbuq bir surətdə göstərilən istiqbal, milli gənc şairlərimizdən Ə.Cavad əfəndinin “Niyə gəlmədin?” itabi-aşiqanəsilə xitab elədiyi Türkiyə haqqında bəslədiyi hissiyyatı ilə arzuyi-ümumiyə nə dərəcə sadiq bir tərcüman olduğunu göstəriyordu.

2. İttihadi-islam Qafqasiya üçün artıq bir əməl və arzu şəklindən çıxaraq tətbiqat və əməliyyat məsələsi təşkil eləmişdir. İftiraqi-islam bir çoxlarının düşündüyü kimi məzhəblərin təəddüdündən hasil olma bir məsələ deyil, bəlkə ərbabi-məzahib arasındakı ədəmi-təhəmmül və yekdigərinə qarşı ibraz olunan ehtiramsızlıq məsələsi idi. Hürriyyəti-məzahib hürriyyəti-vicdan məsələsidir. Əhli-məzahib arasında müsahilə və ehtiram mövcud olursa ixtilaf vaqe olsa da rəhmətlik olur. Bu hal Qafqasiyada tamamilə hasil olmuşdur. İndiki halda Qafqasiyada şiələr də var, sünnilər də; fəqət şiə və sünni məsələsi yoxdur.

3. Şiəlik və sünnilik birər ictihad məsələsidir. Qafqasiya ittihadçılarınca ictihadlar möhtərəm tutulmalı, kimsə kəndi ictihadından dolayı müaxizə edilməməlidir. İttihadı tövhidi-məzahib şəklində tələqqi edib də Qafqasiya ittihadçılarından bəzi müfritləri sünniliyi də şiəliyi də inkar edərək: “Mən nə sünni, nə də şiə deyil, islamam” deyənlər varsa da, inad və təəssüb olmayınca fürunun əsli unutdurmayacağına qane olanlar və ittihadın hüsuli üçün yalnız təəssübün ortadan qalxmasıyla iktifa edənlər daha çoxdur.

4. Türkçülük cərəyanı əslinə baxılsa Bakıda yövmi türkcə qəzetələr təsis olunduğu andan etibarən zimni bir surətdə başlanmışdır. Ana dili məktəbi, ana dili yazısı tələb edərkən Qafqasiya cəmaəti-islamiyyəsi haman türkçülüklə süluk ediyordu. Möhtərəm Ağaoğlu Əhməd bəy kəndi “İrşad”ı ilə islam, islam deyə bağırıyor və ittihadi-islamdan bəhs ediyordu isə də bu bir sözdü. Məna etibarilə dönüb dolaşıb islamçılık və türkçülük şəklini alıyordu. 1905-ci ildə Hüseynzadə Əli bəy əfəndi Bakıda nəşr olunan “Füyuzat”ı ilə “Türk qanlı, islam etiqadlı və firəng qiyafətli olalım” derkən daha sərih bulunan “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” düsturunu ilham etmək istiyordu. Hər nə qədər Əhməd bəylə Əli bəy türkləri təlqin ediyorlardısa da aşkar türkçülük etdikləri yoxdu. Bu fikir sonradan qüvvət bulmaya başladı. “Türk yurdu”nun yurdçuluğunun Qafqasiya üzərinə təsiri oldu. Nəhayət, “Açıq söz” qəzetəsi yövmi qəzetə olmaq üzrə Qafqasiyada türkçülük cərəyanının vasiteyi-nəşri-əfkarı bulundu. Bir çox gənc şair və mühərrirlərimiz türkçülük məsləkinin müridi kəsildilər. Mehmed Emin bəy türkcəsini hər kəs təqlidə başladı. Bu yolda Cavad bəy nam gənc bir şairimizin “Qoşma” namilə nəşr elədiyi nümunələr, barmaq üsulu şeir yazmada azərbaycanlı türklərin müvəffəqiyyətlərini göstərir. Digər müqtədir şairlərimiz bulunan Hüseyn Cavid əfəndinin dəxi barmaq üsuluyla yazdığı qiymətdar parçaları vardır. Qafqasiya türkçüləri eyni zamanda xalqçıdırlar. Xalq ədəbiyyatını tədqiq edən müdəqqiqlərimiz, həyati-milliyəyi təsvirlə uğraşan mühərrirlərimiz və türklüyü ruhuna yabancı bulunan təsiratdan xilasa çalışan mücahidlərimiz vardır.

Siyasət sahəsində isə türkçülüyün nə dərəcə müəssir olduğu yuxarıda zikr elədiyimdən bir daha təkrara lüzum görmüyorum.

5. Şiəliklə sünniliyin türkçülük cərəyanına ziyanını bilmiyorum. Şiəliklə sünnilik cərəyanlarının türkçülükdən pək çox zərər gördükləri isə meydandadır. İttihadi-islam fikri hər yerdən ziyadə Qafqasiyada ruyi-qəbul gördü. Çünki bu fikir eyni zamanda milliyyət fikrilə də bir gəliyordu. Çünki şiə də, sünni də kəndisinin türk olduğunu dərk etdikcə mucibi-ixtilaf bir şeyi qalmıyor. İkisi də qatı ittihadi-islamçı kəsiliyordu. Doğrusu, məzkur qəzetənin mülahizəyi-məluməsini oxurkən Şimali Azərbaycan türklüyü namına hissiyatım rəncidə olmuş, ürəyimdə bir acı duymuş idim. Sualınızla məzkur acının ürəyimdə qalmadığına səbəb olduğunuz üçün sizə təşəkkürlər edərim.

Azərbaycan Heyəti-Mürəxxəsəsi rəisi Rəsulzadə Məhəmməd Əmin

“Yeni məcmuə”, 25 temmuz (iyul) 1918, №54,

İstanbul, səh. 26-28

Yazını bizə Türkiyənin Mərmərə Universitetinin əməkdaşı, həmyerlimiz Mehdi Gəncəli təqdim etmişdir.

İstizah – açıq izah tələb etmə

Tənsib – münasib görmə, uyğun hesab etmə

Mütəzəmmin – əhatə edən, içərisinə alan

Mühal – qeyri-mümkün, çətin

Mətuf – əyilmiş, bir tərəfə doğru dönmüş

Qahirə – üstün gələn; qalib

Nisf – yarı, yarım

Mütəvəssit – orta, mərkəzi; vasitəçi

Məşrəb – gediş, hərəkət; həvəs, meyl

İntac – nəticələnmək

Təşəüb – şöbələrə ayrılma, qollara ayrılma

(Ardı var)

1 Mətndə Nərimanovun adə mürüttib xətasından olsa gərək Zeymanov olaraq verilmişdir. (M.G.)

2 Xalqın böyük əksəriyyətini fərqli millətlərdən insanların meydana gətirdiyi Bakıda 22 oktyabr 1917-ci ildə keçirilən seçkilərdə Müsavat səslərin 40 %-ni alarkən bolşeviklər sadəcə 15 % səs ala bildi. (Nesrin Sarıahmetoğlu “Azerbaycan Tarihçiliğinde Bakı Mart Olaylarının Yeniden Değerlendirilmesi [31 Mart 1918], Büyük Devletler Kıskancında Bağımsız Azerbaycan, s. 23, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İst. 2010)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 12 aprel.- S.26-27.