Elçinin hekayələrini oxuyarkən...
Həmyerlimiz Nizami Məmmədov Moskvada yaşayıb-yaradan görkəmli ziyalılardan biri, məşhur elm xadimi, filosofdur. Moskva Qloballaşma və Davamlı İnkişaf Elmi Tədqiqat İnstitutunun direktoru olan, fəlsəfə elmləri doktoru Nizami Məmmədov, eyni zamanda Rusiya Federasiyası Prezidentinin Yanında Xalq Təsərrüfatı və Dövlət Xidməti Akademiyasının professoru, Moskva Dövlət Pedaqoji Universitetində fəlsəfə kafedrasının müdiri, YUNESKO-nun ekspertidir. Fəlsəfə üzrə sanballı elmi monoqrafiyaların, kitabların müəllifi olan Nizami müəllim bir cox nüfuzlu elmi və yaradıcı qurumların, o cümlədən Rusiya Ekologiya Akademiyasının, Beynəlxalq Yazıçı vı Publisistlər Assosiasiyasının üzvüdür. O, bədii ədəbiyyat problemləri ilə də yaxından maraqlanır. Nizami Məmmədov Xalq yazıçısı Elçinin yaradıcılığına xüsusi maraq göstərməkdədir. O, Elçinin dramaturgiyasına və nəsrinə həsr olunmuş bir sıra məqalələrin müəllifidir. Nizami müəllimin dərc olunmuş həmin məqalələrindən birini rus dilindən çevirərək oxuculara təqdim edirik.
Nizami Məmmədov
Xalq yazıçısı Elçin onlarca əcnəbi dilə tərcümə edilmiş populyar roman, povest, hekayə, kinossenari, pyeslərin müəllifidir. O, böyük ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professordur.
Oxucuların diqqətinə təqdim etdiyimiz essedə Elçin yaradıcılığının əsasını təşkil edən ikili – şəxsi və sosial ölçüləri üzə çıxarmağa cəhd göstərmişik. Dünyanı dərketmə, gerçəkliyin bədii həllinin özünəxas xüsusiyyətləri fərdi keyfiyyətlərdir, lakin onlar dövrün mənəvi mühiti, onun maraqları və tələbləri ilə vəhdətdədir. Təsadüfi deyil ki, insanın Vətəni yalnız onun doğulduğu məkan deyil, eyni zamanda onun formalaşdığı dövr-zamandır.
Elçin ədəbiyyata mürəkkəb, lakin nisbətən mülayim bir zamanda qədəm qoymuşdur. 1960-cı illərdə ölkənin ictimai-siyasi mühitində ab-hava dəyişmiş, ideoloji ehkamlar bir qədər yumşalmış, milli şüur dirçəlməyə başlamışdır. Belə bir şəraitdə elm, ədəbiyyat və incəsənət sahəsindəki yaradıcılıq fəaliyyəti ən yüksək dəyərlər hesab olunurdu. Bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da “altmışıncılar”ın adı ilə bağlı yeni, qeyri-ənənəvi bir ədəbi dalğa yarandı. Elçin, fikrimcə, indiyədək bu dalğanın zirvəsindədir ki, bu da onun dəyər meyarlarının dəyişməzliyindən, əsərlərində, o cümlədən də bədii-estetik baxımdan dünya hekayəçiliyi səviyyəsində olan hekayələrində əks olunan ədəbi və sosial istəklərindən xəbər verir. Yazıçının püxtələşməsi, onun düşüncə tərzinin, ədəbi üslubunun, dünyanı dərketmə prioritetlərinin formalaşması, əsasən hekayələrindən başlayır.
Yaxın keçmişdə Elçinin hekayələr toplusunun rus dilində nəşr olunması ilə mənim vəzifəm müəyyən mənada asanlaşdı. Kitaba 1968-2009-cu illərdə müxtəlif nəşrlərdə verilmiş hekayələr daxil edilmişdir. Naşirlər, şübhəsiz ki, heç təxmin etməzdilər ki, toplunun xronoloji tərtibi qəfil tarixi-dərketmə effektinə gətirəcək. Diqqətli oxucunun gözü qarşısında Azərbaycan tarixinin az qala yarım əsrlik mənzərəsi canlanır, o, sovet dövrünün həyatı ilə tanış olur, onun üstünlüklərini və çatışmazlıqlarını hiss edir, yeni cəmiyyətin qurulmasının dramatik illərini yaşayır və sonda bizim zamanın burulğanına düşür.
Məlumdur ki, ədəbiyyat və incəsənət əsərləri insanın iç dünyasını, sosial gerçəkliyini əks etdirir, müəyyən dərketmə funksiyalarını yerinə yetirir. Bədii dərketmə heç bir qanuna tabe olmayan insan varlığının sərhədlərinin meydana çıxmasına istiqamətlənir ki, bu da insan hisslərini, onun təəssüratlarını anladır, cəmiyyətin əxlaqını, zəmanənin mənəvi mühitini dəyərləndirir. Tarix boyu insan həyatının bir çox tərəflərini müəyyən edən, əqlin və ehtirasın, bilik və imanın, ənənə və innovasiyaların qarşılılığının nəticəsi həmin o gerçəkliyinin spektridir. Hekayənin lakonizm və dinamiklik kimi xüsusiyyətləri bu halda dərketmə effektini gücləndirir. Hekayələrdə diqqət yaxın keçmişin müəyyən cəhətləri üzərində cəmləşir.
Topluda təqdim olunan hekayələr həm tərkib, həm forma baxımından çoxsahəlidir. Onlar xarakter rəngarəngliyi, psixoloji dərinlik, satira və lirizm, düşüncə və incə təhlil baxımından seçilirlər. Burda şablon, eynitipli həll yoxdur. Hər hekayə üçün orijinal giriş, kulminasiya və yekun xarakterikdir. Onlardan bəziləri insan həyatının böyük hissəsini özündə cəmləyən, özünəməxsus mini-romanlar kimidir.
Elçini cəmiyyətin bütün təbəqələri maraqlandırır, o, elmi işçini, iş adamını, malikanələrin hər şey dadmış sakinlərini və taleyin əmri ilə həyatın kənarında qalanları eyni ustalıqla xarakterizə edir.
Elçin yaradıcılığını təhlil etdikdə, unutmaq olmaz ki, o, həm yazıçı, həm də böyük alim-filoloq, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının mahir bilicilərindəndir. Bədii yaradıcılıq üçün ədəbi erudisiya vacibdir, lakin lazımi şəraiti yarada bilmir. Elçinin timsalında deyə bilərik ki, erudisiyaya istedad da əlavə olunubsa, yüksək zirvələrin fəthinə aparır.
Topludakı hekayələri şərti olaraq belə qruplaşdırmaq olar: sosial problemlər qabardılmış novellalar, ilk məhəbbəti tərənnüm edən özünüidarənin şərtləri və ölçülərini aşılayan psixoloji esselər, simvolik novellalar, bəzən reallıqla mistik şəkildə qırılan və hər hansı tərənnümlə, nağılla həmsərhəd olan, fantaziya elementləri ilə bol olan novellalar.
Bir zamanlar Lev Anninski Elçinin ilk hekayələrini analiz edərək yazırdı: “... onlar kobud təbii kətan üzərində akvarellə çəkilmiş psixoloji etüdlərdir”. Bu fikri təsdiqləmək üçün Ustadın sözlərindən bir neçə nümunə gətirim: “sonra bütün bu genişliyi, əvvəlsizliyi və axırsızlığı bir səda bürüdü və o səda altında elə bil ki, o yarğanın dibi ilə köpüklənə-köpüklənə axan o çayın, o dağların, o yamyaşıl döşlərin özü o sədaya söz söyləməyə başladı... ...o səda da, o mahnı da yenə bu yerlərlə birlikdə olacaqdı...” (“Sarı gəlin”).
Bu, milli musiqi aləti olan balabanın həzin sədalarının nəsrlə unikal assosiasiyası təəssüratını yaradır. Elə deyilmi?!
Canavar ailəsinin həyatı necə də təsirli təsvir edilmişdir:
“Şərqdən gələn o rütubət qoxusu indi açıq-aydın hiss edilirdi, qoxu, görünür, Ana canavara bu yolçuluğun sona çatacağından xəbər verirdi və qancıq bir müddət o qoxu gələn səmtə baxdı, sonra mırıldayıb başını küçüklərə tərəf çevirdi. Küçüklər qancığın o mırıltısında, elə bil, nəsə hiss edib zingiltilərini kəsdilər və titrəyən ayaqları üstə güclə dayanaraq, getdikcə artan bir təlaşla analarına baxdılar. Qancıq quyruğunu o tərəf-bu tərəfə bulaya-bulaya diqqətlə küçüklərə baxırdı və o dəm onun o diqqətli baxışları ilə nə dediyini, yəqin, yalnız özü, bir də küçüklərin gen yaddaşı başa düşürdü” (“Canavarlar”).
Elçin ilk məhəbbətin dərin hisslərini nə qədər parlaq çatdırır:
“Allahverdi yatdı və bütün həyatında ilk dəfə rəngli yuxu gördü:
Dan yeri sökülürdü.
O qədər rəng vardı ki, Allahverdi ömründə bu qədər rəng görməmişdi – gümüşü, narıncı, məxməri...
Rənglər par-par parıldayırdı.
Hər tərəfə şüa saçırdı rənglər.
Allahverdi bu rənglərin içində idi.
Bu rənglər Allahverdinin bütün bədənindən axıb keçirdi.
Allahverdi bilirdi ki, bu yuxudur və onu da bilirdi ki, bu Sədəfin yuxusudur.
Sədəf özü yox idi, amma Allahverdi bilirdi ki, bütün bu rənglər Sədəfdən ötrüdür və əslində bütün bu rənglər Sədəfin özüdür” (“Gümüşü, narıncı, məxməri”).
Və yaxud:
“Baladadaş isə gözlərini dolabdan çəkib yenə Sevilə baxdı və birdən-birə başa düşdü ki, cəmi yarımca saat bundan əvvəl heç tanımadığı bu on səkkiz yaşlı gözəl qız onun üçün çox doğma və əziz bir adamdır, bu hiss onun bütün bədənindən axıb keçdi və ona elə gəldi ki, dənizin ləpələri bütün bədənini oxşadı; dənizi isə Baladadaş kimi duyan, hiss edən ikinci adam tapmaq çətin işdi” (“Baladadaşın ilk məhəbbəti”).
Elçinin hətta ən realist hekayələrini oxuyanda hansısa “sürpriz”lə rastlaşacağını, hadisələrin qəfil, gözlənilməz gedişatını gözləyirsən. “Baladadaşın toy hamamı”nda diqqət milli ənənə kimi əhəmiyyət kəsb edən toy öncəsi bəy hamamına yönəlir. Hamamın sahibi Ələkbər Baladadaşdan qisas almaq və onu alçaltmaq məqsədi ilə toy günü hamamı bağlayır. Oxucuya elə gəlir ki, faciə qaçılmaz olacaq, lakin gözlənilən baş vermir. Baladadaş toy hamamı üçün yoldaşları ilə dənizə gedir... Ədalətsizlik, həyatın çirkinlikləri isə Baladadaşın dili ilə belə ifadə olunur:
“Və onlar gəlib hamamın yanından keçəndə Baladadaş ayaq saxladı, hamı səsini kəsdi və Baladadaş bərkdən qışqırdı:
– Alə, Ələkbər! O sənün hamamun, o da sən! Mən dənizdə çimdim! Özü də mənim oğlum... – Əvvəlcə Baladadaş söz tapa bilmədi ki, sözünün dalını gətirsin, amma Baladadaş hiss elədi ki, bu yerdə nəsə yaxşı, lap əntiqə bir söz deməlidi. – Mənim oğlum... – Baladadaş yenə bir söz tapa bilmədi. – Mənim oğlum... – Tapdı Baladadaş. – Mənim oğlum dənizə oxşayacaq, day sənün o xosma hamamuva yox!”
“Sarı gəlin” hekayəsində əvvəlcə
qocaman klarnet ustası Fətullahın ilbəil
ağırlaşan həyatı təfsilatı ilə təsvir
olunur. O, professional musiqi
ifaçısı olsa da, yaşamaq üçün pul
tapmağa çətinlik çəkir. Sonra yeni
dövrün simvolu, əntiq alverçisi, norveçli
mühasib Martinus Asberensen zühur edir. Nəhayət, bankirin
evində miss Merilin Consonun və kolleksiyaçı, qədim əşyaların
qiymətləndiricisi mister İsaak Blyumentall təsvir olunur.
Hekayədə konfliktin açılışı gözlənildiyi
kimi heç də Fətullahın qədim balabanının məcburi
satışı yox, Blyumentallın kolleksiyasında miss Merilin
Consonun rastlaşdığı balaban olur:
“Mister
Blyumentallın kolleksiyasından fleytaya bənzər bir musiqi
aləti öz yerindən qalxıb, pəncərənin
qabağında, elə bil ki, görünməz bir tellə
tavandan asılmış kimi dayanmışdı və elə
bil ki, insan kimi, pəncərədən
o yaz yağışına baxa-baxa öz-özünə həmin...
anlaşılmaz...
yanıqlı...
çox
yanıqlı...
musiqini
çalırdı və o melodiyaya uyğun olaraq da
yavaş-yavaş tərpənirdi”.
Elçinin
bədii düşüncəsində zaman məfhumuna
dominantlıq hakimdir. Düşüncə vasitəsi kimi zaman
Elçinin fikirləşdiklərinə aydınlıq gətirir,
gerçəklikləri sıralayır, onlara müəyyən
istiqamət verir, insanın həyat yolunu göstərir.
Elçinin qəhrəmanları tez-tez keçmişi
xatırlayır və gələcək barədə
düşünürlər. “Araba” hekayəsində can verməkdə
olan və uşaqlığını xatırlayan insanın
yaşantıları təsvir edilmişdir. Onun xəyalları
göydəki ulduzlar qədər çox-çox uzaqlara
gedir: “...göydəki o ulduzlara getmək mümkün
olmadığı kimi, xatirələrin, yaddaşın dibində
olan o uzaqlığa da getmək (təzədən getmək)
heç cürə mümkün deyildi...”.
“Beş qəpiklik
motosikl” hekayəsinin qəhrəmanı öz həyatı
haqqında da zaman kateqoriyası ilə düşünür:
“Bir vaxt var idi, Tolik dünyada yox idi, heç kim bilmirdi ki, belə
bir adam olacaq dünyada, mən var idim, indi Tolik də var; bir
vaxt mən olmayacağam dünyada və bir vaxt Tolik də
olmayacaq dünyada”.
“Köhnə
məscidin qarşısında” hekayəsində isə gələcək
belə təsvir olunur: “On ildən sonra... O, başa düşürdü
ki, on ildən sonra, doğrudan da, Sənubərlə
görüşə bilər, lakin sövq-təbii hiss edirdi
ki, o vaxt nə bu küçə bu cür olacaqdı, nə
balaca otaqlarını bu cür sevəcəkdi, nə də həmin
nöyüt pilətəsi bu cür yanacaqdı”.
Elçin
təbiət, insan və cəmiyyət dəyişkənliyini
müxtəlif zaman ölçüləri ilə qeyd edir:
“Gün milyon il bundan əvvəl də yəqin ki, beləcə
çıxmışdı. Gün milyon il bundan sonra da belə
çıxacaqdı. ...günəşin beləcə həmişəliyi,
insan ömrünün bu həmişəlik müqabilindəki
kiçikliyi, cılızlığı...” (“Hotel Bristol”).
Yazıçı
ona diqqəti çəkir ki, zaman nəinki keçmişdə
qalır, hətta epoxaları, nəsilləri də
amansızca özü ilə aparır. Doğulmaq və
ölmək insan mövcudluğunun sərhədlərini
müəyyənləşdirir. Onlardan kənarda insan yoxdur:
“Firəngiz də ölüb, Firəngiz də yoxdur. Hər
şey əvvəlki kimidir, həmin od, həmin hava, həmin
torpaq, həmin su, təkcə Firəngizin kiçicik yeri
boşdur, amma bunun nə oda, nə havaya, nə torpağa, nə
suya dəxli var, bunun heç nəyə dəxli yoxdur; əgər
köşkdə biletsatan arvad saatımı itirsə, bir neçə
gün saatsız qalsam, gün bu ağappaq ağaran yeri elə
qaraldacaq ki, heç ruhu da inciməyəcək; Firəngizin də
yoxluğu yox olub gedəcək tədricən. Niyə? Niyə?
Niyə?” (“Beş qəpiklik motosikl”).
Hələ
erkən hekayələrində Elçin həyatın mənası
və faniliyi, insanın ölümə məhkumluğu, onun
faciəvi və bədbəxt varlıq olduğu barədə
yazır. Ekzistensial fəlsəfə məcrasında o, bu qənaətə
gəlir ki, hər şey ziddiyyətlərin köməyi ilə
dərk olunursa, həyat da ölümün
qarşısında daha dolğun açıla bilər. Məhz
onun köməyi ilə biz həyatın mənasını dərk
edə, ona verilən müddətdə necə yaşamaq
lazım olduğunu müəyyənləşdirə bilərik.
Hələ
qədim yunanlar “elə iş gör və elə danış
ki, sanki bunlar həyatında son hərəkətlərindir”
müddəalarını ehtiva edən stoisizm fəlsəfəsində
“öləcəyini unutma” prinsiplərini əsaslandırmışlar.
Bu prinsip insanları pis əməllər törətməməyə,
xeyrin və ədalətin təntənəsinə səsləyir.
Lakin heç də hamı bu həqiqəti dərk etməyə
qadir deyil. “Qızıl diş (Göy üzünün ulduzlu
vaxtları)” hekayəsində “qızıl Müseyib” ləqəbli
diş həkimi özünün çarəsiz xəstəliyindən
xəbərdardır və bilir ki, bu dünyada bir neçə
günlük qonaqdır. Bununla belə, sadəlövh
Əliqulunu aldadır, qızıl dişlərini dəyər-dəyməzinə
alır. “Çardax”ın qəhrəmanı Əliabbas isə
başqa xarakterlidir. O, ömrünün sona yaxınlaşdığını
hiss edir, yenə də insanlara xeyirxahlıq etməkdən
yorulmur, küçədə çardaq tikir.
İnsanlara
humanizmi, qarşılıqlı anlaşmanı, inamı
aşılamaq kimi müraciətlər Elçinin hekayələrini
birləşdirən cəhətlərdir. Bütün bu fəlsəfi
məsələləri yazıçı bədii təhkiyənin
kontekstinə hopdurur, müxtəlif obrazların, konkret sosial
proseslərin yardımı ilə təsvir edir ki, bu da əsərə
dərin məna verir. Bununla Elçinin əsərlərində
estetik və etik bütövlük şərtlənir.
Fransız
yazıçısı və filosofu Alber Kamyunun qeyd etdiyi
kimi, “biz yalnız obrazlarla düşünür və fikir
yürüdürük. Əgər filosof olmaq istəyirsənsə,
roman yazmaq lazımdır”. Kamyu haqlıdır, bədii əsərlər
hadisələrin dərkində və izahında
üstünlüyə malikdirlər və ona görə də
çox vaxt fəlsəfə ilə bilavasitə simbiozda
çıxış edir.
Elçin
residivist-qatil Ağagülü xarakterizə edərkən, ona
qeyri-ixtiyari öz münasibətini bildirir: “Ağagül bu
barədə ömründə fikirləşməyib yəqin
– uşaqlıqdan bələdəm ona, bir məhəllənin
uşaqlarıyıq; özü də ona görə fikirləşməz
ki, istəmir fikirləşsin, ona görə ki, bacarmır
fikirləşməyi; fikirləşmək üçün gərək
adam olasan, Ağagül adam deyildi, şübhəsiz” (“Zireh”).
Elçinin
hekayələrində insanın daxili aləmindəki
qarşılıqlı təbii və sosial, rasional və
irrasional münasibətlər parlaq əksini tapır. Belə
ki, “Beş qəpiklik motosikl” hekayəsində bütün həyatını
əvvəlcədən proqramlaşdıran elmi işçi
Sabir Məlikov qəfildən bu tərzi pozmaq qərarına gəlir
və sağlam düşüncəyə zidd absurd qərar
verir: “Əlbəttə, mən bu motosikli ala bilərdim:
bütün yayı xərcləyəcəyimiz pul
portmanatın içində, cibimdə idi – bəlkə də
çatardı. Nədənsə, mənə elə gəldi
ki, əgər mən bu motosikli alsam, həmin an mənim həyatımın
dönüş nöqtəsi olar”. Lakin bu hekayənin qəhrəmanı
irrasional addım atmağa cürət etmir.
“Ayaqqabı”
hekayəsində isə situasiya başqadır. Əsərin qəhrəmanı
Bəbir böyüyüb boya-başa çatdığı
Toyludan – əyalətdən Bakıya əsl insan kimi
yaşamaq, pul qazanmaq, evlənmək arzusu ilə gəlir. Bir
neçə il mehmanxana restoranında ofisiant kimi
çalışır, müdiriyyətin yanında
özünü gözə soxmağa səy edir,
özünü hər şeydən məhrum edir, ev almağa
pul yığır. Ona elə gəlir ki, bu həyat tərzini heç nə
dəyişə bilməz. Lakin bir anda hər şey puç
olur, dağılır. Yaşamaq uğrunda amansız
mübarizənin yaratdığı qayda-qanunlar onu bezdirir və
Bəbir cəmiyyətə üsyan edir. Buna səbəb isə
onda nostalji duyğuları oyadan uşaqlıq dostları ilə
görüşü olur. Yeni aldığı və hekayədə
simvolik yük daşıyan ayaqqabılar Bəbirin
ayaqlarını sıxır, incidir. Restorandakı hay-küydən
sonra Bəbir işini itirir:
“...Bəbir
restorandan tramvay dayanacağına qədər piyada gəldi...
Külək dayanırdı, sonra təzədən qıy
vururdu və külək beləcə qıy vuranda az
qalırdı parkın ağaclarını dibindən
qoparsın.
Bəbir
də birdən dayandı, əyilib ayaqqabıları
ayağından çıxartdı.
Bəbirə
elə gəldi ki, təkcə ayaqları yox, bütün bədəni
azadlığa çıxdı.
Sonra Bəbir
var gücü ilə ayaqqabılarını bir-birinin
ardınca o küləkli mart gecəsində qaralan
ağaclığa tərəf tolazladı.
Bəbirin
bayaqkı yorğunluğuna bir rahatlıq gəldi və Bəbir
corabla yataqxanaya gedə-gedə fikirləşdi ki, ayaqyalın
gəzməkdən gözəl şey yoxdur”.
İnsanın
təbii vəziyyətinə qayıdışını
Elçin özünün “Gül dedi bülbülə” hekayəsində
nümayiş etdirir. Burada vəziyyət bir qədər
mürəkkəbdir. Ailənin başçısı
Əlipaşa 26 ildir ki, nəşriyyatda redaktor işləyir.
Aldığı maaşı qəpiyə qədər
arvadı Züleyxaya verir. O isə, möcüzəli məharəti
ilə pulu gündəlik xərclərə qənaətlə
işlədir, qalan hissəni qiymətli əşyalar almaq
üçün toplayır. Yeni il ərəfəsində
Əlipaşa arvadının xahişi ilə
topladığı pulla rəngli televizor almaq
üçün dükana gedir. Yolda o, Əlipaşadan fərqli
olaraq, yüksək karyera qurmuş gənclik dostları ilə
rastlaşır. Onlardan biri restoranda dissertasiya müdafiəsini
qeyd edir. Dəstəyə qoşulan Əlipaşa televizor
almağı unudur, heç olmazsa, bu fürsətdə
özünü ifadə etmək, göstərmək istəyir
və banketin bütün hesabını ödəmək qərarına
gəlir. Qəfildən peyda olan Züleyxa, nə qədər
təəccüblü olsa da, Əlipaşaya dəstək
verir. Elçin həyat iztirablarından bezən əri kimi
Züleyxanın da onları əzən yükdən azad olmaq
istədiklərini göstərir.
Erix
Frommun qeyd etdiyi kimi, müasir insanların bütün həyatı
“nail olmağa – ələ keçirməyə, toplamağa” həsr
edildiyindən “olmaq” – özünüifadə etmək, kamilləşmək,
həyatın nəşələrindən həzz almaq” arxa
plana keçir. Bu isə müasir dünyada yadlaşmaya
aparır. Bəlkə “Qatar. Pikasso. Latur. 1969.” hekayəsinin qəhrəmanının
da bu qənaətə gəlməsi bununla bağlıdır:
“İnsanın ən yaxşı həmsöhbəti onun
özüdür və insanı başa düşəcək
yeganə adam – o özüdür”.
Qeyd etmək
maraqlı olardı ki, uzun zamanlar insanın davranış
motivlərinə onun şüurlu həyatının təzahürləri
kimi baxılmışdır. Sosial qaydaların göstəricisi
kimi mədəniyyət də qeyd-şərtsiz rifah
sayılır və təbiiliyə qarşı qoyulurdu. Mədəni
mühitə çıxışı olmayan həyati
güclərə azadlıq vermək tələbatı bir
çox xalqlarda “karnaval” tipli bayramlarda təzahür edirdi.
“Karnaval”ın məğzi ondan ibarət olurdu ki, müəyyən
zaman çərçivəsində sosial normalar sanki itir,
insan şərti olaraq mədəni ağırlıqdan azad
olurdu.
Psixoanalizin
banisi Ziqmund Freyd əmin idi ki, ənənəvi mədəniyyətdə
bir reqressiv güc var və Freydin fikrincə, bu reqressiv güc
nəticəsində sosial norma və dəyərlər, mənəvi
və siyasi təyinatlar insanların təbii instinkt və
maraqlarını söndürür ki, bu da onları
azadlıqdan məhrum edir. XX əsrin əvvəllərində
sivilizasiyanın nailiyyətlərindən, sərt sosial
qaydalardan narahatçılıq keçirən, təşvişə
düşən insanların halı Alber Kamyunun
düşüncələri üçün əsas oldu. O, əmin
olmuşdu ki, qiyamçı coşqunluq zamanı insanda qəfildən
belə parlaq hissiyyat yaranır ki, qısa müddətdə də
olsa, o, qadirdir. Səbrini itirən insan əvvəllər
barışdığı hər şeyi rədd etməyə
başlayır. A.Kamyunun “Qiyamçı insan”ı antihumanist
sosial qaydalara bir etiraz idi.
Qeyd etmək
vacibdir ki, prinsip etibarı ilə insan öz instinktlərini,
ehtirasını cilovlaya, onları şüurlu şəkildə
idarə edə bilər. İctimai proseslərin tənzimlənməsində
və izahında mədəniyyətdən, ona uyğun
transformasiyadan istifadə edilə bilər. Bunun
üçün insanların təbii qüsurlarının
düzəldilməsi və sosial kataklizmlərin aradan
qaldırılmasının əsas vasitəsini görmək
lazımdır. Mədəniyyət insanı onun təbii vəziyyətindən
– “heyvanlığın”dan azad edir, onu mənən yüksəldir.
Lakin bu mədəniyyət necə olmalıdır? Axı,
bütün mədəniyyətlər bu cür humanist
funksiyanı yerinə yetirməyə qadir deyil.
Cəmiyyətin müasir vəziyyətdən çıxışı radikal mədəni islahatlar, təbii dəyərlərin bərpası və cəmiyyətin humanist quruluşu sayəsində mümkündür. Elçinin hekayələrindən istər-istəməz belə nəticəyə gəlmək olar: cəmiyyətin inkişafı, onun sosial təşkilatlanması hər bir insanın maraq və tələbatına tabe olmalıdır. O zaman cəmiyyətdə etibar möhkəmlənər, insanların sosial düzənlərə və öz-özlərinə yadlaşması aradan qalxar. Təbiətlə münasibətlərin harmoniyası üçün də ciddi əsas yaranar. Əslinə baxanda – bu yol UNESKO-nun son illər dünya ictimaiyyətini fəal şəkildə dəvət etdiyi yeni humanizmin formalaşması yoludur. Açığı, bu böyük məqsədi həyata keçirmək mümkün olmasa, bir müddət sonra Yer üzündə yaşayış cəhənnəm mənzərəsini xatırladacaq. Konfliktlər, müharibələr, ekoloji kataklizmlər, iqlimin perturbasiyası gündəlik hadisəyə çevriləcək.
Bəşər övladının öz dəyərini anlamaması güman edilən texnoloji partlayışa səbəb olacaq ki, bu da insanın cırlaşması, faktiki olaraq əbədi monstr-transinsanın zühur etməsi ilə nəticələnəcək. Ölümün yoxluğu isə həyatın mənasının, təsəvvür etdiklərimizin, mədəni dəyərlərin yox olması deməkdir.
O zaman bizim planetin əhalisinə həyatın çətinliklərindən xilas olmaq üçün Elçinin qəhrəmanı butulka toplayan Əliqulu “Qızıl diş (Göy üzünün ulduzlu vaxtları)” kimi arzu etmək lazım gələcək: “Əliqulu çox istəyirdi günlərin bir gözəl günündə o əcaib-qəraib məxluqlar gəlib onu da eləcə oğurlayıb aparsınlar, aparsınlar o uzaq-uzaq yerlərə, həmişəlik aparsınlar, bir də heç vaxt kürreyi-ərzə qayıtmasın”.
Moskva
Nizami Məmmədov
525-ci qəzet.- 2014.- 12 aprel.- S.10-11.