“Ötən günlər dəftəri”ndən:
Yevtuşenko haqqında xatirələrim
1981-ci
ilin küləkli, çovğunlu, boz bir fevral ayı idi.
Arabir qar da atırdı. Kiçik çilənin ən həyasız,
ən boz bir vaxtı idi. O, necə deyərlər, “əzizi
ölən kəfən dalıycan getməz” deyilən
havalardandı. İşdən yenicə
qayıtmışdım. Elə dəhlizə keçər-keçməz
qonaq otağından kiminsə rusca
danışdığını eşitdim. Hər kim idisə,
nəyinsə, kiminsə qarasınca bərkdən
söyüş söyürdü. Bu kim ola bilər? Axı
bizim evimizdə kim rusca danışa bilər ki?... Kimin nə
həddi var ki, evdə bir kəlmə rus sözü işlətsin,
özü də belə söyüşlə, həm də
heç nəyi nəzərə almadan bərkdən-bərkdən.
Qulağımı şəklədim. Səsi çox
tanış gəlirdi. Elə söyüşü də
tanış idi.
– Net,
tı ponimaeşğ Baxtiər, nu...
...Aha, səsindən
tanıdım. Ay aman... Siqaretin və arağın təsirindən
bir az boğuq, bir az xırıltılı, bir az kədərli,
qəribə bir səs. Dünyanın hər üzünü
görmüş, bələd olmuş və vaxtilə
gördüklərinə qarşı üsyan eləmiş,
amma heç nəyə nail olmayıb, hər şeyə
qarşı laqeydləşmiş, yorğun və bir az da hər
şeydən bezikmiş, pərişan bir səs. Amma əsəbi
səs yox, hər şeyə qarşı təəssüflü
bir səs. Orta yaşlı kişi səsi. Bizim dilimizdə bu
ifadəni tam dəqiq vermək olmur. Nədənsə dəqiq
alınmır. Rus dilində isə, bu ifadə olduqca dəqiq
çıxır, konkret alınır. Yəni “prokurennıy,
pyanıy qolos”. Bu səs elə məhz rus xalqına məxsusdur.
Mənə belə gəlir ki, səslərini eşitməsəm
də, bu səs elə Dostoyevskiyə də, Tolstoya da, Turgenevə
də, digər və digərlərinə də vaxtilə aid
olub. Elə onların da səsi belə olub. İndi isə
eşitdiyim bu səs Rusiyanın böyük şairi, nəhəng
şairi, şeirlərini həmişə sevə-sevə
oxuduğum, hətta bəzilərini əzbər bildiyim, dəlisi
olduğum Yevgeni Yevtuşenkonun səsi idi. Yenə də nə
barədəsə atamla möhkəm-möhkəm mübahisə
edirdilər.
Mən
“yenə də” sözünü xüsusi vurğu ilə və
həm də ona görə deyirəm ki... Hm... Bu barədə
bir qədər sonra... Hə... O deyəcəyim söz indi də
yadıma düşəndə kövrəlirəm,
özümdən asılı olmayaraq gözlərim dolur.
Mən
qonaq otağının qapısını azacıq aralayıb
salam vermək istəyirdim ki, Yevtuşenko gözlərini
atamdan çəkib, bir az qıyıb, mənə baxdı.
Deyəsən əvvəlcə tanımadı. Sonra bir az
gülümsəyərək:
– Ax kto
tı?... Diplomat, nu zaxodi.
Gülə-gülə
ona yaxınlaşdım, salamlaşıb əllə
görüşdüm.
– Nu kak?
Diplomat olmusan, yoxsa hələ yox? Axı yadıma gəlir ki
5-6 il bundan əvvəl sən, deyəsən, hansısa
Yaxın Şərq ölkələrindən birinə getməyə
hazırlaşırdın. Nə oldu, getdin, yoxsa fikrindən
daşındın? Və başa düşdün ki, mən
düz deyirəm?
Ani olaraq
5-6 il bundan əvvəl baş vermiş bir hadisə,
xırıltılı ağ-qara retro kino lenti kimi gözlərim
önündən sürətlə gəlib keçməyə
başladı. Ən axırıncı kadrlarına qədər
gəlib keçdi. Stop. Kadr dayandı. Moskvanın “məxməri
mövsüm” adlandırılan fəslində, xəyalən
gizli kamera ilə çəkilmiş, həmin o sənədi
ancaq xəyallarda olan, amma rəsmi sənədi olmayan,
qısametrajlı film bitdi. Çarx öz-özünə
fırlanmağa başladı və sonra o lentə Yevgeni
Yevtuşenko ilə bağlı yeni bir bugünkü
qısametrajlı film calaq edildi. Aha, film başlandı.
Gülümsündüm:
– Xeyr, hələ
diplomat olmamışam, hələlik başqa yerdə işləyirəm.
Amma diplomat olacağam.
–
Başqa yerdə?...
– Aha...
– Harda
işləyirsən ki?... Birdən KQB-də-zadda işləyərsən,
xəbərimiz olmaz ha... Bunu deyib başını atam tərəfə
çevirdi, ona göz vurdu.
– Xeyr,
xeyr, hələlik komsomol işində
çalışıram. Partiyaya keçməyə
hazırlaşıram. Ondan sonra...
Güldü...
– Partiya
işi də, KQB-də hər ikisi elə eyni
(söyüş söydü). Hə... Sənin partiya
biletini... Yenə çox pis bir söyüş söydü və
dərhal da: Oy... Pardon, izvinyayus – dedi.
Atam əsəbiləşərək:
– Jenya, bəsdi,
demişəm axı sənə, bizlərdə
uşağın yanında söyüş söyməzlər.
(Uşaq? O zaman mənim 26-27 yaşım var idi).
– Nu
xoroşo, Baxtiyar, ponəl. (Eh... Gözəl vaxtlar idi. Bu həmin
o dövr idi ki, heç kim, heç kimin səsini gizlicə
yazmırdı. Yazıb lazımi yerlərə
ötürmürdü. Heç kim öz otağına
kamera-filan qoymurdu, şəklini çəkmirdi, sonradan
heç kim, heç nəyi montaj, calaq etmirdi. Hamı bir-birinə
az-çox inanırdı. Ağzından “səhv” söz
çıxardanda da, satılacağına, ələ veriləcəyinə
çox da elə inanmırdı, bunu güman etmirdi,
ağlına gətirmirdi. Yox, əlbəttə, satqın, əclaf
adam hər bir dövrdə olub və olacaq. Bəşəriyyət
yarandığı gündən bugünə kimi əclaflıq,
alçaqlıq, satqınlıq universitetləri
yaradılmayıb. Qəribədir, bəs onda bu qədər
“məzun” hardan çıxır? Demək, bu, insanın xislətindədir.
Hələ gələcəkdə satqınlığın, əclaflığın
yeni-yeni formaları da yaranacaq, üzə çıxacaq. Hələ
ki gələcəyin o əclaflıq formalarından bizim xəbərimiz
yoxdur. Hər yazımda dediyim kimi, indi də deyirəm:
Eynşteyn bir vaxtlar deyərdi ki, elmi-texniki tərəqqinin
müqabilində insanlıq çox ləng inkişaf edir.
Eynşteyn insanlıq haqqında, bəşəriyyət
haqqında, gələcəyimiz haqqında çox pessimist
sözlər demişdi. Hətta onu da demişdi ki, hələ
bilmək olmaz, bizim bugünkü yaşadığımız
dövrdə bəşəriyyət inkişaf edib irəliyə
doğru gedir, yoxsa tənəzzül edir. Təqribən elə
buna oxşar, buna bənzər fikirləri XVI əsrdə
böyük İtalyan filosofu, dramaturqu, diplomatı Makiaveli də
demişdi).
Mən
Eynşteynin vaxtı ilə dediyi bu peyğəmbəranə
sözlərə düzəliş vermək istəmirəm.
Çünki Eynşteyn elə Eynşteydir. Lakin onu demək
istəyirəm ki, bugünkü elmi-texniki tərəqqinin
müqabilində, insanlıq nəinki ləng inkişaf edir və
bəlkə hələ heç inkişaf da etmir. Əksinə,
vaxtilə olan insanlıq, bugünkü elmi-texniki tərəqqinin
müqabilində çoxdan məhv olub, gedib, itib, yoxa
çıxıb. Bəs onda görəsən Eynşteyn
sağ olsaydı və indiki bu elmi-texniki tərəqqini
görsəydi, daha nələr deyərdi, çox
maraqlıdır. Bir də, görəsən, insanlıq
sözünü insanlara tamam unutdurmaq üçün gələcəkdə
daha nələr kəşf olunacaq? Bəlkə də elə
şeylər kəşf olunacaq, elə cihazlar ixtira olunacaq ki,
bugünkü alçaqlıq, satqınlıq, ən
böyük şərəfli insan adı alacaq, hələ bəlkə
medal və ordenlərlə də təltif olunacaq. Ola bilər.
Əlbəttə ola bilər. Çünki bu, həyatdır,
həyat durmadan inkişaf edir və biz də bunları kəşf
edən insanların bu kəşfləri, ixtiraları ilə
fəxr edirik.
“Bu
dünyada ən asan olan şey nəyisə kəşf edib, nəyisə
ixtira etməkdir. Bundan asan nə var ki. Əsas məsələ
odur, gərək bilib, başa düşəsən ki, bu
ixtira olunan şey bəşəriyyətə xeyir verəcək,
yoxsa zərər. Bu sualın özünə cavab tapmaq isə
ən böyük ixtiradır, ən böyük kəşfdir.
Bu isə heç kimi maraqlandırmır” – bunu mən deyirəm:
bəndeyi həqiriniz.
Lakin
Eynşteynin bütün kəşflərini tədricən
heçə endirib, alt-üst edən türk alimi,
riyaziyyatçı-fizik, “Anti-Eynşteyn” əsərinin müəllifi
Harun Yəhya isə adıçəkilən əsərində
deyib ki, “nəsillər dəyişdikcə, dövr təzələndikcə”,
dünyamıza gələn yeni nəsil, özündən əvvəlki
nəslindən 6 faiz daha ağıllı olur (amma dəqiq
bilmirəm, Harun Yəhya 6 faiz ağıllı olur deyib, yoxsa
savadlı olur deyib. Əlbəttə, savad başqa,
ağıl başqa. Bunlar başqa-başqa şeylərdir.
İndi çoxları bunu səhv salır,
qarışdırır). Hə... Onda məntiqlə belə
çıxır, əgər belə sürətlə ki
insanlıq inkişaf edir (bilinmir hansı tərəfə), yəqin,
2-3 nəsildən sonra satqınlıq, adam ələ vermək,
üzə durmaq çox böyük igidlik sayılacaq, qəhrəmanlıq,
şərəfli bir iş hesab olunacaq.
“Ay aman, zəmanə
nə yaman dəyişib, insanlar nə yaman korlanıb” – bunu
isə Sokrat deyib.
Bəs
Sokrat öz dövründə hələ bizim eramızdan da əvvəl
insanlarda nə görmüşdü? Nə
görmüşdü ki, insanlardan incik düşüb, belə
sözləri dilinə gətirmişdi? Görəsən
Sokrat o zaman insanların korlanmasını, dəyişilməsini
nədə görürdü? Onda ki texniki tərəqqi yox idi
və dünyanın da Eynşteyn haqqında heç bir təsəvvürü
yox idi. Hələ heç dünya bilmirdi ki, vaxt gələcək,
onun Eynşteyn kimi belə bir yetişdirməsi olacaq. Yox...
Əlbəttə, dünya elə həmənki
dünyadır, adamlar elə həmənki adamlardır,
onlardan törənmişlərdi, amma...
“Mən
dünyadan inciməmişəm, amma insanlardan qaçıram,
insanlardan qorxuram. Hm... Dilimə 100 qram araq dəyən kimi isə,
elə bir gözəl dünyaya, elə bir cənnət məkana
gəlib düşürəm ki... Ah... Elə səmimi, elə
gözəl insanlar arasında oluram ki, hamı gözümə
məni sevən, məni istəyən adamlar kimi
görünür. Heç kim mənə düşmən
olmur. Hamıya inanmağa başlayıram.
Danışıram, deyirəm, gülürəm.
Danışdığım sözlərə görə də
kiminsə məni ələ verəcəyinə inanmıram.
Axı hamımız insanıq, istədiyim,
düşündüyüm sözləri deyirəm, ürəyimi
boşaldıram. Ürəyimi hamıya açıram. Ay
aman... Axı mən niyə indiyə kimi insanlardan
qaçırdım? Düşdüyüm bu yeni dünyada elə
hey hamı ilə qucaqlaşıb, dərdləşmək istəyirəm.
Vaxtı ilə etdiyim bütün səhvləri etiraf etmək
istəyirəm. Vaxtı ilə insanlar haqqında pis
düşündüyümə, hamıdan şübhələndiyimə
görə üzr istəyirəm. Düşünürəm
ki, İlahi, bu dünya nə gözəldir. İnsanlar nə
gözəl məxluqdurlar... Hm... Amma arağın təsiri tədricən
ötdükcə, hər bir şeyin yalan olduğunu, yenidən
aldadıldığımı ürək ağrısı ilə
başa düşürəm və yavaş-yavaş
başağrısı ilə köhnə dünyaya
qayıdıram. Çünki istədim-istəmədim, geriyə
qayıtmalıyam. Özüm də istəmədən geri
qayıdıram. Baş ağrıyır, ürək
bulanır. Dünən nə danışmışam, kimin
yanında nə demişəm? Ağzımdan nə kimi səhv
söz qaçırmışam? Və... Ələ veriləcəyimdən
qorxmağa başlayıram. Elə onda da insanlardan
qaçıram, insanlardan qorxmağa başlayıram”. Aleksandr
Qaliç deyib bu sözləri. Sonralar Vladimir Vısotski onun
bu sözləri əsasında “Hər şey heç də
belə deyildi, uşaqlar” – “Ne tak vsyo, rebyata”
mahnısını yazmışdı).
Deyəsən,
mətləbdən çox uzaq düşdüm,
yayındım. Mən də əsas fikirlərimdən
uzaqlaşdım. Deyir söz sözü gətirir, fikir-fikri.
lll
– Hə...
Əgər komsomol işində işləməklə
(güldü) kimisə aldatmaq istəyirsənsə, bu
mümkün deyil. Bu çox axmaq fikirdir. Yox... Əgər
buna az-çox nail ola bilsən, onda bəlkə səni gələcəkdə
Rusiya səfirliklərindən birində referentdən-attaşedən
nəsə bir şey eləsinlər...
–
Rusiyanın yox, Sovet İttifaqının, – bunu mən dedim.
Gülümsündü.
–
Sözümü kəsmə. Güya heç nə başa
düşmürsən. Amma əsl diplomat olmaq fikrindən vaz
keç. Niyə? Niyəsi məlumdur. Çünki sən əsl
anti-sovetçikin (elə belə də demişdi:
anti-sovetçikin) oğlusan. Səni dünyasında diplomat
eləməzlər. Hm... Düzünə qalsa, heç mən
özüm də istəmərəm ki, sən diplomat olasan.
Baxmayaraq ki, mən sənin atanın yaxın dostuyam, onun dəlisiyəm.
Şeirlərini sevə-sevə oxuyuram. O da mənim kimi bu
qanlı quruluşa nifrət edir. Amma o eyni zamanda anti-rusdur. Demək,
fikircə, əqidəcə mənə ziddir, mənim
düşmənimdir. Siz məğlub bir xalqın nümayəndəsisiz.
Məğlubun isə həmişə bir arzusu olur: qalibdən
intiqam almaq. Məqam düşəndə bizdən intiqam almaq
istəyəcəksiz. Bizim sirlərimizi öyrənmək istəyəcəksiniz.
Elə buna görə mən də istəmərəm ki, bizə
quyu qazanın oğlu, baxmayaraq ki mənim dostumun oğlusan,
diplomat olsun. Çünki mən rusam, qalib bir xalqın
nümayəndəsiyəm və bununla da fəxr edirəm.
Əlbəttə nəyimizə lazımdır Azərbaycan
diplomatı, türk, müsəlman diplomatı, özü də
hər bir şeyi bilən, hər şeyi qanan bir anti-rusun
oğlu gəlib bizim diplomatımız olsun. Çünki sən
bizə yamaqsan, həmişə də bizə yamaq olacaqsan.
Bunu yaddan çıxarma. Get özünə başqa bir
iş tap, başqa bir peşə tap. Sən indi komsomol
işində işləməklə, partiya sahəsində
çalışmaqla, birtəhər özünü gözə
soxmaqla, atanın dissidentliyini, anti-rus olmasını, millətçiliyini,
lap elə deyək ki (mənə göz vuraraq) qatı
şovinistliyini nə qədər malalayırsansa malala, xeyri
yoxdur. Bunu nəzərdən qaçırmazlar, çünki
əla bilirlər ki, sən kimin oğlusan, kimdən tərbiyə
almısan, hansı havayla nəfəs alırsan.
Eşitdiklərimdən
dəhşətə gəlmişdim. Bu nə
danışır? (Əslinə qalsa bilirdim ki nə
danışır. Hər şeyi çox gözəl başa
düşürdüm). Aha, demək kimliyindən, nəçiliyindən
asılı olmayaraq bunların hər biri, şairi də,
yazıçısı da, fəhləsi də,
ayığı da, sərxoşu da, hər bir məsələyə
xüsusi fikir verirlər. Xüsusilə də milli məsələyə
fikir verirlər. Dostluq dostluq yerində, vaxtaşırı
Moskvaya göndərilən qiymətli hədiyyələr, lap
belə deyək ki rüşvətlər, öz yerində
(çünki yazılmamış qanuna görə biz bunu etməliydik)
amma millət hər bir şeydən üstündür. Milli məsələ
ən vacibdir. Əhsən.
Atam
gülə-gülə dedi:
– Jenya,
dediklərin düzdür, elə bunu sənsiz də bilirik. Sən
bu dediklərinlə bizim üçün Amerika kəşf eləmirsən.
Heç mən özüm də istəməzdim ki, mənim
oğlun xarici ölkələrin birində Sovet
İttifaqının diplomatı olsun, ona xidmət etsin.
Yevtuşenko
da gülə-gülə:
– Sovet
İttifaqının yox, Sovet İttifaqı sözü
dünya üçün bir şirmadır. Rusiya
üçün desən daha dəqiq olar.
Atam:
– Bayaq sənin
dediyin o anti-sovet, anti-rus dissidentlər, gürcülərin,
ermənilərin içində bizdən qat-qat daha
çoxdur. Yaxşı, bəs onlar niyə sizə yamaq olmur?
Onların içərisində onlarla hər şeyi
görüb, başa düşən sizin diplomatlarınız
var. Bəs bu sözləri onlara niyə şamil etmirsən, bəs
onlara niyə inanırsınız?
– Nu,
bilirsən, Baxtiyar...
– Mən
bilirəm, hər şeyi bilirəm. Söhbəti sən
başladın, indi də mənim ağzımı
açdırmaq istəyirsən. Mən isə sənə
deyirəm, mənim oğlum onsuz da əvvəl-axır diplomat
olacaq, amma sənin dediyin kimi o, nə Rusiyanın, nə də
Sovet ittifaqının diplomatı olacaq. O Azərbaycanın
diplomatı olacaq və Azərbaycana da xidmət edəcək.
Mənim oğlum diplomat olana qədər isə, sovet
quruluşu dağılıb məhv olacaq, bizdə sizin tərkibinizdən
çıxacağıq, müstəqil bir dövlət
olacağıq.
Atam əsəbiləşmişdi.
Yevtuşenko:
– Yox,
heç bir vaxt. Hə... Amma nə bilmək olar. Ola bilsin ki, bəlkə
də, 50-60 ilə sovet quruluşu dağılsın. Bunu mən
səndən də çox istəyirəm. Çünki
sovet quruluşundan ən çox əzab çəkən
bizik, biz ruslarıq. Amma... bizim tərkibimizdən
çıxmağınız isə heç bir vaxt olmayacaq.
Lap belə biz istəsək də, bu olmayacaq. Çünki
bunu siz istəmirsiz. Siz bizdən dörd əllə
yapışmısız. (Axı bu niyə onlara belə gəlirdi?)
Təəccüblüdür,
özü də çox təəccüblüdür. Mənim
diplomat olmaq arzum barəsindəki o qədər də nəzərə
çarpmayan söhbətlər Yevtuşenko ilə 5-6 il
bundan əvvəl olmuşdu. Özü də bu söhbət
olan vaxt o, möhkəm içkili idi. Bəs o qədər əhəmiyyət
kəsb etməyən bu söhbətlər onun yadında necə
qalıb? Təəccüblüdür. Deyək ki, onlar atamla
tez-tez görüşürdülər və bu söhbət
də təzələnirdi. Amma yox, əlbəttə yox. Ola
bilməz. İşləri-gücləri qurtarıb ki elə
durub məndən danışsınlar. Demək, bayaq dediyim
kimi onlar kimliyindən və nəçiliyindən
asılı olmayaraq, heç vaxt belə bir məsələni
unutmurlar, nəzərdə saxlayırlar (Kimlər? Elə
hamısı).
Ondan sonra
isə mənim iki ya üç dəfə Moskvada
Yevtuşenko ilə elə-belə, atüstü
görüşüm olmuş, atamın bəzi
yazılarını, tərcümələrini və bir də,
deyəsən, Yeni il ərəfəsində göndərdiyi
hədiyyələri ona vermişdim, vəssalam. Amma diplomatiya
və mənim gələcək planlarım barəsində
söhbətimiz onunla qətiyyən olmamışdı. Bəs
o zaman dediyi sözlər onun xatirində necə qalıb? Hm...
Bu barədə söhbətimiz onunla bir də çox uzun illər
sonralar olmuşdu və mən o zaman bir məsələni ona
xatırlatmışdım. O da təəssüflə,
özü də istəmədən mənim dediklərimi
xatırlamışdı (bu barədə də bir qədər
sonra).
Atam təkcə
Yevtuşenkoya yox, demək olar ki, Rusiyanın bir çox
üzdə olan yazıçı və şairlərinə
vaxtaşırı hədiyyələr göndərərdi.
Çünki bu çox vacib bir məsələ idi. Həə...
Nəinki atam, mən də dəqiq bilirdim ki, Qafqazın hər
hansı, hətta belə deyək, ən istedadlı və ən
“bezdarniy” şairi, yazıçısı da, yeri
oldu-olmadı, hər bayramqabağı Moskvaya hədiyyələr
göndərirdi. Hər şeyin onların arzu edib-etmədiyindən,
nəyin nə ilə və necə nəticələnəcəyindən
asılı olmayaraq, ağızlarından, boğazlarından
kəsib Moskvaya pay göndərirdilər. Hələ heç
bilmirdilər ki, bu hədiyyələrə görə Moskva tərəfindən
bəhrələnə biləcəklər, ya yox. Hər
halda, ümid yaxşı şeydir. Amma Moskva şair və
yazıçıları bütün bu hədiyyələri
çox böyük məmnuniyyətlə (sanki elə belə
də olmalıydı), müqabilində nəsə vəd verə-verə
böyük könül xoşluğu ilə qəbul edirdilər.
lll
İndi dəqiq
tarix yadımda deyil. Ya 1975, ya da 1976-cı ilin payızı
idi. Moskvada ya Azərbaycan mədəniyyət günləri,
ya da, deyəsən, yazıçıların dekadası
keçirilirdi. Dəqiq bilmirəm. Bircə onu bilirəm ki,
belə-belə tədbirlər, kiçik-kiçik bayramlar, o
zamanlar çox tez-tez olurdu. Dünyanın da düzgün
vaxtlarından, gözəl zamanlarından idi. Yox, məndə
o günlərə, keçmiş vaxtlara, ötən
dövrlərə heç bir nostalji hissi yoxdur, qətiyyən
yoxdur. O vaxtların xiffətini də çəkmirəm.
Doğrudur, hərdənbir... indi görürsən ki... amma nə
isə...
Sadəcə
olaraq, o dövrün başqa məsələlərinə
qarşı bir qədər nisgil qalıb və yəqin,
ömrümün sonuna qədər bu hisslər məndə
qalacaq və heç vaxt da unudulmayacaq. O dövrlərdə
şeirə, ədəbiyyata, poeziyaya, musiqiyə maraq, həvəs
olduqca güclü idi. Ədəbiyyatda 60-cı illərdən
sonra yavaş-yavaş silinən, sıradan çıxmaqda
olan sosializm realizmi deyilən anlayış bitib-tükənmişdi.
Ədəbiyyatda nə sosializm qalmışdı, nə də
onun realizmi. Bu sahədə heç bir qayda-qanuna əməl
edən də yox idi. Ədəbiyyatda öz
dövrünün problemlərindən, məişət
realizmindən bəhs edən, bir də sosializmi ələ
salan, Leninin kəlamlarının başına ip salıb
dolayan, gizli və aşkar, sətiraltı mənalı əsərlər
yavaş-yavaş özünə yer tapırdı. Ondan da
başqa, dediyim kimi, ədəbiyyata, musiqiyə həvəs
çox güclü idi. Daha indi başı ilə
ayağı bilinməyən şeirə, mənası bilinməyən
hekayəyə, nəfəs genişliyi çatmayan romana,
zümzüməyə gəlməyən “musiqi” adlı
şeyə yox. Söhbət əsl ədəbiyyatdan,
özü də böyük, nəhəng ədəbiyyatdan
gedir.
lll
Mən bəzi
öz işlərimlə bağlı Moskvadaydım. Xaricə
getmək ərəfəsində idim. Atam da orada idi. Həmin
o dediyim tədbir günlərinin iştirakçısı
kimi. Mən “Rossiya”, atam isə məşhur “Moskva”
mehmanxanasında qalırdı. Bu o vaxtlar idi ki, “otel”
sözü işlədilmirdi.
Hə...
Bir gün əvvəl şərtləşdiyimiz kimi, “Moskva”
mehmanxanasının birinci mərtəbəsindəki restoranda
saat 7-də görüşməli idik. Hətta o da yadıma
gəlir ki, hava çox sərt idi. Mehmanxanaya gəlib
çatana qədər tamam donmuşdum. Mən restorana daxil
olanda uzaqdan gördüm ki, atam, Əlağa əmi
(Əlağa Kürçaylı), bayaq dediyim kimi, şeirlərini
həmişə sevə-sevə oxuduğum Yevgeni
Yevtuşenko, bir də tərcüməçi şair,
türkşünas İqor Peçenev stolun arxasında oturub
nə barədəsə qızğın mübahisə edirlər.
Bərkdən-bərkdən danışırlar. Mən
İqor Peçenevlə çoxdan, lap çoxdan, hələ
uşaq ikən tanış idim. O, vaxtilə tez-tez Bakıya gələr,
evimizdə olardı, atamı tərcümə edərdi. Nədənsə
“rus şairlər, rus tərcüməçilər” deyəndə,
onlardan söhbət düşəndə, vaxtilə “Lenfilm”in
istehsal etdiyi “Payız marafonu” filmi yadıma düşür.
Çünki həmin o filmdə ədəbiyyat institutunun adi
bir müəllimi, arabir şeir yazan, amma maddi çətinlik
ucbatından tərcüməçilik edən Oleq
Basilaşvilinin yaratdığı Buzıkin obrazı gözlərimin
önünə gəlir. Buzıkin, demək olar, o dövrdəki
bütün rus tərcüməçi-şairlərinin
ümumiləşdirilmiş obrazı idi. Həmin o
ağ-qara, rəngsiz çəkilmiş filmə baxanda
kövrəlirəm, gözlərim dolur... Xeyr, adını
çəkdiyim o film, kövrələsi film deyil, bəlkə
hardasa gülməlidir də, bədbin bir komediyadır. Amma mən
həmin o filmə baxanda keçmiş günlərin
bütün o rus yazıçıları, şairləri, tərcüməçiləri
– Yevgeni Yevtuşenko, Andrey Voznesenski, Yeqor İsayev, Rimma
Kazakova və digərləri yadıma düşür.
Onların hər birində atamla bağlı olan, rəngi
çoxdan solub-saralmış xatirələr var ki, hər dəfə
onları televizorda görəndə sanki öz
doğmalarımı görürəm, hönkürtü ilə
televizoru bağrıma basmaq istəyirəm. Yaxşı.
Bunlar heç... Bütün bu adlarını çəkdiklərim
Rusiyanın ən əlçatmazları idilər ki, mən
bu əlçatmazların hər biri ilə ya Bakıda evimizdə,
ha da Moskvada görüşmüş, onlarla, qısa da olsa,
söhbət etmişəm. O müqəddəs, pak
saydığım Hüsü Hacıyev küçəsi
19-dakı evimizdə, Yazıçılar Binasında, axı
kimlər olmayıb? Çingiz Aytmatovdan tutmuş, Oljas
Süleymenova qədər, Yevgeni Yevtuşenkodan tutmuş,
Robert Rojdestvenskiyə qədər, Yeqor İsayevdən
tutmuş, Rəsul Həmzətova qədər (hərçənd
mənim ondan heç vaxt xoşum gəlməyib), Rimma
Kazakovadan tutmuş, digərlərinə qədər,
çoxları evimizdə olub. O evimizdə müxtəlif
mübahisələr gedib. Milli məsələlər
müzakirə olunub. Millət, vətən, dil hər şeydən
üstün sayılıb. Amma fikir ayrılıqları da
olub. Hətta o da yadıma gəlir ki, atam erməni şairi
Vardges Petrosyanın başında çay stəkanı da
sındırmışdı. 1960-cı illərdə. Sonra da
ona “von otsyuda” demişdi. O da yadıma gəlir ki, Moskvada
yaşayan böyük yazıçımız Çingiz
Hüseynovla evimizdə şahmat da oynamışam. Bir dəfə
uduzmuş, bir dəfə də udmuşam.
Amma
Rusiyanın elə şairləri, elə tərcüməçiləri
olub ki, öz dövrlərində parlaya bilmədilər,
üzə çıxa bilmədilər. Maddi çətinliklər
ucbatından Qafqaz şair və yazıçılarından bəhrələnmək
üçün şeir yazmağın daşını birdəfəlik
atıb tərcüməçilik işinə
bağlandılar. Elə bunlar da mənə doğmadırlar,
əzizdirlər. O “buzıkinlər”in hər birini mən dəfələrlə
görmüşəm. Onlar ucuz “Belamorkanal” papirosu çəkər,
öz dilləri ilə desək, 3 manat 60 qəpiklik “pominka”
arağı (ən ucuz araq) içər, Qafqazdan onlara
göndərilən hədiyyələrin yolunu səbirsizliklə
gözləyərdilər. (O “buzıkinlər” heç bəzən
bilmirdilər ki, bu hədiyyələr hardan və kimdən gəlib.)
Onlar həyatda uduzdular. Həm də ... Həm də dövr dəyişdi,
maddiyyat mənəviyyatı üstələdi. Hər şey
tərsinə çevrildi. Mədə başdan yuxarı
adladı... İndi o adamların çoxu bu dünyada yoxdur.
Hə...
O zaman mən Yevgeni Yevtuşenkonu birinci dəfə
görürdüm. Yox, televizorda çox
görmüşdüm, dəfələrlə
görmüşdüm. Telefonla atamla
danışığını çox eşitmişdim və
o çox qəribə bir tələffüzlə deyərdi
atamın adını. Atamın adının ortasında olan
“x” hərfini “k” hərfi kimi tələffüz edərdi.
“Baktiyar” deyərdi. Amma həyatda isə birinci dəfə idi
onu görürdüm. Atam məni onunla tanış etdi.
“Oğlumdur” – dedi. Yevtuşenko içkili gözlərini
qaldırıb, mənə baxdı, üzünü atama
tutaraq:
–
Çto, on toje xoçet statğ poetom?
– Yox, yox,
Allah eləməsin, diplomat olmaq arzusundadır.
Təəccüblə
soruşdu:
– Diplomat?
Sənin oğlun diplomat olmaq istəyir?
Sonra
üzünü mənə çevirərək:
–
Hansı ölkənin diplomatı olmaq arzusundasan? Azərbaycanın,
yoxsa Rusiyanın?
Sualı
başa düşmədim. Düşündüm ki, yəqin
zarafat edir. Bir qədər gülümsəyərək:
– Sovet
İttifaqının hər hansı bir xarici ölkədəki
diplomatı olmaq istəyirəm.
– Toqda nu
tebya...
Söyüş
söyərək əlini yellətdi.
Bir qədər
tutuldum. Atama baxdım. Atam dedi ki, bənd olma, içkilidir.
Yevtuşenko:
– İndi
bax, Baxtiyar, hətta sənin oğlun da demir ki Azərbaycanın
hər hansı bir xarici ölkədəki diplomatı olmaq istəyirəm.
Heç belə ağlına da gətirmir. Bəs buna nə
deyirsən?
Stulu
çəkib oturdum. Dördü də içkili idilər.
Onlar əvvəlki mübahisələrinə qayıtdılar.
Mübahisə nə ədəbiyyatdan, nə poeziyadan, nə
də yeni nəşr olunan kitablardan, tərcümələrdən
gedirdi. Xeyr. Mübahisə siyasətdən idi. Yevtuşenko
heç nəyi nəzərə almadan elə hey partiyanı
da, sovet quruluşunu da söyürdü. Özü də
çox qəribə sözlər deyirdi. Əlağa
Kürçaylının çox gözəl içki mədəniyyəti
vardı. Əsl məclis adamı idi. Yox... Sərxoşluq
xatirinə içənlərdən deyildi, qətiyyən yox.
Ürəyini boşaltmaq üçün, gördüklərini,
eşitdiklərini, haqsızlıqları unutmaq
üçün içərdi. Sabahların necə
olacağını düşünərdi. Həm də hər
bir məclisdə özünü necə aparmağı əla
bacarardı. Amma çox qəribədir. Hamı onu içki
içən görərdi, amma heç kim onu sərxoş
görməzdi. Atamın isə elə bir içməyi yox
idi. Hərdənbir rus şairləri,
yazıçıları ilə Moskvada, Bakıda, digər
şəhərlərdə məcburiyyət
qarşısında qalıb 50-100 qram içərdi. Sonra da həmişə
deyərdi: “Ay bu zəhrimarı çıxardanı belə-belə
olsun...” Bu zəhrimarın acılığı olmasa, adam lap
bir litr içərdi. Nə olardı, elə bir şey icad edərdilər
ki, elə acılığını hiss etmədən adam
içsin və bir qədər kefli olsun. Sərxoş yox, məhz
kefli...
Yevtuşenko
çox qəribə sözlər deyirdi. Deyirdi ki, siz
kiçik millətlər bu imperiyanı öz çiyninizdə
saxlaya-saxlaya bizi uçuruma aparırsınız, bizi məhv
edirsiniz. Bu imperiyanı saxlamaq sizə hərtərəfli sərfəlidir.
Siz azadlığa çıxmaqdan qorxursuz, azadlığa
çıxmaq istəmirsiz. Deyirdi ki, siz kiçik millətlər
bizim rus xalqının qanını sovurursuz, siz bizim daxilimizdə
olan xərçəng xəstəliyisiz. Siz bu imperiyanı
söyə-söyə, lənətləyə-lənətləyə
onu qoruyursunuz. Atam isə onun bu sözlərinə
qarşı etiraz edərək, əsəbiliklə: “Sən nə
danışırsan, mən başa düşmürəm?
Bizi işğal edən də siz, varımızı, yoxumuzu əlimizdən
alan da siz, bizi talan edən də siz, pis olan, qan sovuran isə
biz oluruq? Bu necə olur? Az veririk, yoxsa gec veririk?” – deyirdi.
Yevtuşenko:
– Bax, siz
hər ikiniz anti-rus, anti-sovet şairlərsiniz. Anti-sovet
olduğunuza görə mən sizin hər ikinizi sevirəm,
amma anti-rus olduğunuza görə həm sizi başa
düşürəm, həm də sizə nifrət edirəm.
Tarix göstərir və dəfələrlə göstərib
ki, həmişə işğal edən gec-tez özü
sonda, işğal etdiyi ölkənin daxilində itir, yox olur,
məhv olur. İşğal olunan isə özü həmişə
onu işğal edəni məhv edir. Uzağa getməyək.
Götürək elə monqol-tatarları. Bizi işğal
edib 300 il öz tərkiblərində saxladılar. Sonra nə
oldu? Özləri bizim içimizdə yavaş-yavaş əriyib
yox oldular, indi də bizdən asılıdırlar, bizdən
imdad gözləyirlər.
Əlağa
əmi əsəbiləşərək:
–
Yaxşı, bütün bunları bilə-bilə niyə
bizdən əl çəkmirsiniz, bizi niyə sərbəst
buraxmırsız? Bütün dünya sizə azlıq edir?
Yevtuşenko:
– Bəs
siz niyə mübarizə aparmırsınız, niyə
müqavimət göstərmirsiniz? İndi də bizim əleyhimizə
şeirlər yazıb, romanlar yazıb bizə tərcümə
etdirib, dünyaya yayıb, bizim əlimizlə
özümüzə şillə vurmaq istəyirsiniz. Siz müstəqil
olmaq istəmirsiniz. Əgər müstəqil olsanız,
dünyaya çıxa bilməzsiniz, tanınmazsınız.
Bax bundan qorxursunuz...
Atam:
– Bizə
dünyaya çıxmaq lazım deyil. Bizə elə Azərbaycan
da kifayət edər. Bizə sizdən xilas olmaq
lazımdır, elə olacağıq da. Və siz nə zaman
bizi azad buraxdınız ki, biz də azad olaq?!
Qarşı
stolların birində təxminən 30-32 yaşlı, öz
dövrlərinin qəşəng qadınlarından
sayılan, iki nəfər qadın oturmuşdu. Qurtum-qurtum
şərab içir, siqaret çəkir, hərdən də
gözucu bizim stola tərəf baxıb, nəsə öz
aralarında danışırdılar. Atamla Əlağa əmi
– Yevtuşenko və İqor Peçenevlə mübahisə
etmələrinə baxmayaraq – arabir gözlərini
yayındırıb o qəşəng qadınlara baxır,
yenə də mübahisələrini davam edirdilər.
Qulağım atamgildə olsa da, sözün düzü, elə
mən də gözlərimi bu qəşəng qadınlardan
çəkə bilmirdim. Birdən araya sakitlik
çökdü. 10-15 saniyə heç kim, heç nədən
danışmadı. Sanki bütün məsələləri
çözüb qurtarmışdılar, guya bütün
milli məsələlər həll olunmuşdu. Və bu
sakitlikdən istifadə edən Əlağa əmi ilə atam
gözlərini bu qadınlara bir az da davamlı zillədilər.
Eh... Onda
hər ikisi cavan kişilər idi. Gözəllik nəzərlərindən
qaçmazdı. Gözəlliyə biganə qala bilmirdilər,
xüsusilə qadın gözəlliyinə. Atamın cəmisi
48-49, Əlağa əminin də 45-46 yaşı ancaq
olardı. Ömürlərinin xeyli hissəsi irəlidəydi.
Amma yox... Əlağa əmi üçün
ayrılmış ömür müddəti sona yetmək
üzrə idi. İrəlidə onu ancaq xəstəlik, dava-dərman,
ağrılar, yataq və bir də... ölüm gözləyirdi.
Yox, onsuz da gec ya tez ölüm hamını haqlayır,
vaxtlı, ya vaxtsız. Amma Əlağa əminin
ölümü ölüm olmadı, müsibət oldu.
Qızı Ülkərin ölümü isə lap dəhşət
idi. Və o zaman heç kim bilmirdi ki, Əlağa əminin
ömrünün bitməsinə cəmisi 5-6 il qalıb, vəssalam.
Birdən
Yevtuşenko əlini əlinə vuraraq bərkdən
güldü:
– Baxtiyar,
Alik, (Yevtuşenko Əlağa əmiyə həmişə
Alik deyərdi) onlara çox da elə baxmayın, mənası
yoxdur. Özünüzü yormayın. Onlar sizə baxmırlar,
çünki sizi tanımırlar. Onlar mənə –
Yevtuşenkoya baxırlar. Çünki məni
tanıyırlar və məni də sevə-sevə oxuyurlar.
Çünki mən böyük Rusiyanın şairiyəm.
Amma mən babnik deyiləm, yox... (elə belə də
demişdi, babnik) mən alkoqolikəm. Doğrudur, hərdənbir
qadınlara vaxt ayıra bilirəm, amma içkidən
aldığım zövqü, ləzzəti, heç bir
qadından almıram, ala bilmirəm...
Hamımız
güldük.
Əlağa
əmi özünü saxlaya bilməyib, xidmətçi
qadını çağırdı, o qadınlar oturan masaya
bir şampan şərabı göndərdi.
Hə...
İndi isə Yevtuşenkonu evimizdə görəndə 5-6
il bundan əvvəl Moskva restoranında olan o şam yeməyi
bir an içində gözlərimin önündən gəlib
keçdi. Hər şey bitdi. Yaddaşıma calaq olunan o “sənədsiz”
sənədli film sona yetdi.
Atamın
ermənilər və gürcülər barəsində verdiyi
sualın üstündən keçmək üçün
Yevtuşenko birdən:
– Gəl
bir Əlağagilə baş çəkək. O Moskvada xəstə
yatarkən yanında olmuşdum. Bilirəm, hər şeyi
bilirəm.
Atam kədərlə
başını bulayaraq:
– Moskvadan
yenicə qayıdıb, vəziyyəti yaxşı deyil.
Qapıbir qonşuyuq, amma yanına tez-tez gedə bilmirəm.
Özümü saxlaya bilmirəm. Onun hər gün qram-qram əriməsini
görəndə gözlərim dolur.
Yevtuşenko
gözlərini məchul bir nöqtəyə dikərək:
– Xvatit...
Heç nə demə. Heç nə eşitmək istəmirəm.
Onsuz da hər şeyi bilirəm. Bəsdir. Gəl bir keçək
onlara.
Yevtuşenko,
atam və mən Əlağa əmigilə keçdik. Mən
Əlağa əminin oğlu Ülfətlə dost
olmağıma baxmayaraq, çoxdan onlara getmirdim. Getmirdim deyəndə
ki, tez-tez zəngləşirdik, görüşürdük. Həyətdə,
blokda söhbətləşirdik. Amma... Əlağa əmini
neçə vaxtdı görmürdüm. Onu görəndə
özümü itirdim, gözlərimə inanmadım. Ay
aman... Mən onu tanıya bilmədim. O yaraşıqlı,
boylu-buxunlu, cüssəli Əlağa əmidən əsər-əlamət
qalmamışdı. Yox... Bu həminki Əlağa əmi
deyildi.
Yevtuşenko
Əlağa əmini görəndə özünü itirdi.
Sonra yaxınlaşaraq onu qucaqladı, üzündən-gözündən
öpdü:
– Nu Alik,
çto s toboy, rodnoy? Axı xəstəlik sənə
yaraşmır, özünü ələ al, ayağa dur...
Mən
hiss edirdim ki, Yevtuşenkonun səsi bizim evimizdə olduğu
kimi şən və gümrah çıxmır, qəhərlənir,
gözləri dolur.
Əlağa
əmidə daxili bir qürur vardı, əyilməz, məğrur
bir adam idi. Bizi görüb ayağa durmaq istədi, amma
bacarmadı. Daxilində olan kəskin ağrılar onu tərpənməyə
qoymurdu. Atam bunu hiss etdi:
– Ay
Əlağa, durma, ay kişi, uzan...
– Yox, Bəxtiyar,
hiss edirəm ki, yavaş-yavaş sağalıram. 5-10 günə
kimi tam sağalıb ayağa qalxacağam.
O bu
sözləri elə gümrah səslə dedi ki,
hamımız inandıq. İnandıq ki, Əlağa əmidə
heç bir xəstəlik-filan yoxdur. Özü dediyi kimi 5-10
günə, uzağı 2 həftəyə ayağa qalxacaq,
yenə də həminki Əlağa əmi olacaq. Bəlkə
də Əlağa əmi bu sözləri deyəndə, ən
axırıncı gücünü yığıb, bizi
inandırmağa çalışmışdı. Daxili
qüruru, bütövlüyü qoymurdu ki, ona bir kəsin
yazığı gəlsin. “Yox, mənə nə olub ki, elə
əvvəlki Əlağayam da. Heç xəstələnib
eləməmişəm...” Eyni xasiyyət, eyni qürur, eyni əyilməzlik
oğlu Ülfətdə də var. Bu xasiyyət ona
atasından keçib. Ən yaxın dostu, sirdaşı mən
olsam belə, heç mənim yanımda da öz problemlərini
bildirməz. Ən çətin vaxtlarında da həmişə
özünü elə aparıb ki, guya ondan dərdsiz-qəmsiz
adam yoxdur bu dünyada. Allahın verdiyi istedad da ki, öz yerində.
Amma...
Oturub
söhbət etməyə başladılar. Məlum oldu ki,
Əlağa Kürçaylı ilə Yevtuşenko 50-ci illərdə
Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda birgə
oxuyublar, möhkəm dost olublar. Lakin iş elə gətirib
ki, Yevtuşenkonu dissident baxışlarına görə
institutdan xaric ediblər. Sonradan Əlağa
Kürçaylıdan da şübhələniblər. O isə
“Moskvanın havası mənə düşmür, soyuğuna
tab gətirmirəm” – deyə bəhanə gətirib,
Moskvadakı təhsilini yarımçıq qoyaraq Bakıya
qayıdıb. Keçmiş müəllimlərindən, tələbə
dostlarından danışdılar, keçmiş günləri
vərəqlədilər. Yavaş-yavaş Əlağa əminin
üzü gülürdü .
...
Xudahafizləşib qapıdan çıxarkən Əlağa
əmi durub bizi ötürmək istədi. Amma yenə də
ayağa dura bilmədi.
–
Lazım deyil, durma, uzan, biz sabah yenə gələcəyik.
Əlağa
əmi halsız idi. Biz qapıdan çıxarkən
Yevtuşenko üzünü yuxarı tutub bir xaç
çevirdi, qəhərli bir səslə:
– Qospodi,
nu sdelay çto-nibud, pokaji svoe çudo. Nu qospodi...
Bizə gəlib
yenə də söhbətə başladılar. Amma söhbət
alınmırdı. Çünki hər ikisinin fikri
divarın o biri tərəfində – Əlağa
Kürçaylının yanında idi. Yevtuşenko birdən:
– Mən
daha otura bilmirəm, gedirəm, – dedi.
Atamın,
tərcümə etmək üçün, bəzi
yazılarını götürdü. Sürücümüz
onu “İnturist” mehmanxanasına apardı. Atam fikirli idi.
Əlağa əminin görkəmi ona yaman təsir
etmişdi. Birdən öz otağına keçərək
vaxtilə Azərbaycan xalqının təbliğatçısı,
milliyyətcə alman, amma sonralar İslam dinini qəbul
etmiş, atamın yaxın dostu Əhməd Şmidenin ona
bağışladığı “Quran”ı əlinə
götürərək:
– Ya Rəbbim,
Sən Əlağaya rəhm et. Ona qıyma, hələ
cavandır – dedi.
lll
Telefon zənginə
yuxudan oyandım, torşeri yandırıb saata baxdım. Gecə
saat 4 idi. Dəstəyi qaldırdım. Daha doğrusu, mən
dəstəyi qaldırana qədər, atam öz
otağındakı o biri telefonun dəstəyini
qaldırmışdı. O yatmamışdı, işləyirdi.
Zəng edən Yevtuşenko idi. Yevtuşenko əsəbi səslə
deyirdi:
– Bəxtiyar,
mən indi səndən götürdüyüm şeirlərin
heç birini rus dilinə tərcümə etməyəcəyəm.
Axı necə bunu tərcümə edim ki, sən bu şeirlərinlə
başdan ayağa rus xalqına sataşırsan, təhqir edirsən.
Məsələn, deyirsən ki:
“Sən də
quzu, mən də quzu,
gəl
qoruyaq canavardan özümüzü.
Gəl
qorxmayaq nə sən məndən,
nə mən
səndən,
Gəl
biz qorxaq canavarın mədəsindən.
Bu mədədə
həzm olunur
neçə-neçə
mənim kimi,
sənin
kimi balacalar.
Gəl
qardaşım biz verək əl-ələ,
qurdun
yuvasına salaq vəlvələ”.
– Bəxtiyar,
sən məni nə hesab edirsən?
Atam
güldü.
Yevtişenko:
– Bu isə
tamam dəhşətdir:
“Gəlib
evimizdə bizi soydular,
Amma
adımızı vəhşi qoydular.
Bir
soruşan yoxdur bu gəlmələrdən,
O “vəhşi”
dediyin sənsən yoxsa mən”.
O biri tərəfdən
də deyirsən ki:
“Gözəl
evlər tikilib, dəmir yollar çəkilib.
...............................................................
O yollar ki
çəkilib,
bu yurdun sərvətinin
daşınması üçündür...”
Bu bizə
aid deyil, bəs nədir?
– Jenya, bəs
sən özün demirsən ki, biz niyə mübarizə
aparmırıq? Bəs bu elə mübarizədir də...
– Xeyr...
“Latın dili” şeiri haqqında isə ümumiyyətlə
danışmağa belə dəyməz. Mən bunların
heç birini tərcümə etməyəcəyəm. Hətta
çalışacağam ki ümumiyyətlə sənin bu
şeirlərini heç kim rus dilinə tərcümə etməsin.
Əlbəttə, dostluğumuz öz yerində, amma.... Xeyir,
bu şeirləri türk dilinə tərcümə etdirsən,
daha yaxşı olar...
Yevtuşenko
dəstəyi yerinə qoydu. Dəstəkdən kəsik-kəsik
siqnallar eşidilirdi: Dud, dud, dud...
Atam
gülərək dəstəyi yerinə qoydu. O biri tərəfdən
mən də dəstəyi yavaş-yavaş, ehtiyatla yerinə
qoydum ki, atam başa düşməsin mənim onların
söhbətinə qulaq asdığımı. Və bununla da
atamla Yevtuşenkonun arasında bir qədər soyuqluq
yarandı. Bu bəlkə heç də belə deyildi, mənə
elə gəlirdi. Çünki belə mübahisələr
vaxtaşırı olurdu. Amma bu
dəfə hiss etdim ki, deyəsən, aralarında olan telefon zəngləri
seyrəlib.
Bu hadisənin
üstündən 3 gün sonra – fevralın 11-də
Əlağa əmi dünyasını dəyişdi. Daha sonra
dediyim kimi, qızı Ülkərin faciəsi. Fevral
ayının 13-də Əlağa əminin 3 mərasimi
verilirdi. Mən atamla yan-yana oturmuşdum. Onda heç birimizin
ağlına da gəlməzdi ki, düz 29 ildən sonra, məhz
elə bu gün atam dünyasını dəyişəcək.
lll
İsveçrə,
Cenevrə, 2000-ci il.
İşdən
yenicə qayıtmışdım. Elə bu vaxt atam Bakıdan
zəng etdi. Çoxdan zəngləşmirdik. Xoş-beşdən
sonra atam dedi:
–
Oğul, Yevgeni Yevtuşenko İsveçrədə, Berndədir.
Onunla bir vaxt tap görüş. 3-4 gün əvvəl mənə
zəng etmişdi, dedim ki, sən İsveçrədəsən.
Hökmən onunla görüş.
– Hökmən,
ay ata. Elə günü sabah Bernə gedib onunla
görüşərəm.
Elə dəstəyi
yenicə yerinə qoymuşdum ki, yenidən zəng
çalındı. Zəng edən Azərbaycan Müəllif
Hüquqları Agentliyinin sədri Kamran İmanov idi. Bir qədər
söhbətdən sonra dedi ki, bəs mən Cenevrədəyəm,
atan sənə məktub göndərib, onu sənə
çatdırmalıyam. Dərhal ardıyca maşın
göndərdim. Kamran müəllimlə bizdə
görüşdük. Oturub ordan-burdan, Bakıdan
danışırdıq. Kamran müəllim atamın mənə
göndərdiyi məktubu verdi. Bu məktub məsələsi
hər dəfə yadıma düşəndə kövrəlirəm,
gözlərim dolur: “Axı o niyə belə edirdi? Atam niyə
ömrü boyu məndən nigaran idi?...” Həmin məktubu
olduğu kimi yazıram:
“Gözümün
nuru İsfəndi.
Bu məktubu
sənə gətirən adam mənim dostumdur. Olduqca qeyrətli
və milli adamdır. Sənə onunla pul göndərirəm.
Bilirəm ki, o tərəflər çox bahalıqdır. Səndən
bir xahişim var. Yevgeniy Yevtuşenko indi Berndədir, onunla bir
görüş. İmkan tap, onu axşam yeməyinə dəvət
et. Mən istəmirəm ki, sən mənə görə
artıq pul xərcləyəsən. Onsuz da mən bilirəm
ki, sənin çörək pulun ömür boyu qürbətdən
çıxıb. Ömür boyu qürbətdəsən. Səni
atamın canına and verirəm, bu pulu geri qaytarma.
Yaxşı... Çoxlu pulun olanda, qazananda, qaytararsan.
Atan Bəxtiyar”.
Tutulmuşdum,
yaman pərt olmuşdumsa da, Kamran müəllimin yanında
özümü o yerə qoymurdum. Amma Kamran müəllim nəsə
hiss etmişdi. Halım nəzərindən
qaçmamışdı.
Elə
ertəsi günü Bernə getdim, atamın məktubda
yazdığı oteli tapdım. Resepsiondan zəng edib
Yevtuşenko ilə görüşdüm. Əvvəlcə
deyəsən məni tanımadı, təəccüblə
baxırdı, çünki aradan 20 ildən də artıq
vaxt ötmüşdü. Mən isə onu görən kimi
uzaqdan tanımışdım, çünki o – Yevtuşenko
idi. Mən isə bir qədər yaşa dolmuş,
saçlarım ağarmışdı. Amma sonra məni
tanıdı. Görüşdük. Sifariş verdiyim stolun
arxasında oturduq. Söhbətə başladıq. Nədənsə
söhbətimiz alınmırdı. Onun fikri hardasa uzaqlarda
idi. Mən isə qəsdən çalışırdım
ki, vaxtilə dediyi sözləri xatırladım ona və
bildirim ki, biz sən dediyin kimi də deyilik, biz də
özümüzə görə bir millətik; biz də
müstəqil ola bilərik və artıq müstəqilik;
vaxtı ilə dediyiniz kimi, sizdən dörd əllə
yapışmamışıq, əksinə, siz bizdən əl
çəkmək istəmirdiniz; biz bu yolda qanımızı
tökmüşük... Mən ona deyirdim ki... eh... Mən ona
çox şey deyirdim. Deyirdim ki, vaxtilə mənə
inanasız deyə, sizin yaratdığınız partiyaya da
xidmət etmişəm, partiya işində işləmişəm,
sovet orqanlarında çalışmışam, İranda
inqilab zamanı sizin apardığınız siyasətə
xidmət etmişəm, hətta Əfqanıstana kimi gedib
çıxmışdım da. O içkili gözlərini
qaldırıb mənə baxdı:
– Da, ya
vse vspomnil. Tı meçtal stat diplomatom. Amma bir məsələni
heç cür başa düşə bilmirəm ki, sən Bəxtiyarın
oğlu ola-ola, imperiya mundirini əyninə geyib, işğal
ordusunun zabiti kimi Əfqanıstana gedib çıxmısan...
–
Çünki çalışırdım, mənə
inanasız. Mən də qurd kimi içəridən sizi yeyim.
O gülə-gülə
dedi:
–
İnandılar?
– Yox, atam
deyən düz oldu. O demişdi ki, mənim oğlum diplomat
olana qədər Sovet ittifaqı dağılacaq. Elə
dağıldı da. Mən diplomat oldum, özü də ən
yüksək rütbəli diplomat. Hal-hazırda Azərbaycanın
BMT-dəki səfiri, daimi nümayəndəsiyəm...
Bir qədər
ordan-burdan söhbət etdik, söhbətimiz yenə də
alınmırdı. Biz xudahafizləşib ayrıldıq.
Ayrılanda o mənə dedi:
– Biz tarix
boyu çox səhv etmişik. Bizim səhvimizi bilməkdən
ötrü böyük rus jurnalisti Mixail Menşikovun
“Natsionalnaya imperiya” kitabını tap oxu, hökmən oxu. Onda
bilərsən ki, harada səhv etmişik...
Axşam
Cenevrəyə qayıdıram. Yağış
yağırdı. Yol boyu onunla danışdıqlarımı
beynimdə götür-qoy edirdim. Və bir şeyi başa
düşdüm ki, biz bir daha onunla heç vaxt
görüşməyəcəyik, imkan olmayacaq. Amma nə
bilmək olar, bəlkə bir də görüşdük. O
deyirdi ki, siz bizdən çox şey öyrənə bilərdiniz,
amma heyf. Mən də öz növbəmdə demişdim ki,
biz, hər nə lazımdırsa, sizdən öyrənmişik.
Əlbəttə, heç kim sizin verdiyiniz təhsili,
savadı, mədəniyyəti inkar etmir, qəbul edir. Sizin
kiçik xalqları assimilyasiya etməyinizi isə biz qəbul
etməmişik.
lll
2013-cü ilin avqust ayı. Minsk.
İndi isə Belarusda Azərbaycanın Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri işləyirdim. Günlərin bir günü, tamam təsadüfən Yevtuşenkonu televizorda gördüm. Deyəsən, yubileyi idi. Qocalmışdı, özü də yaman qocalmışdı. Əvvəlki ötkəmliyi qalmamışdı, yaşa dolub qocalmışdı. O cəsarətli, ötkəm Yevtuşenko dəyişmişdi. Səsi də əvvəlki kimi, çox-çox illər bundan əvvəl (prokurennıy, pyanıy qolos) deyildi. İllər öz işini görmüşdü. Sözün düzü, kövrəldim. Atamlı illər, o günlər yadıma düşdü (Atamın heç yadımdan çıxdığı vaxt olur ki?!). Bir zamanlar (yəqin ki, elə Rusiyanın özündə də cəsarətin qadağa olunduğu dövrlərdə) öz sözünü cəsarətlə demiş Yevtuşenkoya indi – cəsarətin icazəli vaxtında kimlərsə ağız büzürlər. Cəsarətin qadağan olunduğu o vaxtlarda atam da öz ürək sözlərini cəsarətlə deyirdi. Yevtuşenko ilə atamı biri-birinə bağlayan da elə hər ikisindəki bu keyfiyyət olmuşdu.
Minsk, 2013-2014
İsfəndiyar VAHABZADƏ
525-ci qəzet.-2014.-
19 aprel.- S.10-11;14.