"Bəşər şəklində
Quran" - Nəsimi şeirində üzün vəsfi
Klassik şeirimizdə ayrı-ayrı üz cizgiləri
ilə yanaşı, üzün özünün vəsfi də
mühüm yer tutur. Qurani- Kərimdə yer üzərində
hər şeyin fani olması, yalnız əzəmət və
kərəm sahibi olan Allahın Üzünün əbədi
qalacağı bildirilir (Q. 55: 26-27). Digər
şairlərlə müqayisədə üzün vəsfi Nəsimi
şeirində daha çalarlı, daha rəngarəngdir. Nəsimi şeirində
Gözəlin üzü ilə bağlı metaforlar bir qayda
olaraq müqəddəs kitab və onun çeşidli
variantları, yəni Quran və onun adları, atributları ətrafında
cərəyan edir. Hürufilikdə Kamil
İnsan Haqqın manifestasiyası olduğu kimi, həm də
müqəddəs yazını əks etdirir. Təsadüfi
deyil ki, Nəsimi Gözəlinin üzü daha çox Qurana
və Quranı bildirən, lakin müəyyən məna fərqlərini
də əks etdirən Müshəf, Umm əl-Kitab, Fürqan,
Nur və s. bənzədilir. Təfsir kitablarından hər
bir adın özünəxas cəhətlərə malik olub
öz aralarında fərqləndikləri
anlaşıldığı kimi, öz-özlüyündə
Qurana fərqli, batini yanaşma əks etdirən Nəsimi
şeirində də hər bir adın öz mənası,
öz çaları var. Bu yazıda müqəddəs
kitabımızın birinci və ən əsas adı olan
Quranın poetik mətnə Nəsimi Gözəlinin üz
yazısı kimi cəlb edilməsini
araşdırırıq.
Ümumiyyətlə,
müfəssirlər bəzən Quranın bir sıra
xüsusiyyətlərini bildirən məcid, kərim, əziz
və s. təyinlərini də ad hesab edərək, onun doxsan
doqquz adı olmasını bildirirlər. "Quran"
adının əsasında "oxumaq", "qiraət"
dayanır. Müshəfdə
kitabın özü, səhifələri, tərtib olunmuş
bir nüsxəsi nəzərdə canlanır. Quranda Müshəf sözünə deyil, ona yaxın
suhuf sözünə rast gəlinir (Q. 20:133; 87:19 və s.).
Hədislərdə həm suhuf, həm müshəf
işlənir. Arami kökündən olan Furqan (Q. 2:185; 3:4; 8:29;
8:41; 25:1 və s.) haqqı batildən ayıran kitab olaraq dəyərləndirilir.
Bəzən Fürqanı Quranla yanaşı
müqəddəs kitabın ən mühüm adlarından
sayırlar. Xüsusilə sufilər bu ada
önəm verirdilər. Onların fikrincə,
Quran elmləri bütöv, cəm halında ehtiva edir,
Fürqan isə onları bir-birindən ayırıb fərqləndirir.
Huda, Nur, Bəyan Quranın funksiyası, insanları Haqq yoluna çıxarması
ilə bağlı adlardır. Ayrıca olaraq Kitab (Q. 2:213;
3:81; 5:48; 7:2; 14:1; 35:25; 40:70; 57:25 və s. ) sözünün
özü isə "kətəbə" yazmaq ilə
bağlı olub Quranın yazılı abidə
olmasını vurğulayır, bununla da şifahi oxu ilə
yazılı qeydləri fərqləndirir. Lövh-i
Məhfuz (Q. 85-22) bütün müqəddəs kitabların əsasında
dayanan meta-kitab, arxetipdir. Ona çox yaxın olan Umm əl-Kitab (Q. 3:7; 13:39;
43:4) isə kitabın arxetipi olmaqla bərabər, həm də
Fatihə surəsini bildirir. Tənzil isə
Quranın nazil olmasını, özü də bir dəfəyə
deyil, hissə-hissə nazil olmasını bildirir (Q. 26:192;
18:106).
İlk
öncə qeyd etmək istərdim ki, son tədqiqatlarda
müxtəlif mistik sistemlərdə insan bədəninin
tutduğu yerə xüsusi diqqət yetirilir (məsələn,
Şahzad Bəşirin "Sufi Bodies", Seyyid Hüseyn
Nasrın, "The Wisdom of Body"əsərlərini qeyd etmək
olar). Digər
mistik təlimlərlə müqayisədə İslam
mistisizmdə ruh, can və bədən arasında ilişgi və
vəhdət daha güclüdür. Sufi təlimində
bu məsələdə iki cəhət diqqəti cəlb
edir: Bir tərəfdən cismin, bədənin ruhi anlamları
ifadə etməsi, digər tərəfdən isə ruhi
anlamların, məfhumların özlərinin bir növ cisimləşməsi,
bədən halına gəlməsi müşahidə olunur. Bəzi sufilər iddia edirdilər ki, peyğəmbərlərin,
imam və övliyaların bədənində müqəddəs
ruhlar qərar tutur, bəzən də daha irəli gedib
onların bədəninin İlahi Zatın hicabı, pərdəsi
olması fikrini irəli sürürdülər. Şiə imamlarının
"Bizim ruhlarımız bədənlərimiz, bədənlərimiz
isə ruhlarımızdır" (arvahuna əcsəduna va əcsəduna arvahuna)
demələri, Seyyid Hüseyn Nasra görə, esxatoloji və alximik mənalarla
yanaşı, İslami düşüncədə həm də
ruh, can və bədənin mütləq vəhdətinə
işarə edir. Adəm övladının cismani
varlığından öncə Nur-i Muhamməd (Məhəmmədin
nuru) kimi tanınan lətif bir incinin yaranması sufi kosmogoniyasının əsas təlimlərindəndir.
Amma bəzən klassik sufi traktatlarında bu lətif, ruhvari
varlığın da yalnız lətif işıq, nur kimi
deyil, bədəni, qaşı, gözü, əli, qolu və
s. olan insan kimi təsvir olunmasını görürük,
amma bu halda da bütün bu üzvlərin mücərrəd
anlamları, ruhani, nurani, uca olanları ifadə etməsi
vurğulanır (bax: Braginsky, "Universe-Man-Text). Mahmud Şəbüstərinin
"Gülşən-i Raz" əsərində
ayrı-ayrı üz cizgilərinin və bədən üzvlərinin
sufizmdəki rəmzi mənaları incəliklərinə qədər
açılır və ayrıca olaraq üzün Haqqın təcəllisi
olması bildirilir: "Gözəl üzdə nur, lütf, rəhmət,
yəni Camal sifətlərin təcəllisi müşahidə
edilir" . Üzün xətt ilə
bağlı mənaları barədə isə deyilir:
"Üz Haqqın substansiyasına işarədir, ad və
sifətlərin kəsrət aləmində təzahürü
üzdə gerçəkləşir. Xətt isə ruhlar aləminin
müəyyənlik qəlibində təzahürüdür,
varlıq mərtəbəsində Haqqa və qeyb aləminin
mahiyyətinə ən yaxın mərhələdir... Hüsn və Camalın timsalı olan üz
Haqqın ad və sifətlərini tam əks etdirir."
(tərc. Nəsib Göyüşovundur)
Təsəvvüf üzərində bərqərar olub
onun bir sıra prinsiplərini inkişaf etdirmiş hürufilik
təlimində bədən və üz cizgiləri ilə
yanaşı, insanın dərisi də xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Nəsiminin dərisi soyulmaqla
qətlə yetirilməsi bu müdhiş edamın baş
verdiyi zamandan bəri hər kəsin diqqətini cəlb
etmişdir. Şairin bədəninə bu dərəcədə
əzab verilməsi, özü də məhz dərisi ilə
işgəncələrə məruz qoyulması
düşündürməyə bilməz. Hürufilik tarixində Nəsimin rolu Fəzlullah Nəiminin
rolu qədər böyükdür. Hürufiliyin
əsas qaynağı olan "Cavidannamə" hələ də
nəşr edilmədiyindən, bu təlimin bir çox
prinsiplərini öyrənmək baxımından Nəsimi
şeiri müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
Abdülbaki Gölpınarlının "Hurufi metnleri
kataloqu"nda şairin Hürufiliklə bağlı Azəri
türkcəsində yazdığı "Muqaddəmət əl-haqaiq"
adlı bir nəsr əsərinin olması onun hürufiliyin
yalnız şairi deyil, həm də mütəfəkkiri,
ideoloqu olmasını düşünməyə əsas
verir. Təsadüfi deyildir ki,
İbn Həcər Əsqilaninin "Ənbə əl-ğamr
bi-əbnə əl-umr fi əl-tərix" əsərində
hürufilik təliminin Suriya və Misirdə yalnız
"hürüfiyyə" kimi deyil, "nəsimiyyə"
kimi tanınması da bildirilir .
Nəsimi şeirində ruh və bədən
anlamlarının yeri daim maraq doğurur. Məlumdur ki, "Nəsimi" adi meh,
külək olmayıb ilahi ruha, lətif substansiyaya işarədir;
"Nəsimi" bir növ cisimsizlik, materiyadan
uzaqlıqdır. Təbii ki, insan bədəninin
ruh üçün bir qəfəs olması hürufilikdə
də qəbul olunmuşdu. Bu mənada Nəsiminin
bəzi beytləri ilə böyük ərəb filosof
şairi Əbül-Əla əl-Məərrinin yaradıcılığı
arasında da paralellər apara bilərik. Ruha
bu qədər önəm verən şair bədənin,
cismin hədsiz dərəcədə incidilməsi,
üzülməsi ilə əlaqəli bir tərzdə qətlə
yetirilmişdir. Orta əsrlərdə edam
üsulları rəngarəng idi və edam hökmü verənlərin
fantaziyası da sərhədsiz idi.
Böyük şairi isə məhz dərisi
ilə qətlə yetirdilər. Nə
üçün baş, bədən yox, məhz dəri?
O dəri ki, o aşılanır, ondan vərəqlər, vərəqlərdən
də kitablar hazırlanırdı. Qurani-Kərimdə müqəddəs
kitabın aşılanmış dəri üzərində
yazılması bildirilir: "Aşılanmış dəri
üzərində yazılmış kitaba and olsun ki" -
deyilir. (va kitəbin məsturin fi raqqin mənşurin,
Q. 52: 2-3) Nəsimi şeirində də bu məna əks
olunub:
Yeddi ayətdir
ki, yazmış dəsti pakı ləm yəzəl
Xətti miskin, rəqq-i mənşur üstünə məsturdur.
Beytdə aşılanmış dəri Gözəlin
üzü, dəri üzərindəki yazı isə hər
biri bir Quran ayəsi sayılan anadangəlmə türk cərgələridir. Xətt adlanan
bu cərgələr Quranın başlanğıcında yerləşən
Fatihə surəsinin ayələri kimi yeddidir. Fatihə Umm əl-kitab (Kitabın anası) adlanır.
İnsanı dünyaya gətirən ana (umm) - Həvva
da öz-özlüyündə bir kitab olduğundan bu yeddi cərgə
anadangəlmə tük sanki müqəddəs kitabın
yazısıdır. İslami
düşünə tərzində zahirdə olan hər bir
şeyin bir batini olduğu kimi, bu yeddi cərgə
tükün də batini vardır və beləliklə zahiri və
batini mənalar birlikdə on dörd edir, bu isə müqəddəs
28 rəqəminin yarısıdır. Başqa bir beytində
Nəsimi deyir:
Kuh-i Tur
oldu vücudun rəqq-i mənşur ilə,
Eylə bil həqqi ki, şimdi "lən tərani"
səndədir.
Tur dağı ilahi təcəllinin rəmzidir. Musa peyğəmbərə
Allah Təala məhz dağda təcəlli etmişdir. Həm də
aşılanmış dəri (rəqq-i mənşur) ifadəsi
Quranın məhz Tur surəsində yer alır. Hürufilikdə insan siması üzərində
ilahi hikmətlər yazılmış aşılanmış
dəri sayıldığından İlahi təcəllini
xatırladır. Qurana görə, Allah Təala
özünü Musa peyğəmbərə göstərməyərək, "sən məni
görə bilməzsən" - demişdir (Q. 7:143). Eynilə, İnsan simasının sirləri də
görülməz. Məhz buna görə də, Nəsimi
Tur dağında Allahın dilində səslənmiş
"lən tərani" sözlərini iqtibas kimi
beytin içərisində verir.
Quranı insan dərisi üzərində
yazılmış kitab kimi görən hürufi şair bəlkə
də bu səbəbdən bu cür müdhiş bir tərzdə
qətlə yetirilmişdi. Digər tərəfdən,
şair özünü də mütəmadi olaraq kitab adlandırır.
Aşağıdakı beytdə o, öz varlığı ilə
Lövhü Məhfuzu, Tövrartı, Zəburu, peyğəmbərlərə
nazil olan yazıları (suhuf) , həm də
Quranı özündə cəmləşdirir:
Həm
Lövh-i Tövratü Zəbur, İncili Fürqan-i suhuf,
Həm mən kəlam-i natiqəm, həm cəm-i Quran gəlmişəm.
Təbii
ki, bu cür şeirlərdə əks olunmuş
İnsan-Quran, İnsan-Yazı tipləri hürufiliyə qədərki
fikir tarixindən bol-bol bəhrələnmişdir.
Hürufiliyin qaynaqları cərgəsində xüsusi yer
tutan kabbalistikada yazı prosesinin özü yarıerotik və
antropomorfik bir tərzdə təqdim edilir; burada yazı yazan qələm
fallosla, qələmin ucundan daman mürəkkəb
nütfə ilə, üzərində yazı yazılan vərəq
isə qadın orqanizmi ilə müqayisə edilir.
Hürufilikdə yazı prosesinin başlanğıcında
olan nöqtə (????
) ilə
insanın özəyi olan nütfənin (???? ) yazılış
bənzərliyinin xüsusi vurğulanması bir növ bu
cür fikirlərin davamıdır. Nəsimidən
təxminən bir əsr öncə yaşamış Əzizəddin
Nəsifi "Zübdət əl-Həqaiq" əsərində
insanın makroaləm - kainat müqabilində mikroaləm
olmasını bildirir. Makroaləm olan kainat
isə öz-özlüyündə bir Kitabdır.
Allahı dərk etməyin yolu onun yaratdığı bu
Kitabı oxumaqdan keçir: " Biz insan
övladları çox kiçik olduğumuz halda, bu kitab
çox böyük idi və bizim baxışlarımız
onu əhatə edib oxuya bilmirdi. Bu işdə
bizim zəifliyimizi görən Uca Ustad Kitabın həcmini
kiçiltdi. Birinci kitab böyük (makrokosmik) kitab,
ikinci isə kiçik (mikrokosmik) kitab oldu. Bu
kiçik kitabı oxuyan hər kəs böyük kitabı
oxumuş kimidir." (R. Şükürov, "Azizaddin
Nasafi",)
Təsəvvüf tarixində Qurani-Kərimin müstəsna
yeri danılmazdır. Aleksandr Knış bu barədə
yazır ki, sufilər Quranın alleqorik mənalarına
xüsusi önəm verir, onun ezoterik mənalarını
anladıqlarını iddia edirdilər. Özlərinin
ilahi vəhyə sadiqliyini bildirən sufilər öz əsərlərində
Qurandan bir çox sitatlar gətirirdilər. Sufi təcrübəsində Quran qiraəti
xüsusi önəm daşıyırdı. Səhl əl-Tustari
(896 v.e.) yeddi yaşında ikən
Quranı əzbər bilirdi. Malik ibn Dinar
(748v.e.) həyatın həqiqi ləzzətini Quran oxumaqda
(tilavət) görürdü. İbn Xəfif
İxlas surəsini namaz zamanı bəzən minlərlə dəfə
təkrarlayır, beləliklə də bütün
gününü ibadətdə keçirirdi. Bundan əlavə
Qurani-Kərimdə Allahın İnsana
yaxınlığını bildirən, Allahla insan
arasındakı sevgini vurğulayan bir sıra ayələr (Q.
2:115; 5:54; 20:7; 50:16 və s.)
də Sufilər tərəfindən
öz doktrinalarının isbatı üçün daim
vurğulanmışdır.
Quranın mətni, ayə və surələri sufilərin
mistik təcrübəsində xüsusi yer tuturdu. İlahi vəcdəgəlmədə
Quran ayələrinin oxunması və Allah Təalanın
Gözəl Adlarının təkrarından ibarət olan zikr
misilsiz nəticələr doğurur, İlahi varlığa
qovuşmaq yolunda mühüm şərt sayılırdı.
Cəfər əs-Sadiq (762 v.e.) demişdir: "Mən Quran ayələrini
qəlbimdə o qədər təkrarladım ki, axırda
onları Uca Natiqin öz dilindən eşitdim".
Orta əsrlərdə
batiniliklə bağlı təlimlərdə
varlığın dörd mühüm cəhəti
arasında sıx bağlılıq görürük: Allah,
İnsan, Kainat və Müqəddəs yazı. Sufizmdə Kamil İnsan Mütləq İlahi
Varlığın, eləcə də Müqəddəs
Quranın manifestasiyası sayılır. Hürufilik
əsas diqqəti Müqəddəs yazıya yetirib öz təlimini
İlahi Kəlamı, səsləri ifadə edən hərflərin
müqəddəsliyi üzərində qurur. Digər tərəfdən isə, başqa təlim
və düşüncə tərzlərində olduğu
kimi, bu məsələdə də zahir-batın məsələsi
öndə dayanır. Yəni zahirdə
gördüyümüz hərflərin arxasına gizli arxetipik
yazı və hərflər olması da bildirilir. Şahzad Bəşir
göstərir ki, hürufiliyin özündən əvvəlki
hərf təlimlərindən fərqi məhz meta-dil, arxetipik
lisan anlamlarını araya gətirməsidir. Arxetipik lisanın adi lisandan, hərf və səslərdən
fərqi odur ki, onlar görmə, eşitmə üzvləri
ilə deyil, qəlblə dərk edilir. Bu
dil varlığın əsasında dayanır. Fəzlullahın özündən əvvəlki
ariflərdən fərqi məhz bu dili, arxetipik hərfləri
bilməklə varlığın sirlərinə yiyələnməsidir.
Beləliklə, hürufi təlimində
İnsan, Allah və müqəddəs hərf, yazı
anlamlarının sıx ilişgisi müşahidə olunur.
Fəzlullaha görə, insanın namaz
zamanı aldığı vəziyyətlər özü
Allah (əlif, ləm və hə hərfləri)
sözünü əks etdirir. Qiyama vəziyyəti
əlifə, rüku ləmə, səcdə isə həyə
bənzəyir.
Hərflərin məhz bu cür arxetipik mahiyyətini dərk
etmək ilahi vəcdəgəlmə, mistik ekstaz halı
yaşama tələb edir. Bu barədə azərbaycanlı
mistik Eyn əl-Qüzat əl-Həmədani yazırdı:
"Heyhat! Quranda bizim gördüklərimiz yalnız ağ vərəq üzərindəki
qara yazılardır. Nə qədər ki, sən vücudunlasan
görünən yalnız bu qara və ağ
olacaq. Amma varlığından təcrid olduqdan
sonra, Allahın kəlamı olan Quran səni öz mahiyyəti
ilə bürüyür və sən Quranı bütün
varlığınla təsdiq edirsən. Belə bir halda
sən daha qara hərfləri və ağ
vərəqləri görmürsən. Ona
görə də, ayədə "Umm əl-Kitab onun öz
yanındadır" (Q.13-39) söylənilir. Ey igid! Quran bəşər nəslinə minlərlə pərdəyə
bürünmüş bir halda nazil olub. Əgər bu
kitabdakı bəsmələnin bə-sinin altındakı
nöqtə yerə və ya göylərə düşərdisə,
onlar hər kisi dağılıb yox
olardı."
Nəsimi
şeirində İnsan -Yazı, İnsan-Kitab
konsepsiyalarının bir sıra maraqlı cəhətləri
ilə rastlaşırıq:
Camey-i
cümlə xəlayiq nüsxey-i Ummu l-Kitab
Olduğiçin, bu bəşər şəklində
Quran göstərir.
Burada maraqlı cəhət insanın Qurana bənzədilməsi
deyil, bəşər olmuş, insana dönmüş Qurandan bəhs
edilməsidir.
Korbinə görə, "Quran olmaq Allahın
ad və atributlarını özündə əks etdirən
Kamil İnsan mərtəbəsinə yüksəlməkdir".
Hürufi şeirində Gözəlin üzünün müqəddəs
kitaba, üz cizgilərinin Quranın ayə və surələrinə
bənzədilməsi
poetik arsenalın əsas tutumunu təşkil edir.
Hürufiliyə qədərki poeziyada da bu cür bənzətmələr
çox olmuşdur, amma hürufilik yazı ilə bağlı məcazlar
sisteminə xüsusi önəm vermişdir. Yuxarıdakı
şeirdə də gördüyümüz kimi, burada yalnız
insan cizgiləri yazıya bənzədilməmiş, əks
prosesə, yazının özünün insana çevrilməsinə
də işarələr edilmişdir. Bu cəhətdən
Nəsiminin şeiri ilə İbn Ərəbinin tərcümeyi-halı
ilə bağlı bir rəvayət arasında paralelləri
görməmək olmur. İbn Ərəbi
çox gənc ikən ona qeyri-adi qabiliyyətlər verildikdən
sonra bir müddət ağır xəstə yatır. Vəziyyəti o dərəcədə pis olur ki,
canvermə halına gəlir və gözünə cürbəcür
şeytanvari məxluqlar, dəhşətli surətlər
görsənir. Bu zaman olduğca gözəl,
insanı valeh edici ətri olan bir insan peyda olur. İbn Ərəbi, "Sən kimsən?"
- deyə soruşur. O, "Mən Yasin surəsiyəm"-deyir.
Bu zaman oğlunun ölüm ayağında
olduğunu zənn edən atası həqiqətən də
onun başının üstündə Yasin oxuyurdu (6, 39).
Korbinə görə İlahi Kəlamın
İnsanla birləşməsi dini düşüncə
tarixində rast gəlinən bir haldır. Qurani-Kərimdə İsanın "Allahın Məryəmə
çatdırdığı Söz" (Q. 4:171. (kəlimətuhu alqahə ilə Məryəm)
olmasının bildirilməsi də buna sübutdur.
Qeyd
etdiyimiz kimi, "Quran" sözünün mənası
"qiraət", "oxu", "avazla oxuma"dır. Nəsimi
şeirində sufi-hürufi ideyalarının əksi ilə
yanaşı, Quranın adı ilə bağlı bu incəliklərin
də xüsusi vurğulandığını
görürük:
Kiprigin,
qaşu zülfü rüxsarın,
Həqq kəlamıdır,
oxu Quranı!
Bu beyt
Quranın "İqra" (Oxu!) əmri ilə başlayan ilk
ayəsini (Q. 96:1) xatırladır, amma burada oxunmalı olan Cəbrailin
Məhəmməd peyğəmbərə (s.a.s.) göstərdiyi
yazılar deyil, Gözəlin üz yazısıdır.
Sufi poeziyasında Gözəl anlamının əhatə
dairəsi çox geniş olub Allahı, peyğəmbəri,
imam və övliyaları, gözəl qadını, bığ
yeri yenicə tərləmiş cavanı, ayrıca olaraq bidətçi
cərəyanlarda ilahiləşdirilən ayrı-ayrı
şəxsləri bildirir. Nəsimi şeirində
bu çeşidli gözəllərdən biri və əsası
Fəzlullah Nəimidir. Aşağıdakı
beytdə Nəsimini natiq edənin Fəzlullah olduğu
görsənir. Beytdə "natiq" və
"qövl" sözlərinin işlənməsi ilə
müqəddəs kitabın müxtəlif adları içərisində
Quranın məhz oxu, şifahi nitqlə əlaqəli
olması bir daha vurğulanır. Beləliklə,
Nəsimi qarşısına əsas məqsəd olaraq
hürufi təliminin təbliğini qoysa da, şeirlərini
Quranın ümumi çərçivəsi əhatəsində
səsləndirir. Bu hal onun
Müshəf, Lövh-i Məhfuz, Furqan və b. Quran
adları ilə bağlı beytlərində də
özünü göstərir, yəni Gözəlin
üzü bənzədiyi kitabın məhz Qurandakı əlamətlərini
xatırladır:
Çün
Nəsimidir bu gün Quran-i natiq Fəzl ilə,
Sirr-i Yəzdan,
Nur-i Sübhan, qövl-i Quran oldu faş.
Təbii ki, Quranın qiraəti olan yerdə onun xətmi
də olur. Nəsimi
Quranın məhz Gözəlin camalında xətm
olunduğunu bildirir:
Ey
camalın səfhəsində xətmi-Quran buldum uş,
Saçının hər tarəsində küfr-ü
iman buldum uş.
Nəsimi
şeirində bəzi məqamlarda Gözəlin üzü
Qurana bənzədilərkən, cəm sözü ilə də
üzləşirik. Aşağıdakı beytdə
də bu görsənir. Beyt Qurani-Kərimin əl-Qiyamət
surəsinin 16-17 ayələri ilə bağlıdır:
"Quranı tələsik öyrənmək
üçün dilini tərpətmə, Onun cəm edilməsi
və qiraəti bizə aiddir" (lə tuharrik bihi lisənəkə
litəcalə bihi, innə aleynə cəmahu va
Quranəhu Q. 75:17-18). Nəsimi deyir:
Aleynə
cəmahu bəs lə tuhərrik,
Günəş müstəğnidir şərhi bəyandan.
Gördüyümüz kimi, Nəsimi bu beytdə Qurandan birbaşa iqtibaslar (Aleynə cəmahu, lə tuhərrik) gətirmişdir. Quranın Sufi təfsirlərində bu ayələrə xüsusi diqqət yetirilir. əl- Suləmi (h. 412) Haqaiq əl-Təfsir əsərində "cəm" sözünün batini sirləri, "qiraət"in isə zahiri tərəfləri, aşkarlığı bildirdiyini söyləyir və Peyğəmbərdən deyilən bir hədisə istinadən Quranın cəminin qəlblə əlaqəli olduğunu, yəni Quranın insanın qəlbində cəmləndiyini, hifz olunduğunu, lakin qiraətlə onun dilində səsləndiyini bildirir. Bir az öncə Eynəl Qüzat əl-Həmədaninin Quranı dərk etmək üçün insanın fəna halı yaşamasının labüdlüyünü söylədiyini qeyd etmişdik. Oxşar fikirlər İbn Ərəbidə də səslənir. Yuxarıdakı ayəni şərh edən sufi mütəfəkkiri deyir: "Sənə vəhy nazil olarkən onu qəbul etməyə tələsirsən. Bu sənin günahın olub vücudunun hicabından qurtulmamağından doğur...Qoy Quran səninlə vəhdət məqamında birləşsin, onda onun qiraəti bəzə aid olacaq (Quranı Allahın dilindən eşidəcəksən-A.Q.), bu zaman (vücudundan uzaqlaşıb) fəna halına düşəcəksən. Belə ki, sən aynül-cəmdə olub vücudunu itirəcəksən.
Başqa bir beyt:
Gəl ey
Hüseyni came ol, sən ruh-i qüdsidən
yanə,
Gördün yəqin çün hər nəfəs
avazey-i Quran gəlir.
Ruh-i qüdsi Qurani-Kərimi nazil etmiş Cəbraildır
(ə). Quran
İnsanda, bu
şeirdə isə konkret olaraq Nəsimidə cəm olmuşdur, ona görə də
şairin hər nəfəsi, hər sözü ilə
Quranın avazı gəlir.
Nəsimi şeirində məcazi bir tərzdə Gözəlin
üz yazısı kimi təsvir olunan Quran iki cəhətdən
maraq doğurur. Bir tərəfdən bu, İnsan və
Müqəddəs yazının vəhdəti ilə
bağlı hürufiliyə qədərki təlimlərlə
səsləşir, digər tərəfdən isə bu mənalara
sırf hərf simvolikası ilə bağlı çalarlar
vurulur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,
şair Quranın müxtəlif adlarına müraciətdə
onların fərqli cəhətlərini də nəzərə
alır və şeirlərində Quranın öz mətni ilə
səsləşən fikir harmoniyası yaradır. Bu hal
onun Quranın digər adları - Müshəf, Fürqan, Umm əl-Kitab,
Lövh-ü Məhfuz və s. ilə bağlı beytlərində
də özünü göstərir.
Aida
QASIMOVA
Bakı
Dövlət Universiteti
aida_shahlar@mail.ru
525-ci qəzet.- 2014.- 30 aprel.- S.7.