Azərbaycan, “Azərbaycan!”
Son bir
ayda “Azərbaycan” jurnalı haqqında saytlarda ardıcıl
yazılar dərc olundu və hətta hətta rəy sorğusu da
keçirildi. Və ədəbi
mövqe, yaş, sosial mənsubiyyət baxımından fərqlənən
bu adamların baxışları bəzi istisnanları
çıxmaqla əsasən eynidir – jurnal zəif dərc
olunur, yeniləşmə olmalıdır, istər kadrlar, istərsə
də məzmun
baxımından, heç olmasa dizayn cəhətdən.
Əlbəttə, həmişə olduğu kimi bu məsələdə
də əks fikirdə olanlar da var– jurnalda vəziyyət nəinki
düşünüldüyü qədər acınacaqlı deyil, hətta hər şey tamamilə
normaldır və sair və ilaxir...
Və təbiidir ki,
bütün bu tənqidlərin (və eləcə də təriflərin)
hədəfi kimi ilk növbədə jurnalın baş
redaktoru İntiqam Qasımzadə göz önünə
alınır. Sağ olsunlar, məni də unutmayanlar var:
“Düzü, Əsəd Cahangir baş redaktorun
müavini təyin edildikdən sonra
düşünürdüm ki, burada irəliləyişlər
olacaq. Ancaq
görünən odur ki, hələki xüsusi bir dəyişiklik
yoxdur”.- Rövşən Danyeri. Azvison.az saytı.
Və
jurnal ətrafındakı müzakirələrə
qoşulmağımın bir səbəbi də bilavasitə özümlə
bağlı bu iradlardır.
Amma məsələ bundadır ki, istər əksər
tənqidçi, istərsə də tərifçilər məsələyə
birtərəfli baxırlar. Aleksandr Matrosovluq eləmək fikrim
yoxdur, “Azərbaycan”ın ədəbi prosesə daha ciddi
nüfuz etməsinə, canlı ədəbi həyatla daha dərindən
nəfəs almasına, doğrudan da, ehtiyac var. Və odur ki,
Elçin Mirzəbəyli jurnalın “əhatə dairəsinin
kiçilməsindən”, onun “AYB-nin mətbəxindən kənara
çıxa bilməməsindən” danışanda, məncə,
müəyyən qədər haqlıdır. (Azvision.
Az saytı).
Jurnal ətrafında gedən müzakirələrdə
etiraz doğuran başqa şeydir. Ordan başlayım ki, kiçik
istisnaları çıxmaqla bizdə normal polemika vərdişləri
formalaşmayıb; ya birmənalı dost tərifi var, ya da düşməncəsinə tənqid;
obyektiv təhlil yox dərəcəsindədir. Məsələn,
Səxavət Sahil “Azərbaycan jurnalındakı
“biabırçılıq”dan dolayı utanc hissi keçirməsindən
yazanda mənim yadıma bir atalar məsəli düşür
– babam mənə kor deyib, hər gələni vur deyib. Səxavət antik yunan mifləri ilə “Azərbaycan”
jurnalı arasında çox səxavətlə anologiyalar
aparıb, – “Ədəbi dərgilərin Zevsi sayılan “Azərbaycan”
jurnalı potensial baxımdan hamısını kölgədə
qoyur. Amma və lakin.. Gərək
jurnalı qədim yunanların müqəddəs Leto
çayının sularında yuyasan ki, yaddaşını
unutsun. Biz də ədəbi
“sırınma”lardan şəfəq ilahəsi Eosun yoluna
çıxaq. İntiqam müəllim mənim nəzərimdə
Persofonanı – “Azərbaycan” jurnalını
qaçırıb yeraltı səltənətə aparan Aidə
bənzəyir”, deyəndə isə buna savad
nümayişindən başqa bir ad vermək olmur. Şəxsən, mənim üçün
maraqlıdır – Səxavət niyə görəsən,
antik bərbərliyi məhz “Azərbaycan”ın başında
öyrənmək qərarına gəlib? Qəzetlər padşahı
Rzanın (“Məşədi İbad”) diliylə desək,
başqa bir yerdə əda etməyə qabil deyildimi?
Yaxud Fazil
Qəzənfəroğlu məsələni az
qala kriminal müstəviyə keçirib deyəndə ki, “Azərbaycan”
jurnalını çıxarmaqdan məqsəd dövlət
büdcəsindən pul silməkdir, buna etiraz etməmək
olmur. Çünki
dövlət əmlakını mənimsəmək
artıq ədəbiyyat məsələsi yox, cinayət tərkibli
ittihamdır, Fazil bəyin adi oxucu yox, millət vəkili
olması kimi ciddi məsələdir, sübut tələb edən
işdir. Uzun illər professional siyasətlə məşğul
olan bir adam
kimi Fazil bəy, təbiidir ki, bu məsələləri məndən
(eləcə də hər hansı yazıçıdan) daha
yaxşı bilir.
İkincisi isə, çoxlarından fərqli olaraq mən
elə düşünmürəm ki, “Azərbaycan”
jurnalındakı vəziyyət “biabırçılıq”
sözünü işlətməyə imkan verəcək qədər
acınacaqlıdır. Etiraf edim ki, keçən minillikdən
(1999) bəri burda işləməyimə baxmayaraq, jurnalın
indiki durumunda mənim də razılaşmadığım məqamlar
var. Amma standart jurnal bir şeydir, biabırçılıq isə
başqa şey. Belə tünd Rembrant
boyalarına nə ehtiyac var ki? Məncə,
nə varsa, onu demək və bu zaman adamın ən azı
yaşına hörmət etmək lazımdır. İşçinin öz baş redaktoru barədə
ictimai səviyyədə rəy deməsi qeyri-məqbul
görünsə də, İntiqam müəllimin kifayət qədər
təcrübəli, xüsusən də zövqlü bir
naşir olduğunu inkar etmək yumşaq desək, ədalətsizlik
olardı. Odur ki, məsələnin bu tərəfini
vurğulayan müzakirə iştirakçıları ilə
razılaşmaq
lazımdır.
“İntiqam Qasımzadə mətni, sözü bilən
adamdır. Hətta,
ilk cümlədən bilir ki, kim nə yaza bilər...”. Oqtay Hacımusalı. Azvision.az saytı
Üçüncüsü, jurnalın necə
çıxması nəticədir və bütün nəticələr
səbəblərdən doğur. Gəlin, 1923-cü ildən
nəşr olunan, uzun illər Azərbaycan mətbuatında ən
nüfuzlu orqanlarından biri sayılan, bu gün də öz
nüfuzunu müəyyən qədər qoruyub saxlayan, ən
azı əksər romançıların dərc olunmaq istədiyi
(bu yəqin ki, sadəcə qonorarla bağlı deyil!) “Azərbaycan” jurnalı haqda müəyyən mənfi
rəylərin yaranmasının səbəblərini
çözək.
Səbəblər
sovet tarixşünaslarının diliylə desək, iki
cürdür – obyektiv və subyektiv. Obyektiv səbəblər
özü də ədəbiyyatdankənar və ədəbiyyatdaxili
olmaqla iki qismə bölünür.
1.Müstəqillik dövründə təkcə ədəbi-bədii dərgilər
deyil, ümumən ədəbiyyat sövetlər
zamanındakı imicini itirib. İndi məzarının
başında bütün Azərbaycanın
ağladığı Səməd Vurğun hanı? Bəs, yeddidən yetmişə hamının əzbər
bildiyi “Azərbaycan” şeiri haradadır? Oxucu
son 25 ildə baş verən qlobal olayların təsiriylə ədəbiyyatdan
uzaqlaşıb və yalnız indi-indi kitaba qayıtmağa
başlayır. Konkret jurnala gələndə,
sovet “Azərbaycan”ından fərqli olaraq, müstəqil “Azərbaycan”
ölkənin hətta ən ucqar kəndlərindəki evlərin
qapılarını icbari abunə yoluyla bircə-bircə
açmaq imkanına malik deyil. İndi jurnal 70 min yox,
vur-tut 1000 tirajla (70 dəfə az!) nəşr
olunur. Və təbii ki, bütün bunların
günahı nə “Azərbaycan” jurnalı, nə onun baş
redaktoru, nə əməkdaşlarındadır.
2. Son 25
ildə medianın sürətli inkişafı,
çoxsaylı telekanalların açılması, xüsusən
də, yüksək interaktivliyə malik internetin yaranması
diqqəti təkcə “Azərbaycan” jurnalı yox, ayda bir dəfə
çıxan hər hansı dərgidən istər-istəməz
yayındırır. Biz kütləvi informasiya
mənbələrinin ildırım sürətiylə
artdığı zamanda yaşayırıq, qapalı sovet mədəniyyəti
yox, açıq dünya sivilizasiyasının
adamlarıyıq. Bunun suçunu
hansısa konkret jurnalın üstünə yıxmaq absurd bir
şey, filin yükünü qarışqanın belinə
vurmaq deyilmi?
Bunlar “Azərbaycan” jurnalının “zəif
çıxmasının” ədəbiyyatdankənar obyektiv səbəbləridir. Amma problemin yuxarıda
dediyimiz kimi, ədəbiyyatdaxili obyektiv səbəbləri də
var:
1.Diqqətin aylıq jurnallardan yayınmasına ən ciddi töfhəni
verən təxminən son on ildə fəaliyyətə
başlayan, son bir neçə ildə sürətlə
artmağa başlayan bir sıra ədəbiyyat və mədəniyyət
portalları (“Kult.az”, “Kulis.az”, “1937.az” və s. və s.) oldu.
Əgər oxucu hər hansı informasiyanı hər dəqiqə
yenilənən saytdan ala bilirsə, yaxud bu sayt vasitəsilə
hər hansı bədii mətnlə daha operativ tanış olmaq imkanına malikdirsə, onda nəinki
aylıq, nəinki həftəlik, hətta gündəlik mətbuat
orqanına ehtiyacın kəskin azalması məntiqi deyilmi? Yaxud müəllif öz yazısını
klavişlərin taqqıltısı qulağından getməmiş
hansısa saytda dərc etdirə bilirsə, nə
üçün bir ay (ən azı bir ay!) oturub “Azərbaycan”
jurnalında dərc olunmaq növbəsi gözləməlidir?
Üstəlik də o, aylıq jurnalla müqayisədə
saytdan qat-qat artıq qonorar alırsa. Beləliklə,
istər çağdaş oxucu, istərsə də müəllifin
ayıq jurnala marağının azalması, tamamilə təbiidir
və hansısa konkret jurnalla bağlı deyil.
Yeri gəlmişkən,
çoxsaylı müzakirə iştirakçıları
arasında problemin bu qlobal kulturoloji yönlərini nəzərdən
qaçırmayanlar da var:
“Azərbaycan” dərgisi bütün dünyada gedən “ədəbi
böhran”ın “qurban”larındandır. Qalın ədəbi
dərgilər qonşu Rusiyada da 500-1000 tirajla
çıxır və get-gedə də oxucularını
itirirlər. Bir tərəfdən ədəbiyyata
marağın itməsi, digər yandan da internetdəki kreativ
resursların artması, elektron dərgilərin,
e-kitabxanaların, yazıçı saytlarının, ədəbi
portalların get-gedə həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət
baxımından durmadan nüfuz qazanması, üstəlik də
sosial şəbəkələr, yazıçı
bloqları, teleseriallar və TV-lər birbaşa olaraq qalın
dərgilərdən “oxucu qopartmaları” ilə məşğuldurlar”.
Aydın Xan. Azvision.az saytı.
Lakin
jurnalın hazırkı durumunu şərtləndirən səbəblər
içində onun bilavasitə özü ilə bağlı
subyektiv amillər də var. Və bunlar artıq Aydın
Xanın diliylə desək, müasir dünyada gedən
hansısa “ədəbi böhran”dan doğmur, yəni aradan
qaldırılması mümkün səbəblərdir:
1.
Çoxsaylı rəylərdən də
göründüyü kimi jurnalın dizaynı dəyişməli,
o, oxucuya daha
müasir, daha cəlbedici formada təqdim olunmalıdır. Ən adi məntiq var – əvvəl göz
görür, sonra könül sevir. Bunun
üçün Rusiya jurnallarının təcrübəsindən
istifadə etmək olar. Hələ üç
ay öncə bu təkliflə jurnalın rəhbərliyinə
müraciət etsəm də, müsbət cavab almadım.
İntiqam müəllimin təbiidir ki, bu məsələdə
öz mövqeyi var – o, jurnalın illərdən bəri dəyişməyən
dizaynına “ənənələrə sadaqət və sabit,
oturuşmuş imic məsələsi” kimi baxır. Məncə
isə jurnalı
Füzulinin qəzəlləri ilə açmaqdansa, onun
dizaynını dahi şairin bu kredosu üstündə qurmaq
klassikaya hörmətin daha ciddi
nümunəsi olardı:
Hüsnün
olduqca füzun,
eşq əhli
artıq zar olur,
Hüsn nə
miqdar olursa,
eşq
ol miqdar olur.
Əgər son on ildə öz dizaynını sürətlə
dəyişən ölkəmizi göz önünə gətirsək,
demək mümkündür ki, “Azərbaycan” öz
adaşına o qədər də bənzəmir.
2.
Jurnalın sadəcə eksteryeri yox, interyeri dəyişməlidir.
Ən ciddi məsələlərdən biri
istedadlı gənc romançıların jurnala cəlb
olunmasıdır. “Azərbaycan”ın bu gün istər ədəbi
portallar, istərsə də mətbu orqanlar arasında
müstəsna yeri, yeganə özəlliyi budur ki, o, roman dərc edən
yeganə ədəbi-bədii orqandır. Roman
onun nüvəsi, onun simasını təyin edən
başlıca amildir. Hər sayda maraq
doğuran romanın dərci kifayətdir ki, oxucu iki
manatına heyfslənmədən “Azərbaycan”ı alıb
oxusun və jurnal xilas olsun.
Bu
günlərdə gənclərdən Vüsal Nurunun Azərbaycan
nəsri üçün yeni roman tipi olan qotik-triller
üslublu “Prezidentin qızı” romanını oxudum və
onun kitab şəklində işıq üzü görməzdən
öncə jurnalda dərc olunmamasına təəssüf
etdim. Məncə, bundan həm Vüsal, həm
də jurnal ancaq qazanardı. Elxan Qaraqanın indiyəcən
dörd-beş romanı dərc olunub və bunların
arasında ən azı “Evakuasiya”nın
jurnalda dərci mümkün idi. Eləcə də digərləri...
Düzdür, gənclərin özəl
jurnalı var – “Ulduz”, amma onun həcmi roman çap etməyə
imkan vermədiyindən, bu işi, məncə, “Azərbaycan”
öz üzərinə götürməlidir.
3.
Jurnalda, tutaq ki, 1948-ci ildə
yazılan “1984” romanı (C.Oruell) yox, ən son dövr,
uzaqbaşı bir neçə ildə yazılan əsərlərin
bədii tərcümələri verilsə, daha məntiqi
olar, bu, jurnalın çağdaş dünya ədəbi-bədii
prosesi ilə ayaqlaşmasının göstəricisinə
çevrilərdi. Bundan əlavə Prezidentin fərmanı
ilə dünya ədəbiyyatı nümunələri tərcümələrinin
150 cildlik nəşri klassikanın aylıq jurnalda dərci zərurətini
aradan qaldırır.
Tərcümə materialları tərcüməçilərin
zövqü və istəyi yox, jurnalın özünün
seçim və sifarişi əsasında müəyyənləşməlidir. Hər
şeydən öncə orijinaldan edilən tərcümələrə
önəm verilməlidir. Amma orijinaldan
çevirmək adı altında zəif tərcümələrin
(məsələn, Züskind, “Parfümer”) jurnalın səhifələrini
zəbt etməsinə də imkan vermək ən optimal yol
deyil.
4. İstənilən
ədəbi-bədii dərginin oxucular arasında geniş rezonans
doğurmasını şərtləndirən amillər
sırasında azad ruhlu, obyektiv tənqidi yazıların
müstəsna rolu var. Söhbət qara piardan,
söyüş, təhqirdən yox, etik əndazə həddini
aşmayan, fakta söykənən azad tənqiddən gedir. Jurnalda isə ədəbiyyat tarixi ilə
bağlı akademik üslublu yazılar, dissertasiya
parçaları lazım olduğundan artıq dərc olunur,
çağdaş ədəbi proseslə bağlı
yazılara ehtiyac duyulur. Bəzən jurnal ən
qabarıq ədəbi-bədii fakt və olaylara qarşı
belə qəribə bir stoik mətanəti nümayiş etdirir.
5. Müzakirələrdən də gördüyünüz kimi, poeziya məsələsi dizayn problemi ilə birlikdə jurnalın iki ən çox tənqid olunan tərəfindən biridir. Məncə, əyalət qafiyəpərdazlarına ayrılan yerdən kəsib, hər sayda ən azı bir gəncin modern ruh və üslublu şeirlərinə yer ayırmaq o qədər də çətin deyil. Bir neçə dəfə belə eləmişik və nəticə gözləniləndən də yaxşı olub. Məsələn, gənclərdən Emin Pirinin silsilə şeirlərinin dərci ədəbi camiə tərəfindən müsbət qarşılandı. Bu günlərdə “Və hamını unutmaq” şeirlər kitabı işıq üzü görən Pərviz Axundovun jurnalda dərc olunan şeirləri hətta televiziya işçilərinin diqqətini cəlb etdi və dəyərli Avdı Qoşqar gənc şair haqqında dövlət kanalında veriliş hazırladı. Növbəti sayda Aqşin Evrenin şeirləri dərc olunacaq və inanıram ki, onlar da eyni tərzdə qarşılanacaq.
6. Nəhayət, yaxın bir neçə ildə reallaşacağına ümid etdiyim bir ideya irəli sürmək istəyirəm. Məncə, təkcə “Azərbaycan” jurnalı yox, ümumən Yazıçılar Birliyi orqanlarının sayt-portal versiyasına keçməsi məsələnin həllində ən optimal yoldur. Əlbəttə ki, AYB orqanlarının saytları var, amma bunlar mütəhərrik, dinamik, işlək deyil və bu, müasir sayt bolluğunda onları istər-istəməz autsayderlərə çevirir.
Elə güman eləməyin ki, bu yazıdakı mövqeyimi ədalət və həqiqətin son instansiyası sayıram. Bunları mənim subyektiv yanaşmam kimi dəyələndirənlər olsa, bunu tamamilə təbii qarşılayaram. Çünki hamı kimi mən də problemə öz münasibətimi ifadə edirəm. Ola bilsin ki, başqalarından bir az geniş danışdım. Çünki məsələ ilə bağlı fikirlərimi mümkün qədər hərtərəfli açıqlamaq istədim. Bu da təbiidir – həm Azərbaycanın tənqidçisi, həm də “Azərbaycan”ın əməkdaşıyam. Və hər iki mənada dartışılan problemin həllində özümü məsul şəxslərdən biri sayıram. Onu da güman eləmirəm ki, bir yazı ilə problem çözülür. Amma dünya ədəbiyyatında ən optimist tragik sayılan Volterin “Kandid”inin son cümləsində deyildiyi kimi, istənilən halda biz bu bağı becərməliyik...
Əsəd Cahangir
525-ci qəzet.-
2014.- 9 avqust.- S.16-17.