Şirvanşahlar Sarayı - dövlətçilik tariximizin misilsiz yadigarı kimi

Bakının tarixi özəyi olan İçərişəhərin ən yüksək təpəsi üzərində yerləşən, "Daşlar üzərində donub qalmış simfoniya", "Yatmış qu quşu", "Xəzər dənizinin mirvarisi" adlandırılan Şirvanşahlar Sarayı Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin möhtəşəm yadigarı, son dərəcə gözəl, nadir memarlıq incilərimizdən, milli dəyərlərimizdən biridir. Bədii düha və xalq sənətkarlığının incəliklərindən bəhrələnən Azərbaycan saray inşaatının ən dəyərli nümunəsi olan bu saray müəyyən mənada dövlətçilik rəmzlərimizdən biri sayıla bilər. Öz mahiyyətinə, ehtiva etdiyi abidələrə görə Şirvanşahlar Sarayı xalqımızın maddi və mənəvi mədəniyyətinin Qızıl Fonduna daxil olan məkanlardandır.

Ölkəmizdə dünya əhəmiyyətli abidələrdən biri məhz Şirvanşahlar Sarayı kompleksidir. Bu saray XV əsrdə Şirvanşah İbrahim Xəlilullahın dövründə tikilib. Orta əsrlərdə Şamaxıda baş verən gərgin hadisələr dövründə Bakı şəhəri nisbətən sakit şəraitdə inkişaf edirdi. Hələ XII əsrdə Bakıda möhkəm qala divarlarının (1138-1139) tikildiyi məlum idi. Şamaxıda baş verən zəlzələdən sonra paytaxt Bakıya köçürüldükdə şəhərin ən yüksək nöqtəsində, Şirvanşahlar Sarayı ucaldılır. Saray 6 əsrlik tarixi ərzində bir çox hadisələrlə üzləşib. Bir növ Azərbaycan tarixinin son 600 ilində baş verən hadisələr birbaşa adıçəkilən saraya təsir edib. 1500-cü ildə Fərrux Yasarın Səfəvilərlə döyüşdə məğlub olaraq öldürülməsinə qədər müstəqil Şirvanşahlar dövlətinin himayəsində olan saray Səfəvilərin bura daxil olması ilə fərqli bir tarixi taleyə tuş olub. Elə məhz bu hadisələr səbəbindəndir ki, tarixin o dövrlərindən günümüzə saraya aid çox az eksponat gəlib çatıb. Daha sonra Səfəvi-Osmanlı müharibələrində Osmanlıların qələbə qazanması ilə Bakı şəhəri və uyğun olaraq, Şirvanşahlar sarayı Osmanlıların himayəsinə keçib. Hətta sarayın Şərq darvazası da o vaxtkı Osmanlı sultanı III Muradın şərəfinə tikilib.

Saray 3 həyət 9 abidədən ibarətdir. Bunlar Saray binası, Divanxana, Dərviş türbəsi, Şərq darvazası (portal), Saray məscidi, Key-Qubad məscidi, Saray türbəsi, hamam və ovdandan ibarətdir. Kompleks binalarının biri digərindən 5,6 metr hündürlükdə yerləşən 3 həyətdədir. Sarayın yerləşdiyi ərazi mürəkkəb relyefli olduğu üçün bu kompleks vahid memarlıq planına malik deyil. Buna baxmayaraq binaların biri digəri ilə təzad təşkil etmir. Əksinə biri, digərini gözəlləşdirir. Ən müxtəlif nöqtələrdən baxarkən onların saray ansamblının tərkib hissələri olduğu aydın görünür. Kompleksin bütün tikintiləri əhəng daşı olan yerli bədamdam daşından inşa olunub. Belə məlum olur ki, kompleksin digər tikililəri arasında ən çox dağılmaya məruz qalan saray binası olub.

Divanxana

Divanxana kompleksi yuxarı həyətdə yerləşir və onun şimal tərəfi ilə bir tini yaşayış binasına bitişib. Divanxananın həyətinin müxtəlif yerlərində 5 quyu var. Bu quyular ərzaq malları saxlanması üçün nəzərdə tutulub. Quyular saray tikilməmişdən də mövcud olub və belə güman edilir ki, yerli əhali bunlardan istifadə edirmiş. Qazıntılar zamanı quyulardan buğda, üzüm, düyü və digər ərzaqların qalıqları tapılıb.

Divanxana 8 guşəli rotondadan ibarət olub, 12 tərəfli günbəzlə tamamlanır. O, 8 guşəli zaldan açıq eyvanla birləşir. Eyvanın çatma sıra tağları özünəməxsus kapitel və oturacaqları olan 9 sütuna söykənir. Həyəti əhatə edən eyvanın sıra tağları eyni formalıdır. Tağların xarici hissəsində azadlıq rəmzi olan göyərçin şəkilli daş və 2 ədəd su axarı üçün daş nov var. Tikili rəsmi qəbul və divan işləri üçün istifadə edilib. Belə bir ehtimalı da təkzib etmək olmaz ki, Şirvanşah Fərrux Yasər Divanxana kompleksini özü üçün məqbərə olaraq tikdirib. Lakin tikinti işləri başa çatmayıb, indiki halına yaxın şəkildə yarımçıq qalıb. Sütunlar üzərindəki izlər göstərir ki, onlar nə vaxtsa incə daş barelyeflərlə bəzədilib. Sütunlu yer dövrün nüfuzlu feodalların yığıncağı üçün təyin olunub. Divanxanaya yuxarı həyətdən və küçədən gələn 2 giriş var.

Rotondanın da 2 giriş qapısı var.

Qərb girişi uca və nəfis işlənmiş portal ilə seçilir. Portalın səthi tipik Abşeron florasına xas olan əncir və üzüm yarpaqları ilə, şərq xalçalarının naxışlarını xatırladan ornamentlərlə, eləcə də dərinliyi 3-5 sm. olan oyma naxışlarla bəzədilib. Portal, divar oyuğunun qabırğalı yarım gümbəzi 7 sıralı stalaktik kəmərə söykənib. Portalın çərçivəsində 2 ədəd 6 guşəli medalyon var ki, onların içərisində sol tərəfdə gül şəkilli həndəsi fiqur əmələ gətirən 6 ədəd romb izlənir. Romblardan ikisinin üzərində "Allahdan başqa Allah yoxdur", digərində "Məhəmməd Allahın elçisidir", sonuncuda isə "Əli Allaha yaxındır" sözləri yazılıb.

Sağ tərəfdəki 6 bucaqlının içərisində isə 12 ədəd romb əks olunub. Onlardan 6 ədədinin üzərində "Allah təkdir", digər 6 ədədinin üzərində isə "Məhəmməd" sözləri yazılıb. Portalla yanaşı rotondaya gedən daxili keçid də gözəl ornamentlərlə işlənib. Bu ornamentlərdən yuxarıda Quranın 10-cu surəsi (Yunus surəsi 25, 26, 27 -ci ayələr) yazılıb. "Uca və pak olan Allah dedi: Allah xalqı behiştə çağırır və istədiyi şəxsi düz yola hidayət edir, ona düz yol göstərir. Yaxşı və gözəl əməl sahiblərindən ötrü əcr və savab vardır. Onların üzərini günah pərdəsi örtmədiyi kimi, zəlil də olmazlar, onlar əhlidildirlər, həmişəlik orada qalacaqlar. Allah doğrusunu buyurur".

Burada bədiilik effekti hörgünün xüsusiyyətindən asılı olaraq işıq-kölgə oynaqlığı ilə verilir. Daşların sırasının biri üfüqi yerləşdiyi halda, digəri şaquli istiqamətdə yerləşir, bu da daşların müxtəlif çalarlı olmasını təmin edir. Divarların bu qayda ilə inşası kompleksin bütün tikililərində izlənir.

Rotonda tağlarının oxları üzərində altıbucaqlı medalyonlar var ki, onların daşları üzərində 3 qabarıq və 3 oyuq formada "Əli" adı həkk olunub. Qapı keçidlərinin üzərində ornamentlər yoxdur və giriş keçidi üzərində yazılar üçün çərçivə hazırlansa da onlar tamamlanmayıb. Ehtimal olunur ki, binanın tikintisi 1500-1501-ci illərdəki müharibələr dövründə dayandırılıb. Rotondadakı mərkəzi zal dekorativ bəzəyə malik deyil, onların tərəfləri oxvari oyuqlar və qapı keçidlərindəki tir yerində də qalmaqdadır.

Mərkəzi zalın ortasında dördbucaqlı şəklində olan pilləkən vasitəsilə zirzəmi ilə əlaqə vardır. Bunların təyinatı haqqında müxtəlif fikir yürüdülür. Buranın sərdabə olduğu da ehtimal olunur. Mərkəzi zalın qarşısında, aşağı tərəfdə düzbucaq şəklində dəhliz var. Dəhlizin bir başı əzəmətli portaldan, digəri isə kiçik cənub qapısından gələn iki girişdən ibarətdir. Dəhlizin şərq hissəsində kiçik xidmət otağı yerləşir. Şirvan ərazisində olan portal kompozisiyaları arasında əsas yeri Divanxana ilə Şirvanşahlar türbəsinin portalı tutur. Divanxana gözəlliyinə və incəliyinə görə nəinki Azərbaycanın, həm də Yaxın Şərqin uyğun memarlıq abidələrinin şah nümunəsi sayılır.

Saraydakı yaşayış binası

Divanxanadan fərqli olaraq yaşayış binasında heç bir bəzəkdən istifadə olunmayıb. Bura ikimərtəbəli, düzbucaqlı formaya malik bir binadır. Sarayı yaxşı işıqlandırmaq üçün binanın cənub-şərq bucağı girintili-çıxıntılı hazırlanıb. İlk vaxtlar sarayda 52 otaq varmış, onlardan 27-si I, 25-i isə II mərtəbədə yerləşirmiş. Otaqlar simmetrik şəkildədir. II mərtəbədə tağ tavanla örtülüb, burada Şahın özü və ailəsinin otaqları yerləşirmiş. Üst mərtəbənin pəncərələri Bakı buxtasının gözəl mənzərəsinə açılır. Onları daş şəbəkələr daha da gözəlləşdirir.

1932-34-cü illərdə sarayda ilk təmir işləri başlanan zaman yaşayış binasının gümbəzi olmadığından onun üstü yastı tavanla örtülüb, döşəməsi isə parketdən hazırlanıb. XIX əsrdə hörülmüş pəncərələrdən daşlar sökülüb və daş döşəmələrin bir hissəsi təmir olunub. Mərtəbələr arasında əlaqələr 2 ensiz pilləkən və səkkizbucaqlı zalın döşəməsində yerləşən pilləkənlər vasitəsilə yaradılır. Təmir nəticəsində indi II mərtəbədə cəmi 16 otaq qalıb. Girişdəki səkkizguşəli zal bu otaqlardan öz ilkin görünüşünə görə seçilir. Ona bitişik olan 2-ci bu cür otağın ilk görünüşünün yalnız bir hissəsi qalıb. Onun gümbəzşəkilli örtüyü yastı örtüklə əvəz olunur. Qalan 14 otaq da bərpa edilib, lakin onlar memarlıq baxımından o qədər də maraqlı gəlmir. Əzəmətli əsas giriş binanın qərb divarındandır. Girişdə XV əsr Azərbaycan memarlığının bütün elementlərini özündə cəmləşdirən və heç bir bəzək elementi olmayan portal diqqəti cəlb edir.

(Ardı var)

Samirə QULİYEVA

525-ci qəzet.- 2014.- 12 avqust.- S.4.