Oljas Süleymenov :“Mənim amalım dağı alçaltmadan çölü ucaltmaqdır”

Müəyyən ixtisarlarla təqdim etdiyimiz müsahibə rus dilində “Azerbaydjanskie izvestiya” qəzetinin 2014-19 iyul sayında dərc olunub

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin qurultayı başa çatdı. Təşkilat 80 illik yubileyi ilə bağlı təbriklər qəbul etdi. Amma qonaqlar getməyə tələsmirdi. Biz jurnalistlər üçün də bu, bir fürsət oldu. Deməli, Azərbaycanın böyük dostu Oljas Süleymenovla görüşmək imkanımız olacaqdı.

Bu yerdə yazıçının həyat yolunu qısaca xatırlatmaq istərdim. 1936-cı ildə doğulub. Süvari alayın zabiti olan atası 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalıb. Çox sonralar tarixçi Lev Nikolayeviç Qumilyov deyib ki, onun atası da Omar Süleymenovun güllələndiyi düşərgədə onunla bir yerdə olub. Oljas Süleymenov orta məktəbi bitirdikdən sonra Qazaxıstan Universitetinin geoloji kəşfiyyat fakültəsinə daxil olub və sonra bu sahədə fəaliyyət göstərib. 1955-ci ildən ədəbiyyatla məşğul olur. Sonradan Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxuyub, jurnalist işləyib, “Qazaxfilm” kinostudiyasında, katibi olduğu Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqında çalışıb...Təbii ki, bu sadaladıqlarım böyük şair, alim, ədəbiyyatşünasın qeyri-adi, parlaq, mürəkkəb taleyini tam əks etdirə bilməz...

Və budur, Yazıçılar Birliyinin qədim binasında Qazaxıstanın Xalq yazıçısı (həm də qəti əminəm ki, təkcə Qazaxıstanın yox) Oljas Süleymenovla görüşürük.

–Oljas Omaroviç, qurultay başa çatdı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 80 illiyini qeyd etdiniz. Təəssüratlarınız necədir?

– Çox müsbət. Fəxri üzvü olduğum Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin qurultayında, birliyin 80 illik yubiley mərasimində iştirak etmək üçün gəlmişəm. 1934-cü ilin iyulunda Moskvada SSRİ Yazıçılar Birliyinin ilk qurultayı keçiriləndən sonra bütün sovet respublikalarında, o cümlədən də Azərbaycanda Yazıçılar İttifaqı təsis edildi. Və indi bütün postsovet məkanında Yazıçılar Birliyinin yubileyini xatırladan, qeyd edən yeganə ölkə Azərbaycandır.

– Sizcə, istedada, dahiyanə əsərlərin yaranmasına yubileylər, ildönümləri hansısa formada təsir edirmi?

–İstehza aydındır. İndiki halda AYB-nin 80 illik yubileyi hökumətin ədəbiyyata münasibətini göstərir. Sizin rəhbərlik bunu aydın şəkildə nümayiş etdirdi. Bu da onu göstərir ki, Yazıçılar Birliyi güclü təşkilatdır. Mənim üçün əziz olan və əminəm ki, bu, təkcə mənim üçün belə deyil- dostum, istedadlı, böyük yazıçı Anar həmişə və hər yerdə tam sərbəst şəkildə, bəzən ümumi rəylə üst-üstə düşməyən arqumentlərlə öz mövqeyini ifadə edir. Bilirsinizmi, istənilən böyük, vurğulayıram –böyük yazıçı azad adamdır. Ancaq əlbəttə, o da bizim hər birimiz kimi özünə nədəsə məhdudiyyətlər qoya bilər...

–Vladimir İliç deyir ki, “cəmiyyətdə yaşaya-yaşaya cəmiyyətdən təcrid olunmaq olmaz”...

–O, səhv edib. Məhdudiyyətlər çərçivəsini sosial mühit, tərbiyə, mədəniyyət, protokollar qoya bilər, amma Yazıçı- məhz Anar kimi ( xahiş edirəm, yazıçı sözünü böyük hərflə yazın) Yazıçılar daxilən çox azad olurlar. Qurultayda çox maraqlı çıxışlar oldu, problemlərə toxunuldu, onların həlli yolları təklif olundu. Aydındır ki, Azərbaycan mədəni yeniləşmə –daha doğrusu, mədəni inkişaf dövrünü yaşayır. Dünyada mütaliəyə və kitaba sevginin böhran yaşadığı indiki dövrdə yazıçıların öz kitablarını yazması üçün Yazıçılar Birliyini qoruyub saxlamaq çox vacibdir.

–Qurultaydakı çıxışınızda demisiniz: “Hakimiyyətin Yazıçılar Birliyi ilə əməkdaşlığını alqışlayıram. Bunu siz demisiniz: 70-ci illərdə hakimiyyyət tərəfindən “əzizlənən” bir yazar.

– Axı 70-ci illərdə əməkdaşlıq yox idi, qarşıdurma vardı. Mən isə başqa məsələni dedim: birinci məsələ kitabı diriltməkdir.

–Kitabı diriltmək üçün bu gün sözün həqiqi mənasında fasebookda azıb-qalan oxucunu xilas etmək lazımdı.

–Tamamilə haqlısınız. İnternet mütaliəyə mane olur. Əvvəl məktəb, (nəinki məktəb, bağça da) ana, ata, ali məktəb kitab oxumağa məcbur edirdi. Ölkə (SSRİ-ni nəzərdə tuturam), bütün dünyada ən mütaliəli ölkə hesab olunurdu. Bu isə elmi, savadı stimullaşdırırdı.

–Eynşteynin fikrini xatırladım: “Nisbilik nəzəriyyəsinin kəşfində mənə Dostoyevski kömək etdi”

–Bax, bu da sözlərimin isbatı. Əgər səhv etmirəmsə, Moiseyeviç soyadlı görkəmli bir riyaziyyatçıdan soruşublar ki, uşaqların fizikanı və riyaziyyatı yaxşı mənimsəməsi üçün nə etmək lazımdır? O deyib ki, ancaq bir yol var: ədəbiyyat dərslərinin səviyyəsini yüksəltmək . Sual verənlərin heyrətləndiyini görən riyaziyyatçı bildirib ki, ədəbiyyat beynin imkanlarını genişləndirir. Ədəbiyyat oxuyan fizika və riyaziyyatı da yaxşı öyrənəcək. 60-70-ci illərdə kitablar minlərlə tirajlarla çap olunurdu. Qonorar kifayət qədər yüksək idi, stimul vardı. İndi qonorar vermirlər, ya da az verirlər. Qələm əhli başqa yollarla pul qazanmağa məcburdu. Ona görə də az yazırlar. Aydınca görünür ki, Azərbaycan ədəbiyyata daha çox diqqət yetirir. Belə görürəm, 2-3 ilə bu sistemi də tam qaydaya salacaqsınız.

–Oxumaq lazımdı, deyirsiniz. Nə oxuyaq? Onsuz da sayca az olan kitab mağazalarını dolduran detektivi, qadın romanları?..

–Hamısını sınaqdan keçirmək lazımdır. Əsas odur ki, ədəbiyyat bundan zərər görməsin. Bu yaxınlarda rus yazıçısı Eduard Limonovun intervüsünü oxudum: “Puşkinə münasibətin necədir?” sualına cavab verir ki, belə də, cəfəngiyyat yazırdı, 37 yaşına qədər Ərəbistandan başqa heç yerdə olmamışdı, hətta Amerikada da. Səviyyə....

Gənclər mütləq klassikanı oxumalı, öz ədəbi zövqlərini formalaşdırmalıdırlar. Klassik əsərlər bunun üçün yazılıb. Bütün dünyada –Azərbaycanda, Rusiyada, Qazaxıstanda –mütəmadi olaraq klassik əsərləri mütaliə etmək lazımdır.

– Məni həmişə ədəbiyyat və mədəniyyət söz birləşməsi təəccübləndirib. Sanki ədəbiyyat mədəniyyətin tərkib hissəsi deyil...

–Razıyam. Mədəniyyət təkcə mahnı və rəqsdən ibarət deyil.

Mədəniyyət-insanın cəmiyyətdə yaşam sənətidir. Mədəniyyət yaşamaq sənətidir. Mədəniyyət üstəgəl hər şeydir.

–Yəni, üstəgəl mahnı və rəqs.

–...Həm də qadağalar və icazələr sistemidir. İşıqfordakı yaşıl və qırmızı işıq kimi. Həmişə yaşıl işığın yanması düz deyil, yoxsa toqquşma qaçılmazdı. Həmişə icazə və iznin nümayiş etdirildiyi və heç bir qadağının olmadığı yerdə insan heyvaniləşməyə doğru gedir. Heyvanlarda qadağa anlayışı yoxdur.

–Bəs din bizə nəyi təlqin edir?

– Din tamamən tabudur. Hər bir müqəddəs kitabda tabu var: öldürmə, oğurlama, yalan danışma. Əslində, insan mənəviyyatı elə bunun üzərində dayanır. İnanclı insanlara çox hörmətlə yanaşıram, amma fanatikləri sevmirəm. İstənilən dini bilginin məqsədi insanı yaxşılaşdırmaq, tərbiyə etməkdir. Məsələn, islam dini bank faizlərini, sələmçiliyi qadağan edir. Bankdan nə qədər pul götürdünsə, hər hansı əlavə hesablamalar olmadan o qədər də qaytarmalısan. Hər hansı əlavə hesablamalar olmadan. Həmişə belə olub. Və sən hər gün bir xeyirxahlıq etməlisən. Bizim səfirlikdə bir rus gənci sürücü işləyirdi. Bir gün dedi ki, Oljas Omaroviç, mənə qarşı nəsə təxribat hazırlayırlar. Demə, bir gün üzbəüzdəki mağazaya girib, ərzaq alıb, ancaq mağaza sahibi ondan pul götürməyib. Bir neçə həftədən sonra yenə gedib, yenə ödənişi almayıblar. Üçüncü dəfə o, artıq sadəcə qorxub. “Bu nədir, təxribat hazırlanır?” deyə düşünüb. Dedim ki, yox, təxribat deyil. Sadəcə Quranda bildirilir ki, əsl müsəlman gün ərzində heç olmasa bir xeyir iş görməlidir- yolçunu doyurmalı, yadellini qonaq etməli, ehtiyacı olana kömək etməlidir. Mağaza sahibi görür ki, kürənsən, deməli, əcnəbisən. Sən onun yaxşılıq , Qurana əməl etməsi üçün bir imkansan. Və o bundan sonra günün qalan hissəsini yaxşı əhval-ruhiyyə ilə başa vurur. Ancaq hər halda, mağazanı tez-tez dəyiş.

–Siz kütləvi ateizm dönəmində tərbiyə olunmusuz. Amma yəqin sizdə də elə situasiyalar olub ki, Allahdan başqa tapınacağınız varlıq olmayıb. Hansı dualarla ona müraciət etmisiniz? Və ümumiyyətlə müraciət etmisinizmi?

– Tez-tez olur. O vaxt da. Sonra da. İndi də. Düşünürəm ki, hər halda ali qüvvə var. Bunu həmişə hiss eləmişəm. Bunu necə adlandıraq? Biz insanlar onu Allah adlandırmağa öyrəşmişik. Təbiətdə nəsə ali bir qüvvə var ki, o, Yerdəki prosesləri idarə edir. Biz hamımız artıq milyon illərdir davam edən qlobal bir eksperimentin iştirakçısıyıq. Bunu nəsə adlandırmağa qorxuram.

–Siz fatalistsiniz?

– Bilmirəm. Mənim ulu babam Oljabay batır nə vaxtsa deyib: “ Mənim yeddinci nəslimdən kimsə Qalım olacaq”, yəni, geniş mənada bilici. Millət daha çox biliyə ehtiyac duyur. Gəncliyimdə ulu əcdadlarımın bu vəsiyyətini biləndə özüm üçün ali məqsəd seçdim- öyrənmək və millətimə hardan gəlib hara getdiyimizi demək. Uzun illərdir, elə bununla məşğulam. Sovet dövründə SSRİ ideologiyasına cavabdeh olan Suslov və ona tabe olan akademik və yazıçılar məni millətçilikdə və pantürkizmdə suçlayırdılar. Razı deyiləm. Bu gün isə bəzi yerli opponentlərim məni beynəlmiləlçi olduğuma görə tənqid edirlər. Mən həmişə beynəlmiləlçi olmuşam və indi də beynəlmiləlçiyəm. 1963-cü ildə yazdığım “Günəşli gecələr” kitabımda yazmışam: “Mən hər incidilən xalqın vətənpərvəriyəm. Mənim amalım dağı alçaltmadan çölü ucaltmaqdır”...

–Siz yaradıcılığa şair kimi başlamısınız..

–Bəli. Qəzet redaktorunun tapşırığına əsasən insanın kosmosa uçması ilə bağlı şeir yazmalıydım. Gecə bir neçə sətir yazdım, aprelin 12-də Qaqarinin kosmosa uçduğunu elan eləyəndə şeirlər artıq qəzetdə çıxmışdı və şeir dərc olunan səhifələri təyyarə ilə Almatının və Qazaxıstanın üzərinə səpələdilər. Bu tarixi hadisənin təsiri ilə həmin şeirləri bir həftə ərzində “Yer kürəsi, insana baş əy” adlı poemaya çevirdim və may ayında poema işıq üzü gördü. Poemamı mərkəzi televiziya və radio ilə yayımladılar, qəzetlərdə çap etdilər, demək olar ki, hər həftə hansısa şəhərdə –zavoda, fabrikdə, tələbə auditoriyalarında çıxış edirdim. Bax, belə bir uğur qazandım. Poema tezliklə Qazaxıstan Mərkəzi Komitəsinin mükafatına layiq görüldü.

– Sonda şəxsi sual. Ədəbi və elmi yaradıcılığı siyasətlə necə bir araya gətirə bilirsiniz?

–Məndən tez-tez bu haqda soruşurlar. Belə cavab verirəm: axşama qədər dövlət üçün, gecələr isə bəşəriyyət üçün çalışıram.

Lyudmila Xoxlova

Rus dilindən tərcümə

525-ci qəzet.- 2014.- 16 avqust.- S.15.