Milli mədəniyyət və düşüncə tariximizin "Ziya" səhifəsi

(Əvvəli ötən sayımızda)

“Ziya”nın bızə məlum olan ilk – 08.02.1879-cu il tarixlı 3-cü nömrəsində işlənən bir neşə alınma mənşəli, alınma sözlü termin diqqəti cəlb edir: teleqramma, bal (yəni qonaqlıq),ura çığırmaq,muzigah, litoqrafiya,komandir,əfsər (ofiser), zakaz və s.

Bu sözlərin hamısı oxucu üçün başa düşülən olduğundan heç bir izahat verilməyib. Fikrimizin təsdiqi üçün həmin nömrədən kiçik bir elanı oxuculara çatdırırıq:

“Qəzetə müştərilərimizə məruz ola ki, qəzetəmizdən ötrü zakaz verdiyimiz hürufat vəsl olunanacan naçar olub, qəzetəmizi litoqrafda təb etdirürük.Ona görə lazımdır ki, basmə əlində ittifaq düşən bəzi kur və qüsur və ya bir ax taxir surətində nüktəgirlik (tənqidçilik –N.N.) etməsinlər, çünki yaman günün ömrü az olur”(08.02.1879,N3).

“Ziya”nın 15 fevral 1879-cu il tarixli 4-cü nömrəsini vərəqləyirik. Bu nömrədəki otryad, qubernator, uşqola tipli bir neçə milliləşmə yoluna düşən Avropa mənşəli söz vardır.

Nömrənin baş məqaləsi uşaqların təlim və tərbiyəsinə aiddir. Yazı “Uşaqlarımıza təlim və tərbiyə vermək barəsində” adlanır. Bu yazıda ərəb mənşəli sözlərin üstünlüyü adi oxu prosesində elə ilk cümlələrdən hiss olunur: “Oxumaq və yazmaq barəsində olan əhvalatın şəhri-bəyanını və insanlara məxsus olan nemətlərdən olubbaisi-şərif və iftixar olmağına ...əvvəlinmci dərəcədə bildik... Bu zəmanədə, hansı ki, mülk və millətin tərəqqisi elm və mərifətə və növbənöv dillərə və xətlərə olmaqdadır”.

Nümunədə dilimizin fonetik qanunauyğunluğunu qəbul edən təkcə bir söz var: Avropa(Fransa) mənşəli “nömrə” sözü. Digər sözlərin böyük əksəriyyəti Şərq alınmalarıdır.

Maraqlıdır ki, “Ziya” qəzetində bəzən təhsil ocaqlarını tədris dilinə görə məktəb və uşqola kimi fərqləndirirlər: “Dövlət...lazımi yerlərdə uşqolalar və məktəblər açubdur”.

“Ziya” qəzetindəki bəzi məqalələr müəyyən mövzu ilə ilgili tezlik lüğətini xatırladır. Azərbaycan dilçilik ədəbiyyatımızda bu mövzuda iki yazıya rast gəirik; biri M.Füzulinin “Leyli və Məcnun poemasının tezlik lüğəti, digəri filologiya elmləri namizədi Fazil Əhmədovun “XVIII ədəbi dilinin inkişafında M.V.Vidadinin rolu” mövzusunda yazdığı namizədlik dissertasiyasının bir bölməsidir.

“Ziya” qəzetinin leksikasında əsas yeri maarif, məktəb və mətbəə məsələlərinə aid terminlər tutur. Bu da təbiidir; “Ziya” Azərbaycan mətbuatında ilk irimiqyaslı maarifçilik nəşridir. ”Ziya” qəzeti bu cəhətdən öz sələfindən -“Əkinçi” qəzetindən də əsaslı şəkildə fərqlənir. “Əkinçi” qəzetində ictimai-siyasi və kənd həyatı məsələlərinin işıqlandırılmasına daha çox fikir verildiyindən, təbii ki, burada bu sahələrə aid terminlərdən daha çox istifadə olunurdu.

Bir məsələni də xüsusilə vurğulamaq lazımdır. H.Zərdabi rusdilli milli ziyalı idi; o, Şamaxıda da,Tiflisdə də, Moskvada da rus dilində təhsil almışdı. H. Məlikzadə (Zərdabi) Moskva Universitetini qurtarıb,təyinatı üzrə Tiflisə qayıdandan sonra da, sonralar Qubada dövlət qulluğunda işləyəndə də bütün yazı-pozu işlərini rus dilində gördüyündən 30-35 yaşına qədər onun Azərbaycan ədəbi dilində mükəmməl yazı təcrübəsi yox idi. Lakin H.Zərdabi qısa bir müddətdə ədəbi dil və anadilli yazı mədəniyyətimizdə inqilab yaratdı;M.F.Axundovun tövsiyəsi ilə “Əkinçi” qəzetin ətrafına yaxşı həyat məktəbi keçmiş, yaxşı müəllimlərdən dərs almış bir neçə dili mükəmməl bilən milli ziyalıları toplaya bildi. “Əkinçi”yə rus dilində göndərilən məktublar da yaxşı tərcümə olunurdu.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mətbuat tariximizin tərcüməçilik ənənələri,təəssüf ki, hələ lazımınca öyrənilməyib. Halbuki bu məsələnin ciddi tədqiqi bir sıra tarixi,siyasi, ədəbi və elmi mövzuların mükəmməl şəkildə araşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

“Ziya” qəzeti “Əkinçi”nin açdığı yol ilə gedirdi. Doğrudur, “Əkinçi”nin heç bir nömrəsində Ünsizadə qardaşlarının imzasına rast gəlmirik. Amma heç cür inanmaq olmur ki, yaşadığı dövrün ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak edən Ünsizadə qardaşları “Əkinçi”nin nəşrinə etinasızlıq və biganəlik göstərsinlər. Sonralar Səid Ünsizadədə, onun özündən kiçik qaradaşı Cəlal Ünsizadə də Həsən bəy Zərdabinin xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər. Səid Ünsizadə 1880-ci ildə yazdığı bir məktubunda təhsil sahəsindən uzaqlaşdırılan, maddi çətinliklərlə üzləşən H.Zərdabiyə göndərdiyi məktubunda ona “Ziya”qəzetinin Tehran və ya İstanbul müxbirliyini təklif edirdi. Lakin bu təklif cavabsız qalmışdı.

Bizə belə gəlir ki, H.Zərdabi “Ziya”da imzasız çıxış etməyə üstünlük verib. “Ziya”da çap olunan bir sıra təbiət hekayələrinin – “Zəlzələ”, “Saqqız cəzirəsi”, “Hava”, “Qafqazda çay istehsalı” və sair yazıların mövzu, leksika və üslubuna, yazı manerasına,sintaksisinin çevikliyinə və xalq dilinin incəliklərindən istifadə məharətinə görə H.Zərdabiyə məxsusdur.

“Ziya” qəzeti-yazılı mədəniyyətimizin nümunəvi məktəbidir. Ədəbi dilimizin müəyyən qayda–qanunlarının müəyyənləşdirilməsində,yazı qaydalarının formalaşdırılmasında, sözün sətirdən sətrə keçirilməsi meyarlarının normativləşməsində qəzet rəhbərlərinin-naşir və mühərrirlərin, daimi aparıcı müxbirlərin böyük xidmətləri vardır. Təsadüfi deyil ki, 1881-ci ilin əvvəllərində “Qafqaz” qəzetində “Ziya” qəzetinin fəaliyyəti haqqında aparılan müzakirələrdə bu cəhətə xüsusi fikir verilib.

“Ziya” qəzetində sənət və peşə terminlərinin işlədilməsi haqqında yazılarımızın birində söz içində söhbət açmışdıq (“Ölkəmizin peşə məktəbləri tarixindən”(Afərin o şəxslərə ki...) //“Sənətkar”jurnalı,2009, №1, səh.16-17).

“Ziyayi-Qafqasiyyə”nın Şamaxı müxbirlərindən birinin qəzetin 17 aprel 1881-ci il tarixli 11-ci nömrəsində ”Məmləkət əhvalatı” rubrikası (ümumi başlığı) altında dərc olunmuş Şamaxıdan göndərilmiş yazılarının birindən məlum olur ki, şəhərin bir çox varlı və mötəbər adamları yerli əhalinin mənfəəti, ünas(qadın) tayfasının təlim və tərbiyəsindən ötrü bir cəmiyyət yaratmaq, şəhərdə bir sənət məktəbi açmaq fikrindədirlər.Onların məqsədi kasıb və füqəralara əl tutmaq, ağır həyat şəraiti olanların maddi vəziyyətini yüngülləşdirməkdir. Yazı müəllifinin fikrincə, bu işin icrası o qədər də çətin deyil. Məqalədə qadınlar üçün açılması nəzərdə tutulan sənət təlimxanasında müxtəlif peşə ustalığı və bacarığı olan ünas(qadın) müəllimlərin dərs deməsi məsləhət görülür. Müəllif təklif olunan təlim və ürfan ocağında öyrədiləcək peşə və sənətlərin yerli şəraitə uyğunluğunu xüsusilə nəzərə çarpdırır: ”Əvvəlmcisi, xəliçə və palas toxumaq təlim edələr. Hansı ki,onun cümlə əsbabı (aləti) və övrətlərdən olan mahir ustaları Şirvanatda çoxdur və ip əyirməyi və boyamağı çox yaxşı bilirlər.

İkincisi, ipək tor toxumaq,hansı ki,ətraf məktəblərdə çox məğrubdur(rəğbətlidir-N.N.) və özü də Şirvana məxsusdur.

Üçüncüsü, güldüzçülük (müxtəlif parçalara gül tikmək) sənəti ki, onu bilmək ilə növbənöv işlər tikmək olar. Məsələn, ustul (stul) üstü, caməxədan və taxça pərdələri, başmaq üzü və sairləri.

Dördüncüsü, fufayka (köynək) və corab toxumaq, hansı ki, Tiflisdə onlardan ötrü çox yaxşı maşınlar vardır və övrətlərdən çox yaxşı ustalar vardır. Hansı ki, bir gündə bir nəfər iyirmi cift (cüt-N.N.) cülgi (corab-N.N.) və bir neçə köynək toxuya bilər ...

Adı çəkilən məqaləyə aid redaksiya qeydində göstərilir ki,şamaxılıların sənət məktəbi açmaq fikri sözdən əmələ keçərsə, başqa yerlərdə də belə təlimxanələr meydana çıxar və “bu qisim işləri əmələ gətirənlər öz cəmaətlərinə ildə bir neçə yüz min manat əta və ehsan edən kimidir”.

Göründüyü kimi, müəllifin leksikonunda milli və alınma sözlərdən istifadə yolu ilə “ipək fabriki, iplik fabriki, xəliçə, palas, güldüzlük, ip əyirmək, ip boyamaq, cəmaxədan pərdəsi, taxça pərdəsi, başmaq üzü,fufayka, köynək, corab, cülgi” kimi sənət və peşə anlayışları bildirən termin səciyyəli bir neçə söz və söz birləşməsi işlənmiş, ədəbi dilimizin zənginləşməsində maraqlı məqamlar, sözə leksil mənanın tələblərinə uyğun yanaşma üsulları meydana çıxmışdır.

Qəzetdə”Russkiy kuryer” adlı mətbu orqandan seçilmiş informasiyada peşə, sənət ocaqlarından söz açılır:

”Biz yuxarıda rus qəzetlərindən nəqlən yazmışdıq ki, Qafqazi- cənubidə bir ipəkçilik məktəbi açmaq əzmindədirlər.”Russkiy kuryer”in rəvayətinə nəzərən, Rusiyada bir cəmiyyət... bu fikirdədir ki,Qafqazda bir penirçilik məktəbi açsın”(1884,N2).

“Bir az gedüb şirniçi (güləbərin) mağazasının bərabərinə yetişür”(1884,N5).

Qəzetdə yerli müxbirlərin Azərbaycan dilində yazdıqları xəbərlərdə də peşə,sənət, eləcə də sənaye birliklərinin adlarını bildirən terminlərə də səxavətlə yer verilirdi: ”Bakuda neftçilər şirkəti neftçilik sənətini öyrətmək niyyətilə dekabrın 5-də bir məktəb açıblar.Məzkur məktəbə qəbul olanlar pulsuz və müftətəhsilə davam edəcəklər”(16.12.1882,N31).

Qəzetdə təhsil müəssisələrinə aid terminlərin işlədilməsində bəzən eyni materialda həm Şərq, həm də Qərb alınma sözlərindən müvazi şəkildə istifadə edilmişdir ki, bu da üslubi axtarışlar kimi qiymətləndirilməlidir: ”Novoye vremya” qəzetəsi eşidibdir ki, Qori Seminariyasının yanında müsəlmanlardan ötrü bir təlimxanə kəşad olunması keyfiyyəti baş dutmayıbdır.Hökumət tərəfindən lazım görünübdür ki,onun əvəzində müsəlmanlardan ötrü bir müsəlman darülmüəllimxanəsi ( Müəllimlər İnstitutu-N.N.) hasilə gətirilə”(19.11.1879,N44).

“Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzetinin tərcümə materiallarında işlənmiş bir sıra terminlər diqqəti cəlb edir: ”Qaspi” qəzeti deyir ki, Baku dəryasında, yəni Təqiyevin zavoduna yovuq olan səmtdə bir qayığı dəryanın ləpəsi vurub aparıb.Məzkur qayıqda üç nəfər adam var imiş. Bir qədər keçmiş başqa atəş qayığı onların ardınca göndərilir. (1884,№10).

Qəzetin bu nömrəsindəki alış-veriş işləri termini də ticarət termininin qarşılığı kimi maraqlı görünür:”...bu halda dünyanın hər tərəfindən alış-veriş işləri xarablaşır”.

(Ardı var)

Nazim NƏSRƏDDİNOV,

Əməkdar müəllim, Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının bölmə üzvü, TQDK-nın Azərbaycan dili fənni üzrə eksperti

525-ci qəzet.- 2014.- 23 avqust.- S.25.