“Dost tapmadım, tək qaldım...”
Milli
düşüncəmizi əks etdirən, bir az
da ailəiçi söhbətə oxşayan bu mövzunu
açmamaq bəlkə daha yaxşı olardı, amma
üstünü vurmadıqca altını çəkdiyimizdən,
yazmaq qərarına gəldim. Bir nağıldan
bəhs edirəm – məşhur “Tıq-tıq xanımın
nağılı”ndan.
Bəlkə də bu yazıdan sonra məni bəsit
süjetdə dərin mənalar “tapdığıma” görə
qınayanlar olacaq. Bu mətnimlə qətiyyən görkəmli ədibimiz
Abdulla Şaiqin xalqın yaddaşından qopub gələn
düşüncələri 1910-cu ildə nağıl kimi qələmə
almasına, bu nağıl əsasında düz 64 il sonra – 1974-cü ildə Natalya
Şneyr, İntiqam Qasımzadə, Məsud Pənahi, Ramiz
Rövşən, Ağanağı Axundov, Kamal Seyidov, Ramiz
Mirişli, Ədhəm Qulubəyov, Ramiz Babayev, A. Viken, N.Bondar
kimi peşəkarlardan ibarət yaradıcı heyətin ərsəyə
gətirdiyi təxminən 10 dəqiqəlik bir ekran əsərinə
və onu yaradanların zəhmətinə kölgə salmaq
niyyətim yoxdu. Sadəcə, düşüncə
tərzimizdə, təfəkkürümüzdə kök
salan bəzi naqis cəhətləri özündə əks
etdirən bu nağılın mahiyyətini hədəfə
almaqdır. İlk başdan deyim ki, Abdulla
Şaiqin bu nağılı uşaqlar üçün
yazdığına inanmıram. Əminəm ki, görkəmli
ədib nağıllardakı obrazların
kiçikyaşlı uşaqların şüurunda (elə
şüuraltında da ) stereotip kimi
formalaşdığını bilməmiş olmazdı.
Nağılın
qələmə alınmasından 100 ildən çox vaxt
keçib, heç nəyin dəyişməməsi, bəzi
hallarda daha da korlanması kədərləndirir,
düşündürür... Bəlkə, bu milli vurhavurun
arasında Platonovdan sitat hardasa qeyri-milli görünə bilər,
amma xatırlatmamaq olmur: “Heç nəyi axıra
çatdırma, sonunda zarafat olacaq”. Bəlkə elə bəzi
mətləbləri yarızarafat-yarıciddi axıra
çatdırmaq lazımdır ki...
lll
Son dövrlərdə İP və reytinq uğrunda
yarışa çıxan internet resurslarında, ailə
institutunun dağılması, milli dəyərlərin
aşınması, məişət zorakılığı,
müxtəlif qətllər haqqında silsilə xəbərlər,
yazılar izləmək məcburiyyətindəyik. Və fərqində
də deyilik ki, hazırda pik nöqtəsinə
çatmış bu proseslərə onillərdir bəzən
ideyasına fikir vermədiyimiz kiçik süjetlərlə,
cizgi filmləri ilə, ekran əsərləri ilə,
zorakılıq təbliğ edən informasiyalarla
özümüz start vermişik. Bu, tam olmasa da, bir növ subliminal
reklama (məlum və məşhur 25-ci kadr effektinə) bənzəyir.
Əslində başqa bir şey haqqında məlumat verilir,
amma həm də şüuraltına təhlükəli
mesajlar ötürülür...
lll
Hadisə bizim Qara qızın – Pıspısanın yer
deşiyindən çıxması ilə başlayır. (“Yer
deşiyindən çıxmaq” məsəli də xüsusi
“koloritli” bir ifadədir bizim milli ailəiçi davalarda.
Fiziki zorakılıqla müşaiyət olunan məişət
savaşlarında
qadının özünüqoruma instinkti ilə
qohumlarının, doğmalarının ona dəstək
olduğunu acizliklə xatırlatmasıdır: “Yer deşiyindən
çıxmamışam ki?!”)
Kobud
leksikonlu, yöndəmsiz, qara, çirkin, miskin görkəmli
Pıspısa başını qaldırar-qaldırmaz sosial
maskalanma prosesinə start verir: bu prosesin ilk mərhələsində
başı kola dəyəndə ufuldayır da, ayağına
tikan batanda deyinir də (maskalanma və süni adaptasiya
ağrısız ötüşmür ki...). Və
elə bu ağrılı prosesin içində təsadüflər
seçimlər etməyə, nələrisə dəyişməyə
yardımçı olur. Və təsadüfən
ayağına keçən fındıq
qabığının (oxu: dikdaban) tıqqıltısı
xoş gəlir, yarpaq üstündəki şehin (oxu, makiyaj)
yaratdığı sehirli “ağartma”, “gözəlləşdirmə”
prosedurunun nəticəsinə valeh olur, əyninə
keçirdiyi gül ləçəklərinin (oxu, geyim) cazibəsinin
fərqinə varır...Saçını da
sığalladımı, iş tamamdır (indi fərq
bundadır ki, müasirləşmə dövründə
başıboş pıspısalarımız bunları
artıq özləri etmirlər, gözəllik
salonlarındakı peşəkarların öhdəsinə
buraxırlar). Pıspısadan Tıq-tıq
xanıma çevrilir...və çevrilmədən sonra tənhalığının
fərqinə varır. Oxumaq eşqi güc gəlir
(kitab mütaliəsini düşünməyin, elə
bildiyiniz müğənnilik həvəsini nəzərdə
tuturam) Gözqamaşdıran qondarma “gözəlliyinin”
yanında bir də “oxumaq” istedadı varsa, niyə bol
seçim imkanından istifadə etməsin ki?...
lll
Sürmə
çəkdim gözümə,
Düşdüm
çölün düzünə,
Dost gəzirəm
özümə,
Dost, gəl,
hardasan,
Tez gəl,
hardasan,
Tıq-tıq,
tıq- tıq....
lll
Bu,
böcəyin timsalında milli qadınımızın təsviri...Nağılda
milli kişilərimizin “təsnifatına” da gen-bol yer verilib:
Yoxsul
görkəmli, savadsız, bəsit düşüncəli
Çoban, şişib yekəlmiş, hərəkəti
ağıldan daha çox məqsədli hiyləgərliklə
ölçülüb biçilən snob – yaşlı
Tülkü, cansız-cələfsiz olsa da, “əsl zəmanə
uşağı”, vuran-tutan, tovlamaqda usta
Siçan bəy, hələ üstəgəl əhlikef bir
Kirpi...
Və seçim prosesində Tıq-tıq xanımın
– “Əgər acıqlandırsam səni, nə ilə döyərsən
məni?” – sınaq sualının qoyuluş tərzinə
və verilmə formasına fikir verin! Deməli,
döyülmək artıq gözaltına alınıb, sadəcə,
bu zaman kimin hansı vasitədən istifadə edəcəyi
söhbət mövzusudur. Və beləcə bizim
qadınımız bununla yüzillərdir döyülməsinə
bəraət qazandırmış olub: Məlum sualın “nə
ilə döyərsən məni?” hissəsi ilə...
Elə Çobanı görər-görməz onun
çaldığı tütəyin səsinə heyran olur
bizim qız.
Çoban isə birbaşa, zoğalı sualını verir:
“Qara qız, hara belə? (Yəni, nə qədər bəzənsən
də, pıspısa olduğunu, lap elə yer deşiyindən
çıxdığını bilirəm...) Zahirən
Tıq-tıq xanım olsa da, daxilən Pıspısa qalıb
bizimki də. Cavabdan məlum: “Çərə belə,
çürə belə, sənə nə var, hara belə?
Özümə dost axtarıram”. (Qeyd edək ki,
nağılın orijinal versiyasında dost ifadəsi “ər”
kimi qeyd olunub. Və nağıl boyu da Pıspısa dost yox, ər
axtarır. Sadəcə, cizgi filmi çəkilərkən
auditoriya kimi uşaqlara hesablanıb).
Çoban eşitdiyi cavabın ardınca ona ünvanlanan
suala əvvəlcə çaş-baş qalır, sonra isə
əlini yanındakı dəyənəyə atır. Belə də
olmalı idi. Tıq-tıq xanım qorxusundan
bir neçə dəfə yuvarlanıb uzaqlaşır
Çobandan...Bizim saçı uzun suray xanım, donu uzun daray
xanımın qaba, sadə çobanla nə işi? Yola
davam...
lll
Baxdım,
baxdım güzgüyə,
Baxdım,
baxdım özgəyə..
Qorxdum,
qorxdum göz dəyər
Ax,
gözələm mən,
Bax,
gözələm mən-
Tıq-tıq,
tıq –tıq..
lll
Damağında
qəlyan, görkəmindən harınlıq yağan
snobun-Tülkünün dilindən isə bal
tökülür: “Nazlı xanım, duzlu xanım, xeyir ola,
hara belə? ( Lap Tülkü kimi də
bilir Pıspısalıqdan Tıq-tıqlığa
çevrilməni. Amma onu Çobandan fərqləndirən
tülkülüyü var axı...) Cizgi filmində
Tıq-tıq xanımın Tülkünün qəlyanından
qopan dairəvi tüstünü belində fırlatması da
mənə təsadüfi görünmür... Bunu
Tülkü sezməmiş olarmı? Bütün bu təminolunmuşluğun,
harınlığın fonunda onun cavabı da məntiqidir: “Məndən
yaxşı dost hanı?” Amma Tülkünün məhvetmə
üsulu başqadır bir az: “Salaram səni dişimə, əzərəm”.
Yəni, Çoban sadəcə, döyməklə
kifayətlənərsə, Tülkü tamamən aradan
götürə bilər Tıq-tıqı. Təbiidir, axı Tülkünün imkanları daha
genişdir...Mahnısına kədər və tənhalıq
notları qarışmış Qara qızın yenidən
yola davam eləməkdən başqa çarəsi varmı?
Çəməndə
çiçək qoşa,
Göydə kəpənək qoşa.
Suda
balıq tək deyil,
Yuvada
böcək qoşa...
Elə bu
məqamda, dəyirmanın gözündən ölü
salsan, o tərəfindən diri çıxan Siçan bəy
əvvəlcə Tıq- tıq xanımın
qarşısında, az sonra da... həyatında peyda olur. “Tin
cayılı”nı xatırladan bu
qayışbaldırın ilanı yuvasından
çıxardan sözləri Pıspısanı həm də
depressiyadan çıxarır. Məlum suala cavabı da
kübarcasınadır: “Quyruğuma yağ cəkərəm,
bal çəkərəm, yanağına xal çəkərəm...”. Tıq-tıq olasan və bu
kübarlığın qarşısında əriməyəsən?
Ona elə gəlir ki, yağ-bal içində, belə
şirin dilli, çevik, hər baxımdan proposiyaları
uyğun gələn bu “cavan oğlanla” birgə həyatı
yaxşı olacaq, Siçan bəyin “yükümüz də
az olar” fikri də inandırıcı görünür. “Bal ayı” bitir və Siçan bəy növbəti
oğurluğa gedəndə təkcə qalan “təzə gəlin”
darıxmağa başlayır. Hələ indi anlayır
ki, quyruğa çəkilən yağ, bal göydən
tökülmürmüş, hardansa gəlirmiş, daha doğrusu
gətirilirmiş... Gölməçə kənarında
“ayağının sürüşməsi” də birdən-birə
baş vermir ki. Suya düşməzdən
əvvəl yanından keçən kirpiyə dostluq təklifində
bulunur. Hələ bəhanəsi də dilində
hazır: “Siçan bəy özü kefdə, məni tək
qoyub evdə... yox, ondan dost olmaz, gəl səninlə dost olaq..” Belə hərcayi təklifin də
istehzalı gülüşlə müşayiət olunan mərcayi
cavabı olmazmı: “ Hehehe, mənim öz
dostlarım özümə bəsdi...”. Belə
məyusluqdan sonra Tıq-tıqın ayağı
sürüşüb – hara, hara – dəvə çuxuruna
düşməzmi?
Ay gedən
atlı,
Əli
baratlı,
Xan evinə gedərsiz,
Siçanqulu bəyə deyərsiz,
Saçı suray xanım,
Donu daray xanım,
düşüb dəvə çuxuruna,
Tez özünü çatdır ona...
Talançılığa getdiyi harın Pişiyin mülkündə bu xəbəri qulağı çalan Siçan bəy də insafən, başılovlu yarının harayına qaçmazmı? “Əlini mənə bəstərəcik” deməzmi? Bizim qız da nazlanmazmı: “Yox, yox, mən səndən küstərəcik...” Dilətutmalar işə yaramaz və Siçan bəy bezməzmi? Tıq-tıq suyun içindəcə anlayar ki, “fazla naz aşiqi usandırıb”, bir vaxtlar yanağına yağdan-baldan xal çəkilməsi üçün istifadə olunması nəzərdə tutulan quyruqdan yapışıb sudan çıxmaqdan başqa yolu qalmaz. Hələ cizgi filminin ssenari müəllifləri sağolsun ki, finalda ciddi dəyişiklik edərək “Küstərəcik a küstərəcik, Mən də sənin başına bir daş əndərəcik...” sonluğunu “Mən də sənə quyruq göstərəcik” ifadəsilə əvəzləyiblər. Dolayısı ilə ekran əsərində hazırda bəzi “kişilərin” törətdiyi “məişət, yaxud qısqanclıq zəminində qətl”i dünyada qəbul olunmuş sivil metodla – boşanma, ayrılma ilə əvəzləyiblər.
Qadının inadkarlığı, kişinin səbirsizliyi ucbatından göz önündəcə suya qərq olur “dostluq”. Dəvə çuxurundan suyu süzülə-süzülə çıxan Tıq-tıqın indi də geridönüşü başlayır. Gözəlliyi də, özünə əminliyi də, güclü görünməyi də kiməsə, nəyəsə görəymiş. Ona görə də yapışdığı quyruq əlindən çıxan kimi həminki qara, çirkin, baxımsız, aciz Pıspısa olur Tıq-tıq xanım...
Balaca böcəyəm mən,
Çiçəkdən göyçəyəm mən.
Dost tapmadım, tək qaldım,
Təkcəyəm, təkcəyəm mən...
lll
Fikrimcə, bu, uşaqlardan çox, böyüklərə ibrət verən hekayətdir. Bu, bizim uşaqlarımızın nağılı olmamalıdır artıq. Övladlarımıza burada təsvir olunan şəkildə ibrət dərsi lazımdırmı? Bu nağılla qızlarımıza Pıspısanın süni tıq-tıqlığını, oğlanlarımıza Çobanın kobudluğunu, Tülkünün harınlığını, Siçanın dönüklüyünü, Kirpinin biganəliyini, ümumiyyətlə, saxtakarlığı, oğurluğu, heç zəhmətə qatlaşmadan dəbdəbə hərisliyini, eqoistliyi aşılamırıqmı? Onlarda yuva misalı-ailə əvəzinə dağılmış münasibətlər, tənhalıq, çarəsizlik duyğuları formalaşdırmırıqmı? Tərbiyə dönəmində belə nağıllar nə dərəcədə effektivdir? Helvetsi yazır ki, biz hamımız aldığımız tərbiyənin övladlarıyıq. Elə isə, bəlkə bir az tərbiyə metodlarımızı dəyişək? Həyatın bizə nələr yaşatdığından asılı olmayaraq, övladlarımızın tərbiyəsində daha çox sevgiyə köklənək, zalımlığa, eqoizmə yox? Axı lap çoxdan məlumdur ki, aşımıza tökdüyümüz qaşığımıza çıxacaq...
Mürvətqızı Sevinc
525-ci qəzet.-
2014.- 23 avqust.- S.19.