Yaşamaq haqqı

AVQUST PUTÇU VƏ SİSTEMİN İFLASI

Qorbaçov Forosda dincələndə və təbii ki, İttifaq müqaviləsinin imzalanmasına hazırlaşanda, ölkədə elə bir hadisə baş verdi ki, son nəhayətdə bütün ölkənin dağılmasına gətirib çıxardı.

19 avqust 1991-ci ildə SSRİ vətəndaşları bir televiziya xəbəri ilə sarsıldılar. Bəyan olundu ki, Forosda olan Prezident Qorbaçov, guya ki, səhhətinə görə işdən kənarlaşdırılıb və hakimiyyət vitse-prezident Yanayevin, baş nazir Pavlovun, güc nazirləri – DTK sədri Kryuçkovun, müdafiə naziri Yazovun, daxili işlər naziri Puqonun, bir sözlə, dövlətin bütün yüksək mənsəbinin daxil olduğu DFVK-nin – Dövlət Fövqəladə Vəziyyət Komitəsinin əlinə keçib. Elə ilk bəyanatdan aydın oldu ki, nələr nəzərdə tutulub – hər şeydən öncə, boşalmış “qaykaları” sıxmaq...

Elə həmin gün bizim Yazıçılar İttifaqının artıq keçmişin qalığına çevrilmiş partkomu qəfildən fəallaşdı və kabinetimə az qala at belində daxil olub təşkilatın davranış xəttini diktə eləməyə çalışdı. Mən dərhal onu yerində oturtdum və dedim ki, ittifaqın siyasətində heç nə dəyişməyəcək və o da özünə aid olmayan işlərə qarışmasın.

“Azadlıq” qəzetinin müxbiri Moskva hadisələri haqqında sualları ilə anındaca özünü yetirdi.

– Mən: bunu faciə hesab edirəm, – deyə cavab verdim.

Növbəti sual gəldi: – Hakimiyyətə gələnlərə Sizin münasibətiniz? Mən bu sualı ona görə verirəm ki, bizdə güc strukturlarının hakimiyyətinə sevinənlər var.

– Burda sevinməli bir şey yoxdur, – dedim. – Bizim ölkənin bəlası ondadır ki, söz heç vaxt əməllə uyğun gəlmir. Onlar nədən danışırlar – intizamın möhkəmləndirilməsi barədə göstərişlərin icrasından, həyata keçirilməsindən. Çox gözəl, bunlar yaxşı sözlərdi. Amma axı, Qorbaçov özü də qeyri-qanuni hərbi birləşmələrin buraxılması haqqında sərəncam vermişdi. Bəs nəticə? Heç bir nəticə yoxdur. Onlar bu sərəncamı həyata keçirtsələr, çox yaxşı olar. Əgər Azərbaycan ərazisi quldur qruplarından təmizlənsə, biz şad olarıq. Amma ölkədə demokratiyanın taleyi, respublika suverenliyinin taleyi, müstəqilliyimizin taleyi – bəs bunlar necə olacaq? Bu məsələlərdə uğurlu sonluğa inam yoxdur. Artıq “Suverenitet” sözünə qarşı etiraz edirlər. Əgər suverenitet anlayışının özü belə məzəmmətə məruz qalırsa, buna necə sevinmək olar? Mən xalqımıza müraciət edirəm: sayıq və diqqətli olmaq lazımdır. Biz xalqımızı ağılagəlməz fəlakətlərdən qorumalıyıq. Məndə heç bir şübhə yoxdur ki, Azərbaycan tez, ya gec öz suverenliyinə, müstəqiliyinə qovuşacaq. Amma buna böyük qanlar bahasına nail olmamalıyıq. Biz öz xalqımızı müstəqilliyə şikəst halda apara bilmərik.

– Baltikyanı respublikalar bu hadisə ilə bağlı öz mövqelərini bəyan ediblər. Azərbaycan rəhbərliyi həmişə olduğu kimi gözləmə mövqeyi tutub. Sizə elə gəlmirmi ki, demokratiya üçün təhlükə dəqiqəsi başlayanda, bizim də səsimiz eşidilməli idi. Azərbaycan ictimaiyyətinin, Azərbaycan ziyalılarının, Azərbaycan rəhbərliyinin səsi?

– Şübhəsiz. Mən də bizim rəhbərliyin reaksiyasını səbirsizliklə gözləyirəm.

Elə həmin gün, 19 avqustda verdiyim bu müsahibə 23 avqustda “Azadlıq” qəzetində yayımlandı.

Bir sutka ərzində hər şey dəyişdi və bu əsl tarixi tamaşanı teleziya ilə əvvəldən axıra izləmək mümkün oldu.

Televiziya Yanayevin əlləri titrəyə-titrəyə nəsə donquldandığı o uğursuz mətbuat konfransından başlayaraq, bu tarixi hadisənin bütün məqamlarını işıqlandırdı. Mətbuat konfransında jurnalist Bovin xunta üzvlərinin birindən, kolxoz sədri Staradubtsevdən soruşanda ki, bəs siz bu kompaniyaya necə düşmüsünüz? – anladım ki, QKÇP-çilərin başladığı iş iflasa uğrayacaq. Və həqiqətən də, hadisələr bir-birinin ardınca gərginləşməkdə davam edirdi. Moskva küçələrində tanklar, Ağ evin qarşısında izdiham, həlak olmuş üç cavan, Yeltsinin xalq arasında görünməsi – bütün bunlara Hollivudun döyüş filmləri kimi sonsuz maraqla baxılırdı. Yeltsin tankın üstündə hansısa tarixi filmin monumental obrazı kimi görünürdü. Bu saatda o həqiqətən də demokratiyanın müdafiəçisi, onun dayağı, qarantı və duruş gətirməsi üçün ən vacib adam idi. Putçistlər (artıq onları belə adlandırırdılar) təzyiq altında, yavaş-yavaş saatbasaat uduzurdular. Qorbaçovla kəsilmiş telefon əlaqəsi bərpa olundu.

– Mixail Sergeyeviç, əzizim, – Yeltsin telefonla ona belə müraciət etdi. Çox keçmədi ki, Qorbaçov ailəsilə və Rudskoyla birlikdə Moskvaya uçdular və Rudskoy elə həmin təyyarəyə artıq zərərsizləşdirilmiş DTK sədri Kryuçkovu da mindirdi ki, hər ehtimala qarşı terror aktı, ya təxribat baş verməsin. Qorbaçov təyyarədə Yeltsinin şərəfinə badə qaldırdı. Bütün bunları bir sutka ərzində televiziya ekranı qarşısından aralanmadan gördük və hələ də hər şeyi bütün aydınlığı ilə xatırlayıram. Putçistlər ifşa və həbs olundular.

Bəs Qorbaçovun özü? Avqust putçu onun taleyində hansı rolu oynadı? Bir tərəfdən məlum oldu ki, o, döyüşdən qalib çıxıb, öz vəzifəsinə qayıdıb, ona quyu qazanların özləri isə qazdıqları quyuya düşüblər. Ancaq bir qədər sonra o da aydın oldu ki, bu Qorbaçovun “Pirr qələbəsi”, məğlubiyyətdən betər zəfəri imiş, əsl qalib Yeltsin oldu. Bu əhvalatdan SSRİ Prezidenti aciz girov kimi çıxdı, rəqibi isə onun xilaskarı, həm də, demə, “rus demokratiyasının atası” imiş – mif yaradanlar Boris Nikolayeviçi dərhal belə qələmə verdilər.

İndi, üstündən uzun illər keçəndən sonra mən Qorbaçovun taleyi haqqında düşünəndə təzadlı fikirlər keçirirəm. Əlbəttə, 90-cı ilin yanvarında onun sanksiyası ilə bizim xalqın axıdılan qanını, Qarabağ məsələsində açıq-aşkar riyakar mövqeyini və Sovet hakimiyyəti illərində yüksək mənsəb sahibi olan yeganə azərbaycanlının – Heydər Əliyevin hakimiyyətdən kənarlaşdırılmasını ona heç zaman bağışlamaram. Amma bir məsələ də var ki, digər sovet respublikaları kimi Azərbaycan da SSRİ-nin dağılması sayəsində müstəqil oldu, SSRİ-ni isə hər şeydən öncə, çox güman, öz ilkin planları və niyyətlərinin əksinə olaraq, Qorbaçov dağıtdı.

Əlbəttə, başa düşürəm ki, Sovet sistemi saysız-hesabsız nöqsanlar, siyasi, iqtisadi yanlışlar, səhvlər və hətta milli məsələdə yol verdiyi cinayətlər ucbatından dağılmağa məhkum idi. Məlum oldu ki, o siyasətdə və iqtisadiyyatda olduğu kimi ideoloji sahədə də müflisdir. İflasının səbəblərinin sayı çox ola bilər. İnanırdım ki, bu iflas tez ya gec, mütləq olacaq.

Yadımdadır, Moskva siyasi landşaftına kifayət qədər bələd qadın – “Drujba narodov” jurnalının əməkdaşı hələ Andropov, ya ola bilsin ki, Çernenko, dəqiq yadımda deyil, hər halda, Brejnev dövründən sonra mənə söyləyirdi ki, Moskvada liberal ziyalılarının bütün ümidi Qorbaçovadır, əgər o hakimiyyətə gəlsə, çox şeylər dəyişəcək. 1985-ci ilin martında, nəhayət ki, Qorbaçov hakimiyyətə gələndə, Moskvada, Mərkəzi Ədəbiyyat Evində ali ssenari kurslarında birgə oxuduğumuz Tbilisidə yaşayan erməni əsilli rusdilli yazıçı Armen Zurabovla görüşdüm. Armen o illərdə mənə bir çox erməni yazıçılarından fərqli olaraq milli məhdudiyyətdən uzaq yazıçı təsiri bağışlamışdı və düzünə qalsa, sonrakı illərdə də, mənim bildiyimə görə, özünü antiazərbaycan mövqeyi ilə ləkələməyib. Xülasə, Armen artıq o illərdə, ilk “Qorbaçov” ayında, hələ Tbilisi ilə tam vidalaşmamışdı, vaxtının çoxunu Moskvada keçirirdi, paytaxtın siyasi mühiti, ab-havası haqqında xeyli məlumatlıydı, nüfuzlu adamların evlərinə gedib-gəlirdi. Mərkəzi Ədəbiyyat Evində nahar edərkən, yenicə başlayan, daha doğrusu, sezilən yenidənqurma və aşkarlıq haqqında mülahizələrimizi bölüşdük. Mən dedim ki, 1956-cı ildə, partiyanın XX qurultayından sonra olduğu kimi siyasətdə müəyyən təshihlər mümkündür. –Yox,- dedi Armen, – dəyişikliklər daha koordinal olacaq. 1917-ci ilin oktyabrında olduğu kimi. Hər şey kökündən dəyişdiriləcək.

Sonralar əmin oldum ki, haqlı imiş. Hər şey sürətlə dəyişdi. Artıq bir qədər keçəndən sonra ideoloji partiya rəhbərləri jurnalistlərdən acizanə şəkildə xahiş edirdilər ki, heç olmasa, hələlik, Leninə və oktyabr inqilabına toxunmasınlar. Ən amansız tənqidlərə qarşı belə bütün qadağalar götürüldü və çox keçmədi ki, oktyabr rəhbərinin özünə də aman vermədilər.

Sovet imperiyasının iflasında bütün obyektiv tarixi səbəblər öz yerində, onun tez bir zamanda dağılmasına, məncə, əsasən səkkiz adam səbəb oldu. Dördü bu tərəfdən (Soljenitsin, Saxarov, Qorbaçov və Yeltsin), dördü dəmir pərdənin o biri tərəfindən (Reyqan, Tetçer, Roma papası, Bzejinski).

Bzejinski və Voytilanı (Roma papası II Pavel-İoannı) stimullaşdıran Polşa-rus qarşılıqlı münasibətlərinin bütün faciəli tarixi boyu davam edən genetik inciklik və hər ikisinin damarlarında axan polyak qanı idi. Əsrlər uzunu bu iki Slavyan xalqının – katolik polyakların və pravoslav rusların – münasibətləri çoxlu sayda qanlı və amansız mərhələlərdən – Reç Pospolita dövründən tutmuş Xatına müsibətinə qədər keçib. Dünya katoliklərinin başçısı ilə ABŞ prezidentinin məsləhətçisi öz tarixi Vətənini Sovet hegemoniyasının nəzarətindən xilas etmək istəyirdi. Reyqan və Tetçer daimi təhlükə mənbəyini, “şər imperiyasını”, öz təcavüzkar hərəkətləri ilə dünyanı təngə gətirən SSRİ-ni (56-da Macarıstanı, 68-də Çexoslovakiyanı, 79-da Əfqanıstanı qana boyayan, Berlin və Kuba böhranlarına səbəb olan, ölkə daxilində repressiyalarla göz qorxudan – Saxarovun sürgün olunması, Soljenitsinin ölkədən qovulması, Koreya sərnişin təyyarəsinin məhvi – birdimi, ikidimi, hansını sayasan) dağıtmaq niyyətində idilər. SSRİ daxilində isə artıq qeyd edildiyi kimi, digər dissidentlərlə yanaşı Soljenitsin, Saxarov, rəhbərlər arasında isə Qorbaçov və Yeltsin həlledici rol oynadılar. Yenə də obyektiv tarixi faktorlarla yanaşı, şəxsi motivlər də müəyyən rol oynadı. Ola bilsin ki, əgər Soljenitsin vaxtında Lenin mükafatı alsaydı, əgər onun “Xərçəng korpus”u və “Birinci çəmbərdə” əsərləri Sovet mətbuatında yayımlansaydı, o müəyyən dərəcədə sovet ədəbiyyatında yer tutardı. Hakimiyyət axmaqcasına Saxarovu da radikallaşdırdı. İmperialistlərə qarşı sovet atom bombasını yaratmış insanın qəfildən vicdanı oyandı.

O ki qaldı, Yeltsinlə Qorbaçovun qarşılıqlı münasibətinə, aydındır ki, Yeltsin siyasi büroya üzv seçilsəydi, o ürəyində kin saxlamazdı, neytrallaşdırılmış olardı və sovet tarixi bəlkə də tamam başqa yolla gedərdi.

Ola bilsin, mən problemləri çox sadələşdirirəm, Sovet imperiyası tez, ya gec çökməli idi. Amma bu subyektiv amillər olmadan, mənim nəzərimcə, imperiya belə tez çökməzdi və Allaha şükür ki, (17-ci ilin oktyabr çevrilişi və vətəndaş müharibəsi ilə müqayisədə) qansız ötüşdü. Yeri gəlmişkən, kommunist rejimində SSRİ-ni imperiya adlandıranlara antisovetçi damğası vurardılar və cinayət kodeksinin uyğun maddəsiylə ittiham edərdilər. Amma elə ki, sistem və ölkə laxladı, ruslar özləri (və ilk növbədə rus yazıçıları) məhz rus xalqının adından min yaşlı imperiyanın məhvi barədə haray-həşir qaldırdılar. Əlbəttə, rus xalqı adından – “bərabərhüquqlu” xalqların saxta-riyakar sovet cəmiyyəti adından yox, hakim xalqın adından. Beləcə hər şey öz yerini tutdu. Məlum oldu ki, ölkənin beynəlmiləlçi xarakteri barədə bütün boşboğazlıq yalnız imperiyanın iç üzünü-mahiyyətini pərdələmək, ayıbını örtmək üçün əncir yarpağı imiş.

Bizim süjetə qayıdaq. Beləliklə, Qorbaçov Yeltsini “böyük siyasətə” buraxmır, incidilmiş Yeltsin öz iddialı xarakterinə görə inada düşür. Buna görə dövlətin ona qarşı daha sərt tədbirləri – mətbuatda rüsvay etməsi, ələ salması, alçaltması və bütün bunlar – onun qisas ehtirasını daha da coşdurur, özünü təsdiq etmək istəyi baş qaldırır və öz iradəsi, dözümü, ötkəmliyindən yararlanaraq – (Qorbaçovun kütləvi təbliğat maşınının səylə çalışmasına baxmayaraq) Yeltsin cəmiyyətin ən geniş qatında yüksək reytinq, böyük əksəriyyətin rəğbətini qazanır. Yaxşı çar ümidilə yaşayan kütlənin gözündə çara çevrilir (Rusiyanın əzəldən və həmişə ümidi ədalətli Çaradır) və elə o dalğada da, hələlik, Rusiyanın rəhbəri mənsəbinə yüksəlir.

30 avqustda Azərbaycan Ali Soveti respublikanın müstəqilliyini elan etdi. Mən bu sessiyanın iştirakçısı idim və hamı ilə birlikdə deklarasiyanı ayaqüstə alqışladım. Hər bir xalqın qəlbində yaşayan – öz evinin ağası olmaq, öz taleyini hər cür çətinlikləri ilə bir yerdə özü təyin etmək istəyi – ən ümdə arzular çin olmuşdu. Doğrusu, ömrümün sonuna qədər bütün bunların gerçəkləşəcəyinə ümidim az idi. Budur, ağlasığmaz şeylər gerçəkləşdi. Bəs qəlbimdəki bu nigarançılıq nədir? Nə üçün mən (yəqin ki, mən tək deyildim) bu kimi tarixi ümummilli hadisələrdə tamamilə təbii olan ümumi ruh yüksəkliyi keçirmirdim? Doğrudanmı bütün bu duyğular ağır, nursuz və yorucu illər ərzində qəlbimdə yanıb kül olmuşdu?

Amma bəlkə də bu ona görə idi ki, müstəqilliyin qələbə marşını qana bələnmiş, od-alov içində yanan Qarabağ torpağından gələn güllə vıyıltıları, gurultulu partlayışlar üstələyirdi...

ANAR

525-ci qəzet.- 2014.- 23 avqust.- S.15.