Milli mədəniyyət və
düşüncə tariximizin "Ziya" səhifəsi
(Əvvəli
ötən sayımızda)
"Ziya" qəzetində
geniş oxucu kütləsi üçün
o qədər də aydın olmayan terminlərin təqdimatındakı
maraqlı xüsusiyyətlərdən
biri sözün leksik mənasının geniş və hərtərəfli tədqiqata
cəlb olunmasıdır. Qəzetdəki
"Üzüm ağacında
zühur edən (qarə) illətinin rəfinə əlac" adı ilə çap olunmuş elmi mövzulu yazı bu cəhətdən
maraqlı görünür:
"Üzüm ağacında
hər il görünməkdə olan
bir xəstəlik var.Bu xəstəliyin rəfinə çoxları
çalışırlar.Məzkur xəstəlik hər bir millətin lisanında başqa bir ad ilə məşhurdur.Məsələn, bizim məmləkət əhalisindən üzüm
meyvəsindən faidəbərdar
olan gürcülər
oillətə "natasari"
deyirlər... bizim dildə (ğarə) deyilməklə məşhurdur.Məzkur
illət üzüm ağacının yaşıl
yarpaqlarında bə budaqlarında zühur edib, ğayətdə kiçik xal surətində görünür..."
(18.04.1884, N7).
Qəzetdəki hərbi terminlər də ədəbi yazılı dilimizin formalaşmasında mühüm
rol oynayır. "Russkiy
invalid" adlı Peterburq
qəzetindən tərcümə
edilmiş bir xəbər-informasiyadakı hərbi
terminlər diqqəti
cəlb edir:"...saldatlığa çağırılanlar
yüz toqsan bin nəfər az olmuşdur... Piyada və topçu saldatları - beş sənə, sairləri altı sənə hesabında xidmət edəcəklər"(1881-ci il, N27).
"Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetində
terminlərin terminlərin
sinonimlərinin bəzən
paralel, müvazi işlədilməsi yazının
daha yaxşı başa düşülməsinə
xidmət edən üsullardan biri kimi nəzərdə tutulmuşdu: "Qarabağ
bəyzadələrindən məktəbi-tibbiyyədə ekmali-təhsil
etmiş olan təbib (doqtur) Kərim bəy Mehmandarov cənabları Qarabağ uyezdindən iqamət etdiyi mahalda həmmillətləri
olan müsəlman xəstələrinə bihəməçiz
( yoxsul,kasıb-N.N. )mədavi etmək
(dərman vermək//müalicə etmək-N.N.)
ilə onların həqqində qayətdə
iltifat və mehribançılıq ilə
rəftar edir"(1883,N27).
"Ziya" qəzetində bəzən xitablarda müəyyən peşə,vərdiş,xasiyyət bildirən
anlayışların bir
sözlə yox,sərbəst
söz birləşməsi
ilə ifadə olunmasına da təsadüf olunur:
"Şuşa-Ağamirzəzadəyə
(M.M.Nəvvaba-N.N.).
Müxalif yazan şəxs,(yəni, ay Ağamirzəzadə-N.N.) məgər
bilmirsən ki,adın
gizlədənin sözü
yazılmaz?"(1879,N46).
Qəzetdə çar və çap məhsulları ilə ilgili materialların təqdimində
müasir terminologiya üçün məqbul
sayılmasa da, o dövr üçün xarakterik olan sinonim terminlərdən istifadəyə geniş yer verilib. Bu cəhətdən
bir neçə nümunəyə diqqət
yetirmək yerinə düşür:
"Elan"
Şeyx
Sədinin "Gülüstan"
kitabı İstanbulda
"Əxtər" qəzetəsinin
çapxanəsində...nəstəliq
xətti ilə qayət əla və pakizə çap olunubdur.Bu günlərdə bu kitablardan yaxşı cild ilə mücəllid
bir neçə nüsxəidarəmizə satılmaqdan
ötrü göndərilübdür"(1879,N20).
"Risaleyi-hesabiyyə"
Məzkur
isimdə tazə bir hesab kitabı
("Kəşkül") mətbəəsi təb və nəşr eləmişdir ki, bir nüsxəsini biz dəxi almışıq"( 1884,N2).
"Darülmüəllim şagirdlərindən
Tiflis yolilə evlərinə
gedəni mətbəə
və idarəmizə
gəldiklərindən bir
neçə dəfə
görmüşdük"(1882,N20).
Qəzetdə tibb və səhiyyəyə aid terminlərin
işlədilməsində daha çox xalq danışıq dilinin materiallarına müraciət olunmuşdur:
"Qafqaz"a yazırlar
ki,Gəncədə çiçək xəstəligi
olmaq münasibətilə
dustaqlar xəstəxanədən
başqa övə nəql olunduqda igirmi adam qaçmışdır"(1884,N2).
"Aprel ayının 4-cü gününü yadigar üçün Tiflis cəmaətinin
xəstələrindən ötrü
bina olunan şəfaxanə Tiflis cəmaətinə
məlum edir ki, iki yerdə
genə şəfaxanələr
açub"(1884,N3).
Qəzetdə bəzi anlayışları
ifadə edən alınma sözlərin mötərizədə verilməsi
onların digər sözlərdən görüntüyə
görə fərqləndirilməsi
həmin terminlərin
oxucuların yaddaşında
daha yaxşı saxlanılmasına xidmət
edir :
"Millətimizdən rus (akademiya) və (universitet)lərində
ikmali-təhsil edən
müntəhilər (bitirənlər-N.N)
vardır" (1882,N15).
Qəzetdə birinci tərəfi
rus mənşəli,
ikinci tərəfi Avropa mənşəli sözlərdən ibarət
olan terminlərdən
dəməqsədə müvafiq
şəkildə istifadə
olunmuşdur:"Şamaxı
naçalniki xəlqi
cəm edibmiş ki,hərə bir qədər pul qoyub birçastnıy
bank açsınlar" (1879,N 34).Qəzetdəki "voyennıy
ferdşel uşkolası"termini
də ədəbi dilə ağırlıq gətirməyən uğurlu
dil vahidi hesab olunmalıdır:"Tiflisdə olan voyennıy ferşil uşqolasından 42 nəfər
şagird təhsildən
qurtarıblar"(1879, N22).
"Ziya" qəzetində
alınma sənət,
peşə terminlərinin
milli terminlərlə
əvəz olunmasına,
inadlı təşəbbüs
və ciddi cəhdlər var idi. Bu cəhətdən mətbəə, litoqrafiya
və kitab nəşri ilə ilgili terminlərə mütəxəssis baxışı
bir çox məsələləri meydana
çıxara bilər.
"Ziya" qəzetində
işlənən şrift
(basmaxana hərfləri
və ya basmaxana hürufatı)
(1881,N30), hürufat basması;
basma mürəkkəbi;
hürufat hecaları;
hürufat basmaxanasının
əsbabı; basmaçılıq;
mürəttib; düzməçi;
nazir; müfəttiş;
mücəəllid; (cildləyici,cild
çəkən-N.N.); müsəhhih(korrektor,təshih edən-N.N.);
hərftökən;nəşriyyat;qəzetin
mündəricatı;qəzetin sahibi-imtiyazı;müsəlman hürufatı;islam
qəzetəsi;basma xətti;
rəzetin təb və nəşr edilməsi; mütəəddid
(coxlu, cürbəcür-
-N.N.) qəzetə və
jurnallar; qəzetin imla və lisanı(1879,N44)
; qəzetə işləri,
basmaelmi; əxbarnamə
(1879,N45);qəzetə müştəriləri;
litoqrafiya(08.02.1879,N3) kimi
mətbuat və mətbəə terminlərinin
çoxu bu gün də ədəbi dilimizdə işlənməkdədir.
Ədəbi dilin alınma sözlər vasitəsilə
zənginləşdirilməsi dünyanın dilçilik
siyasətində razılıqla
qarşılanan təcrübədir. Dünyada ancaq
öz milli sözlərindən ibarət
olan yazılı ədəbi dil, demək olar ki, yoxdur. Belə bir faktı
xatırlayaq ki, dünyanın ən zəngin ədəbi dillərindən biri olan rus ədəbi
dilində "er"hərfi
ilə başlayan cəmi 5-10 milli söz var: qalanları
alınmadır.Alınma söz
heç də dilin kasadlığından
irəli gəlmir.Alınma
söz dövrün tələbatıdır. Məqsədəuyğun şəkildə alınma
sözlərdən istifadə
yolu ilə ədəbi dilin zənginləşdirilməsi dilçilikdə
söz yaradıcılığının
əsas üsul və vasitələrindən
biridir. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün "Ziya"
qəzetindən seçilmiş
Şərq alınmalı
və Qərb alınmalı iki kiçik mətn nümunəsi göstərmək
istəyirik.
Sözlərinin çoxu Şərq
dillərindən(əsasən ərəb dilindən) alınmış kiçik
mətn "İnsanın
əqlini və fərasətini və fəhmini və qanacağını artıran
və dünya güzəranının yaxşılaşmağına
bais olan elm və mərifətdir. Təbiyəlü adam heç vəqt həqqi nahaq eləməz. Və hərgah eləsə, o surətdə
biz ona elmlü və tərbiyəlü adəm demərük"(1883,N14).
Sözlərinin çoxu rus və rus dili
vasitəsilə Avropa
dillərindən alınmış
sözlərdən ibarət
"xəbəri-rəsmilər"(rəsmi xəbərlər)
"Vyana.29
iyun.Avstriya imperatoru Frans İosif Bolqariyanın knyazına (Liyapold) nişani-mərhəmət
buyurubdur" (05.06.1879,N24).
"Vyana.26
avqust.Knyaz Bismark ilə görüşməkdən
ötrü qraf Anderaşi Qastinəyə
gəlib"(23.08.1879,N31).
Maraqlıdır ki, "Ziya" qəzetində termin məsələsinə elmi
münasibət də
bildirilir, müəllim
və təhsil sahəsinin yaradıcı
rəhbərlərinə metodik
göstərişlər verilirdi. Bu cəhətdən "Ziya"
qəzetinin 1880-ci ilə
aid 20-27-ci nömrələrində dərc olunmuş "Mübtədi məktəblər
barəsində" risaləsində
ətraflı söz açılıb. Təxəllüyyat (xəyala gətirmə-N.N.)
məcmuu kimi düşünülmüş risalədə idarə məclisinin-redaksiya heyətinin
bir neçə üzvünün fikirləri
işıqlandırılıb.
"Risalə"-ərəb mənşəli sözdür,
1) məktub,namə,2) kitabça,3) məcmuə mənalarını
verir.
Səid Ünsizadənin "Mübtədi
məktəblər barəsində"
risaləsi mövzusuna,
qaldırılan məsələlərin
vacibliyinə və həcminə görə pedaqoji ədəbiyyat nümunəsi-elmi-metodik kitabça
kimi qiymətləndirilməlidir.
Mükalimə şəklində yazılmış
risalədə "S. əfəndi"
kimi təqdim olunan Səid Ünsizadənin fikrinə
görə, yaxşı
təhsil almaq üçün bir neçə cəhətə
ciddi fikir verilməlidir:
"Əvvəlinci ildə
tədris olunan kitablardan biri lazımdır ki, uşaqların ata-ana dilində uşaq əqlinə müvafiq hekayətə manənd (farsca. "bənzər"- N.N. ) fəqərə-fəqərə yazılmış bir kitab ola ki,uşaqların
öyrəndigindən və
bildigindən bəhs edə....
İkimci,
lazımdır ki, bir cild istilahat
kitabı(termin kitabı-N.N.)
ola ki,onda uşaqlar elmlərin adları və həman elmlərin təriqi və mənfəəti və insana lazım olmaqları və həman elmlərdə müstələh(termin
N.N.)- olan bəzi
kəlmələr və
onların mənaları
dəxi təlim oluna...Hər bir elmlərin adlarını və tərifini təlim edəndən sonra həman elmlərin istilahatından dəxi təlim etməgə başlayalar".
Müəllif bu istiqamətdə
görülməsi zəruri
olan məsələlər
barədə açdığı
söhbəti cəmiyyətdə
müəllimin aparıcı
roluna yönəldir və maraqlı mülahizələrini müəllimlərə
inamla qurtarır: "Lazımdır
ki,müəllimlər
qabiliyyətli olub, sühulət ( asanlıq-N.N.)
təlim yoluna dəxi aşina olmuş olalar. Aşkardır ki, müəllimlər qabiliyyətli
olmasa, heç bir yerdə iş irəli gedə bilməz".
Nazim NƏSRƏDDİNOV,
Əməkdar müəllim, Təhsil
Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının bölmə
üzvü, TQDK-nın
Azərbaycan dili fənni üzrə eksperti
525-ci qəzet.-
2014.- 26 avqust.- S.4.