Əsərləri - V cild (1918 – aprel 1920)
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni,ön
sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi
Şirməmməd Hüseynov Transliterasiya redaktorları:
professor Şamil Vəliyev elmi
işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
Bolşeviklər
Kerenski hökumətindən qaçaq bir halda müxalifət
vəziyyətində ikən “hər nə qiymətə olsa
da sülh!” şüarını ortaya atmaqla əskərləri,
“hər millət Rusiyadan ayrılmağa qədər
azaddır” ünvanı ilə də bütün millətləri
qazanıyor, hökuməti-müvəqqətənin xətalarından
kəndi hissələrinə faidələr
çıxarıyorlardı.
Nə qədər ki, Lenin gizlənmək məcburiyyətində,
yəni mərkəzdəki bolşeviklər zəif bir halda
idilər, o qədər ətrafındakı bolşeviklər
muxtariyyət şüarlı firqələrə müzahir
görünüyorlardı. Əzcümlə Bakıda olan
bolşeviklər rəqibləri və can düşmənləri
menşeviklərlə ciddən mübarizə etdikləri
halda, menşeviklərin bir dürlü yaxın burakmayıb
da “gözüm çıxdı”ya saldıqları türk
milliyyətçilərinə yaxınlaşıyorlardı. “Müsavat” firqəsi, məsələn əmələ
şurası menşeviklərdə ikən burjua bir firqədir
– deyə yaxın buraxılmadığı halda bolşeviklərcə
menşeviklərlə eserlərə tərcih ediliyordu.
Petroqradda hökuməti əlinə alır-almaz Lenin
bütün müsəlman millətlərinə bir xitabnamə
nəşr eləmişdi. Bu xitabnaməsində
o, əsarət altında bulunan şərqə peyğəmbəranə
bir əda ilə hürriyyət və istiqlaliyyət vəd və
təmin ediyordu.
Fəqət
bolşeviklər müxalifətdən hakimiyyətə
keçincə “söz”lə “iş”in nə dərəcədə
biri-birindən uzaq olduğu bir dəfə daha təhqiq etdi.
“Təyini-müqəddərat həqqi” hər kəsin
degil, zəhmətkeşlərindir – deyə ortaya yeni təfsirlər
çıxdı. Azərbaycan muxtariyyəti demokratiyanın
degil, “xanların, bəylərin, ağalarındır” – deyə
əda dəgişdi. Lenin mərkəzdə yerini bərkişdirdikcə
vilayətlərdəki həvariləri haman
birər mərkəziyyətçi və bir dərəcəyə
qədər də böyük rusiyaçı bir şəkil
və sima almaya başladılar. Məhkum millətlər
qara Rusiyadan eşitdikləri təhdidləri bu kərə də
qızıl Rusiyadan eşidiyorlardı.
Azərbaycan məsələsində isə bu təhdid
müəyyən bir şəkil alıyordu. Bolşevik qəzetəsi
“Bakinski raboçi” bənimlə yapdığı bir
münaqişədə diyordu ki: “Azərbaycanın muxtariyyəti
türk burjuaziyasının muxtariyyətidir”. Və “Qafqasiya
muxtariyyətinə nə Rusiya burjuaziyası nə də
Rusiya demokratiyası razı ola bilər”. “Azərbaycan muxtariyyətini istəyən
müsavatçılar nəticədə xarabazar bulurlar”.
Bolşeviklərin Bakıda “Müsavat”a nisbət
aldıqları tövri-təhdid Türküstan, Krım,
Ukrayna, Finlandiya kibi vilayətlərdə artıq ələni
müharibə və qital şəklini almışdı.
Azərbaycanlılar kadetlərin dilindən “nə istərsəniz
verəlim, yalnız Abşeron yarımadasına
toxunmayınız” dediklərini eşitmişlər idi. Bolşeviklərdən
dəxi eyni təklifi eşitdilər. Fəqət
bir kərə muxtariyyət fikrinə süluk edən millət
artıq əzmindən dönməyəcəkdir.
Bolşeviklərin muxtariyyətə qarşı xərabələrlə
təhdid edən məqaləsinə qarşı
“Açıq söz”: “Bəlkə də müqəddərdir
ki, muxtariyyətimizi xərabəzarlar qiymətinə
alalım. Müqəddərati-tarixiyyədən
əlbəttə ki, boyun qaçırmaq olmaz” – deyə
mütəvəkkilanə bir surətdə müqabilə
ediyor; “Əlbəttə, bir Lenin dəxi çıxar bizim
muxtariyyətimiz haqqında “dekret” verər, kinayəsi ilə əzmi-milliyyənin
böyük müşkülatla olsa da axırı istədiginə
nail olacağını ümid ediyordu.
Artıq
müsəlmanlara bir dost kibi görünən solların da
sağlar kibi hakimiyyətpərvəranə bir məqsəd təqib
elədikləri meydanda idi.
lll
Tiflisdə qüvvətli bir təşkilata malik olan
menşevik firqəsinə qarşı dikiş tutduramayan
bolşeviklər Bakının daima bir inqilab halında bulunan əmələ
məhəlli olduğunu istifadə üçün buraya
köçmüşlərdi.
Bakıda birləşmək və burasını kəndilərinə
ümidli bir istinadgah yapmaq istəyən bolşeviklər bittəbii
yerlilərin milli bir hökumətə doğru gedən məqsədlərilə
mübarizə edəcəklərdi. Bunun üçün
də onlar türklərə qarşı mübariz bir vəziyyətdə
olan ermənilər ilə təşriki-məsai edəcəklərdi.
Nəhayət öylə çıxdı. Bolşeviklər
qüvvətləndikcə daşnaksaqanlara nisbət xətti-hərəkətlərini
dəgişdirdilər. Biləks milli
müsəlman komitəsi ilə “Müsavat” firqəsinə
qarşı bir tövri-müxalifət aldılar.
Bu aralıq Tiflis-Bakı yolundakı anarşidən
naşi Bakıda toplanıb qalan naməmnun əskərlərin
vücudi dəxi bolşeviklər tərəfindən mahiranə
bir surətdə istifadə olunuyordu. Mühüm hadisələr
hazırlanıyordu.
Şaumyan idarəsindəki “sovet”in müsəlmanlara
qarşı tutduğu sərd məslək gündən-günə
şiddət ediyordu. Gözləri qabağında erməni
milli əskərlərinin azadlıqla gəzdiklərini
görən xəlq müsəlman firqəsi zabitlərinin
tovqif olunduğunu və firqə nəfəratının təərrüzə
düçar olduğunu görüncə bittəbii ğələyana
gəliyordu.
Bu surətlə gündən-günə
çuğlayan yandırım axırı bir fitnə odu ilə
tutuşdu. Bu
yanğın 1918-ci il mart ayının 17-dən
21-nə qədər davam edən qanlı mart hadisələrinə
səbəb oldu.
Mart hadisələri bolşevizm məsləkinin hər
yanda yandırdığı daxili vətənyun müharibəsi
şəklində çıxarılıb adəta milli bir
qital şəklini aldı. Başda
daşnaksütyun olaraq ermənilər türklərdən
intiqam almağa başladılar. Bütün mənası
ilə bir erməni-müsəlman qitalı üz verdi.
“Hökm etmək istərsən ayır!”
şüarını yalnız Nikolayların canişinləri
degil, Leninin komissarları dəxi kəndilərinə
düstur ittixaz eləmişlərdi.
Qəribədir:
qanlı çarizmin hakimiyyəti-milliyyə davasına verdigi
cavab – qanlı qitallar idi.
Qızıl bolşevizmin cavabı da eyni mahiyyətdə
olmaqla bərabər daha fəci və daha qəddar bir şəkil
aldı.
Şaumyan sözünü tutmuşdu. “İsmailiyyə”
binası, Azərbaycan fikrinin o qaynar ocağı ilə
“Açıq söz” idarəsi birər xərabəzarə
döndərilmişdi.
V
“Xuni-ərbabi-həmiyyət
qərq edər zalimləri
Məşəli-əfkar əhraranə sönməz xun
ilə!”
Azərbaycan türkünün böyük inqilab tərəfindən
elan olunan təyini-müqəddərat həqqindən istifadəyə
qalxdığını bolşeviklər Bakı küçələrini
qanlara qərq etməklə boğmaq və İsmailiyyə
binasında yakılan hürriyyət məşəlini o
möhtəşəm binanın külləri altında
söndürmək istədilər.
Bakı böylə müdhiş bir cinayətə məruz
qaldığı zaman Azərbaycan fikir və idealını təmsil
edən müsəlman məbusları Tiflisdə idilər. O zaman Tiflisdə bir tərəfdən
türklərlə müsalihəyi, digər tərəfdən
də Rusiyadan əbədiyyən ayrılaraq elani-istiqlal eləmək
məsələsi tədqiq və müzakirə etməkdə
olan Zaqafqasiya “seym”i iniqad ediyordu. Zaqafqasiya
müsəlman məbusları dəxi “seym”də iştirak
ediyorlardı. Zatən Bakı faciəsi
bolşeviklərin müsəlmanların seymdəki istiqlalçı
politikalarına qarşı bir intiqam və cəza siyasəti
idi.
Zaqafqasiyanın bolşevizm anarşiyasından müdafiəsinə
qurban gedən Azərbaycan mərkəzi-siyasəti Bakı
bittəbii Tiflisin müavinətini bəsləmək həqqinə
malik idi. Bütün Azərbaycan azərbaycanlıların da
iştirakı ilə təşəkkül edən “seym” məclisi
ilə Zaqafqasiya hökumətinin məlumatına intizar edib
duruyordu.
Fəqət
heyhat! Azərbaycanlı “seymi” əzasının
yüksək səda ilə
bağırıb-çağırması Tiflis hökumətinin
həqiqi sahibləri olan gürcü menşeviklərini yerindən
qımıldatamadı. Gürcüstan
daxilindəki bolşevizmi min şiddət və qəhrlərlə
basdıran bu ağalar Bakıya qarşı quru elani-hərb
belə etmək istəmədilər. Gəncə milli
müsəlman komitəsinin təşkil elədigi istixlas
ordusuna isə milyonlarla patron, onlarla pulemyot və bir kaç
top vəd etdilərsə də, vədlərini tutmadılar. Tiflis mətbuatı isə Bakının Azərbaycan
“başıpozuq” qüvvəti ilə istirdadına
açıqdan-açığa etiraz etdi. Nəhayət, hər qism bəhanələri
yeritdikdən sonra gürcü Ser Amdan siyasəti
“qarşımızda türk təhlükəsi varkən kəndilərilə
ehtimal ki, əqdi-ittifaq etmək zərurətində
bulunacağımız bolşeviklərlə
münasibatımızı pozamayız” izah və etirazında
bulundular.
Əvvəlcə müsəlmanların intiqamından,
Tiflisin müavinətindən qorxan üsyankar Bakı tədafei
bir vəziyyət almış ikən, sonra cəsarət peyda
etmiş, bolşevik Bakı Gəncəyə doğru hərəkət
eləmək qəsdinə düşmüş idi. Bu hərəkətə ilk
əvvəl Şamaxı, daha sonra Lənkəran, Salyan, Quba,
Kürdəmir, Nəvahi və sair qitələr məruz
qalmış, şəhərlər xak ilə yeksan, irz və
namuslar hətk, mal və məvaşi qənimət
edilmişdi. Gəncə bizzat təhdid olunmaqda,
digər tərəfdən dəxi Qarabağ erməniləri
Bakı bolşeviklərilə birləşmək üzrə
bir plan hazırlamaqda, Azərbaycanın atəş və
qılıncla təslimə məcbur edilmək planı
cızılmaqda idi.
Məlum
a, Şaumyan “muxtariyyət degil, xarabazar alacaqsınız!”
demişdi!..
Böylə bir təhlükə qarşısında
milləti müdafiə edəcək yalnız bir Gəncə
qalmışdı. Gəncə öhdəsindən
ağır bir vəzifəyi kəndi başına ifa edəmədigindən
bittəbii getdikcə riştəyi-ümur əlindən
çıxıyor, bolşevik yəd extisabına keçməyin
yerlərdə dəxi şiddətli bir itaətsizlik və
anarşi zühur ediyordu.
Bu surətlə
həyati-təbiiyəsini təhdid edən bir təhlükəyə
qarşı səltə və hakimiyyətini qəbul eləmiş
Tiflis hökumətindən laqeydlik və ədəmi-müavinət
görən Azərbaycan əfkari-ümumiyyəsində pək
təbii olaraq bir cərəyan, bir meyli-siyasi doğuyordu: bu
müşkül vəziyyətdən milləti qurtaracaq bir
qüvvət vardı:
Türkiyə!
Ümidlər həp oraya idi. O qardaş millət gələcək,
bizi düşmən əlindən qurtaracaqdı. Xəlqin bundan başqa bir ümidi
qalmamışdı.
Halbuki məsələ o qədər də kolay həll
olunur bir halda degildi. Kəndisini Rusiyadan ayrı felən
müstəqil bir halda idarə etməkdə olan Zaqafqasiya
Türkiyə ilə sülh əqd etmək istədigi halda məqsədinə
müvəffəq olamıyordu. Türklər
1914 sənəsi hərbindən əvvəlki Qafqasiya
hüdudunun iqasını istəyən Zaqafqasiya hökumətinin
Trabzona gəlmiş heyəti-mürəxxəsəsi
“Brest-Litovsk” müahidənaməsinin tamamilə qəbulunu təklif
ediyordular. Bu təklif üzrə Zaqafqasiya
vəqtilə türklərdən bir təzminat müqabili
olaraq alınan Kars, Ərdahan və Batum vilayətlərindən
sərf-nəzər etməliydi.
Məsələ ciddiləşiyordu. Ermənilərlə
gürcülər hərb etmədən Türkiyəyə təslim
olmayız diyordular. Bir tərəfdən
bolşevizm, digər tərəfdən də erməni və
gürcü cənguluğu arasında qalan müsəlmanlar
isə müşkül bir mövqedə qalıyordular. Məəmafiə əhvalın ciddiyyətini dərk
edən Trabzon heyəti-mürəxxəsəsi erməni,
gürcü və türk əzasının ittihadilə
Türkiyə ultimatumunu qəbula qərar vermişkən,
seymdə oturan qızğın qafalı menşeviklərlə
müvazinələrini itirən daşnaksaqanlar hərbə qərar
vermiş, müsəlmanlar isə bitərəf
qalmışlardı.
Hərb başlamış, Trabzon heyəti dəxi Tiflisə
ovdət eləmişdi. Fəqət heyət Tiflisə gəlincəyə
qədər hərb də adətən bitmiş, Batum
süqut eləmiş, Kars dəxi əhatə olunmuşdu.
Artıq təhəmmül etmək mümkün degil
idi. Hərb durmalı, sülh əqd olunmalı,
Zaqafqasiyanın istiqlalı rəsmən elən edilməli,
yoxsa biz ayrılıb kəndi başımızın çarəsinə
baxiyoruz – deyə seymdəki müsəlman əzası son
çarəyə təvəssül eləmişlərdi.
Bihudə yerə macərayə soxulmuş
olduqlarını və Zaqafqasiya xəlqinin qətiyyən hərbə
mühəyya olmadığını gözlərilə
aydın görən gürcülər dəxi bundan başqa
bir çarə qalmadığına qane olaraq cəngcu
Qegeçqori hökumətini düşürüb yerinə
sülhpərvər Çenkeli kabinəsini qoydular.
Batum müzakiratı başlandı.
Çenkeli türk tələbatının
artmayacağına qane ikən həqiqət əksinə
çıxdı. Batum və Karsda tökülən türk
qanına İstanbul hökuməti xunbəha olaraq yeni bir
takım ərazi tələb ediyordu. Axısxa, Axalkələk,
Aleksandropol, Sürməli və Naxçıvan qitələri
bu tələbləri təşkil ediyordu.
Eyni zamanda təhlükəyə məruz qalan azərbaycanlı
qardaşlarına müavinət üçün Nuru Paşa
ilə məiyyəti İran təriqi ilə Azərbaycana
keçmiş, Gəncəyə varid olmuşdu.
O zaman
müdhiş bir anarşi içində olan Gəncə Nuru
Paşayı göydən enmiş bir xilaskar kibi tələqqi
etmiş, xəlq kəndisinə tarixin nüdrətlərlə
qeyd edə biləcəgi parlaq bir istiqbal yapmışdı.
Batum
müzakiratı uzun sürmüş, gürcülər
artıq Zaqafqasiya hökumətində qalmayı kəndi
hesablarına zərərli görərək əl altından
Almaniya ilə anlaşmışlar, mayısın 26-da
Gürcüstanın Zaqafqasiyadan ayrı, kəndi
başına müstəqil bir cümhuriyyət təşkil
etdigini elan eləmişlərdir.
Bunun
üzərinə seymdəki müsəlman əzalar kəndilərini
Azərbaycan Şurayi-Millisi elan edərək iki gün sonra
mayısın 28-də dəxi Azərbaycanın
istiqlalını elan, Fətəli xan Xoyski kabinəsini təşkil
və müstəqilən türklərlə müxadinət
müahidənaməsi əqd eləmişlər və məzkur
müahidənamənin 4-cü maddəsinə binaən məmləkətin
əmniyyət və asayişini iadə etmək üzrə
Türkiyəyə müraciət edərək Azərbaycana
ordu sövqünü istəmişlərdir*.
İyunun
15-də Azərbaycan Şurayi-Millisi ilə hökuməti
Tiflisdən Gəncəyə vürud etmiş; 16-da əqd elədigi
iki tarixi iclasında Fətəli xan Xoyskinin istefasını qəbul
ilə təkrar kəndisinin rəyasəti altında 12
kişidən ibarət yeni bir hökumət təşkil və
bütün ixtiyaratı məzkur hölumətə həvalə
edərək kəndisini isə əhvali-fövqəladəyi
nəzərə alaraq tətil eləmişdir.
Şurayi-Milli
tərəfindən məmləkətin idarəsini əlinə
alan hökumət bir an əvvəl Bakıyı istirdad edəcək,
Məclisi-Müəssisanı toplayacaq, hürriyyətlərlə
Azərbaycan istiqlalını mühafizə və
ixtiyaratını yalnız 6 aydan gec olmamaq üzrə
toplanacaq Məclisi-Müəssisana təslim edəcəkdi.
Nuru
Paşa məiyyətindəki ordunun müavinəti ilə az
bir müddətdə Bakı vilayəti xaricində olan
bütün yerlər Azərbaycan hökumətinin əmrinə
müti olaraq hər yerdə əmniyyət və asayiş bərpa
ediliyor, anarşi dəf olunuyor, yalnız Bakı bolşevikləri
5-6 ay zərfində bulduqları fürsətdən istifadə
ilə olduqca mühüm bir qüvvət təşkil edərək
bəzən müqabil təcavüzlər yapmaq surətilə
şiddətli bir müdafiə hazırlıyorlar. Daha sonra bolşevik hökuməti menşeviklərlə
daşnaqlar tərəfindən yapılan bir ixtilal nəticəsində
süqut eliyor. Əvəzində direktoriya
hökuməti təşəkkül eliyor. Bu hökumət ingilisləri Bakıya dəvət
ediyor. Bunun üzərinə Türkiyədən
yeni qüvvət cəlbinə lüzum görülüyor.
Almanlar isə Qafqasiya məsələlərində
müttəfiqləri Türkiyə ilə rəqabət edərək
Gürcüstan yolu ilə türk əskərini
buraxmıyorlar. Bundan dolayı dəxi
Bakının istirdadı sentyabrın 17-nə qədər
gecikiyor. Nəhayət, həqq yerini tutur.
Altı ay bir əsarət dövrü
keçirdikdən sonra qurban bayramının günündə
Bakı təkrar kəndi sahiblərinin əlinə
keçiyor.
Bakının istirdadı dəxi süqutu qədər
qanlı, dəhşətli bir surət almışdır.
Azərbaycan hökuməti artıq kəndi
paytaxtında idi. Fəqət Bakı məsələsi
hala bitməmişdi. Bakının süqutundan bir az əvvəl almanlar Brest-Litovsk müahidəsinə
zeyl olmaq üzrə bolşeviklərlə əqd elədikləri
bir müahidə ilə Bakıyı Rusiyaya tərk eləmiş,
müqabilində kəndiləri üçün neft
imtiyazı almışlardı. Azərbaycanlıları son dərəcədə
iğzab edən bu halı o zaman İstanbulda bulunan heyəti-mürəxxəsə
rəisi surətilə Azərbaycan hökuməti cümhuriyyəti
naminə Almaniya səfarət nəzdində protesto eləmiş
“Bakısız Azərbaycan başsız bədəndir!” deyə
azərbaycanlıların Bakıdan sərf-nəzər edəmiyəcəklərini
bildirmişdim*.
lll
Bakının istirdadından sonra Azərbaycan hökuməti
felən vücud peyda eləmiş, yalnız vəziyyəti-beynəlmiləliyyəsini
mətin bir əsasə rəbt etmək məsələsi
qalmışdı. İstanbulda toplanacaq mərkəzi
dövlətlər konfransını dörd aydan ziyadə bəkləyərək
oturan Qafqasiya cümhuriyyətlərinin heyəti-mürəxxəsələri
nəhayət görmədən İstanbulu tərk etmək məcburiyyətində
qaldılar. Fransa cəbhəsində alman
ordusunun düçar olduğu həzimət, onu mütaqib
Bolqariyanın təslim oluşu, siyasət aləmini tamamilə
dəgər-gün etdi. Almaniya küməsi
yerinə İngiltərə nüfuzu qaim oldu. Türkiyə müttəfiqlərlə əqd elədigi
mütarikə şəraitinə nəzərən Bakıyı
ingilislərə təslim edəcək və bütün
Qafqasiyadan çəkiləcəkdi.
Noyabrın 17-si bakılıların xatirindən
çıxacaq günlərdən degildir. O gün türklər kəmali-surət
ilə Bakıyı tərk eləmiş, İngiltərə
qüvvəti şəhərə daxil olmuşdu. İngiltərənin Azərbaycan istiqlalına
qarşı alacağı vəziyyəti şübhələr
içində qaranlıq bir vəziyyətdə idi. General Tomsonun ordusu ilə bərabər
Biçeraxovun dəstəsi dəxi şəhərə daxil
oluyor, şəhər üzərində uçuşan qara
qarğalar (ayroplanlar) Rusiya ordusunun təkrar kəndi
toprağına gəldigini “Rusiya vətəndaşlarına təbşir”
ediyordu.
İkinci gün İngiltərə komandanı Tomsonun bəyannaməsi
nəşr olunmuş, o dəxi Bakıyı Rusiyanın bir
hissəsi kibi tələqqi edərək yeni Rusiya hökumətinin
razılığı ilə buraya gəldigini qeyd eləmişdi.
Böylə
qaranlıq, şübhəli və qorxulu bir vəqtdə, bir
zamanda ki, Azərbaycanı himayə edən türk ordusu,
yalnız türk ordusu degil, Azərbaycan əskərləri dəxi
şəhəri tərk eləmişlərdi, polis idarəsi
ingilislərin əlinə keçmiş, Biçeraxovun dəstələri
mütəhəkkimanə bir vəziyyətlə şəhərə
doluşmuş hər kəsdə bir qorxu və ümidsizlik
hasil olmuşdu. İştə böylə bir
zamanda Azərbaycan Şurayi-Millisi təkrar həyata ovdət
eləmiş. Azərbaycan Məclisi-Məbusanını
dəvətlə məşğul olmuşdu.
Dekabrın yeddisində “İsmailiyyə” binasının
yanıq binası yanındakı sabiq ünas məktəbinin
qəribkarı binasında Azərbaycan Məclisi-Məbusanı
mütəntən bir surətdə açılıyor. Üçrəngli
bayrağımız başımızın üstündə
ehtizaz edərək istiqlalımızın şübhə və
əndişələr içərisindən qurtarmaq üzrə
olduğunu təbşir ediyordu.
lll
Bari-giran hökumət təkrar möhtərəm Fətəli
xan Xoyski həzrətlərinin öhdeyi-dərayətlərinə
həvalə edilmişdi. Fətəli xan Azərbaycanın
vəziyyəti-siyasiyyəsini tovzih etdirmək kibi
müşkül bir vəzifə qarşısında idi.
Bu vəzifəsini o kəmali-məharətlə
ifa ediyordu. İngiltərə komandanlığı
əvvəlki bəyanatnaməsinə rəğmən
Qafqasiya məsələsinin sülh konfransında həll
olunacağı ilə Azərbaycanda yeganə bir hökumət
olaraq Fətəli xan Xoyski kabinəsini
tanıdığını elan ediyordu. Daha
sonra Azərbaycan hökuməti naminə Paris sülh
konfransına ezam olunan heyəti-mürəxxəsə ingilislərin
məğrifət və müvafiqətilə yola
çıxıyor və hər növ müzahirat və
müavinətə məzhər olacaqları vəd olunuyordu.
Nəhayət, şəhərimizdə bulunan
Biçeraxov-Prejavolski ordusu Azərbaycan hökumətinin tələbi
üzərinə paytaxtımızı tərk ediyor; kəndi
doğma ordumuz isə şəhərimizə gəliyor; əhali
əskərlərimizi sevinclərlə istiqbal ediyor.
Fətəli xan Xoyskini istixlaf edən Nəsib bəy
hökuməti daha ziyadə bir ciddiyyətlə gəmimizin
içində oturub da bizimlə döyüşməkdə
olan fitnəkar qüvvətlərlə mübarizəyə
başlıyor. Bolşeviklər tərəfindən elan
olunan iqtisadi qılıqlı siyasi zabastovka kəmali-müvəffəqiyyətlə
basdırılıyor. Rusiya sovet hökumətinin
nümayəndələri ilə Denikin ordusunun
casuslarını tovqif etməklə Azərbaycan hökumətində
tələb olunan siyasi tovqiflər həqqini iadə və
bilfel tətbiq etmiş oluyor.
Son günlərdə İtaliya heyəti
paytaxtımıza varid olaraq məbusan və hökumət rəisləri
ilə görüşərək istiqlaliyyətimizə
müsbət bir nəzərlə baxdıqlarını bəyan
ediyorlar.
VI
Yuxarıdakı fəsildə biz böyük bir cild təşkil
edəcək tarixi məqaləmizin hövsələsinə
sığacaq bir tərzdə ixtisar elədik. Bu tarixin güzəran etdigi
anlarda daha əvvəlki fəsillərdə zikr etdigimiz milliyyət
fikri ilə hakimiyyəti-milliyyə davası müxtəlif
xünuni-səfəhat keçirərək nəhayət
xarici bir şəkil peyda elədi:
Müstəqil
Azərbaycan Cümhuriyyəti!
“Seym” məclisi
təşəkkül etdigi zaman “Azərbaycan”dan yalnız
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsi
bəhs eləmiş, İttihad, Sosialist bloku ilə Hümmət
firqələri isə cəsarət edərək yalnız
Zaqafqasiya ölçüsündə fikir eləmişlərdi.
Məclisi-Məbusan
açılıncaya qədər kəza istiqlal fikri əleyhində
olan cərəyanə hər firqədən ziyadə azərbaycançı
“Müsavat” firqəsi məruz qalmış, “ilhaq” mərəzinin
mikroblarını nəşr edən “dahilər” tir tərizlərini
Azərbaycan istiqlalının məfkurəçilərinə
tovcih eləmişlərdi.
Məclisi-Məbusan açıldıqdan sonra məmləkəti
təmsil edən müxtəlif siyasi firqə və məslək
əhlləri sağdan tutub sola qədər Azərbaycan
istiqlalının mücahidi olduqlarını bəyan etdilər.
Azərbaycan
istiqlalı fikrən qazanıldı!
Siyasi bir fikir olaraq qəbul edilən istiqlal xəlqin
imanına sinmiş, qəlb və vicdanına yerləşmiş
bir zehniyyət halına dəxi gəlməlidi.
Məclisi-Məbusan
iftitahında: “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha
enməz!” nidasını təqdirən dəhşətli bir
tufan kibi qopan alqışları martın 12-də hürriyyət
günü yad olunduğu zaman coşub-daşan türk xəlqinin
parlaman qarşısındakı nümayişini, milli ordumuzun
Bakıya vürudi günündəki böyük milli bir
nümayiş şəklini alan o səmimi mənzərəyi,
sonki tətil zamanında türk və müsəlman əmələlərinin
cansipəranə bir surətdə göstərdigi o asari-həmiyyəti,
ordunun keçdigi, bayrağımızın yelləndigi hər
bir yerdə ixtiyar qarıların, qocaların ağzından
eşidilən o qiymətdar dua və sənaları görən
və nəhayət, 28 mayıs günündəki o bibənzər
bayramı tamaşa edən müdəqqiq üçün
istiqlal fikrinin artıq xəlqimizcə bir zehniyyət
halına gəldigini görməmək qətiyyən
mümkün degildir.
Millətimizin bilxassə kütləyi-ümumiyyəsini,
sahibi-idrak demokratiyasını səmimi bir surətdə
mütəhiss edən bu zehniyyət bərəkətindəndir
ki, istiqlalımızın ən müdhiş düşmənlərindən
tutub ən şübhəli dostlarına qədər
bütün müxalif və müariz firqələrin dəxi
istər-istəməz Azərbaycan zəminəsində duraraq
müxalifətlərini o nöqteyi-nəzərdən
yürütmək istədiklərinə şahid oluyoruz.
Əvət, Azərbaycan əvvəlcə bir mədəniyyəti-milliyyə
davası, daha sonra bir firqəyə məxsus mücərrəd
bir fikri-siyasi ikən, bu gün bütün millətin məqsədidir. Bu məqsəd
xaricində millət artıq kəndisinə məsud bir həyat
təsəvvür edəmiyor. Bu qədər bəlalara
təhəmmül etmiş xəlq üçün Azərbaycan
Cümhuriyyəti təşəkkül etmiş bir əmri-vaqedir!
Bu əmri-vaqeyə
qarşı hər kəs təslim olmalı, ona hər kəs
ehtiram etməlidir!
VII
Bir əmri-vaqe halını almış Azərbaycan
Cümhuriyyəti cahanşümul əhəmiyyətə
malik olan paytaxtı, güna-gün sərvət mənbələri,
mütəşəbbüs tərəqqipərvər xəlqi
sayəsində Qafqasiya cümhuriyyətlərinin həpsindən
müstəid həyat bir məmləkətdir. Yalnız vəqtilə
“atəşi-müqəddəs” sayəsində cahan ziyarətgahı
olan bu yurd imdi də “cazibədar” sərvət səyyaləsi
ilə cahan tacirlərinin meydani-rəqabətidir. Burası ticari rəqabət meydanı olmaqdan əlavə
bir də siyasi rəqabətlərin cövləngahıdır.
Qafqasiya silsiləyi-cəbalinin təhti-təhəffüzündə
bulunan Zaqafqasiya ərazisindən olduğu üçün məmləkətimiz
şərqlə qərbi yekdigərinə qovuşduran ən
qısa yolun güzərgahında vaqe olmuşdur. Bu nöqteyi-nəzərdən o gün cahanca da vase
bir miqyasda vaqe olan çəkişmədə burası dəxi
düvəli-müəzzəmənin hesablarını təsviyə
edən müvazinə cədvəllərində mühüm
bir ədəd təşkil edəcəkdir.
Cahangir dövlətlərin dünyayı təqsim etdiklərində
Zaqafqasiya millətlərindən ötrü ayıracaqları
hissə və hüququn nə kibi bir şəkil
alacağı həqqində nikbinanə və bədbinanə
olmaq üzrə müxtəlif təsəvvürlərdə
bulunmaq mümkündür. Bu təsəvvürlərin
heç birisindən Rusiyayı xaricdə buraxmaq olmaz.
Rusiya hər nə şəkil ilə olursa-olsun təkrar
buraya enmək istəyəcək; daha bundan min sənə əvvəl
Bakı neftinə düşkün olan Rusiya bu gün ona
göz yuma bilmiyəcəkdir. İngiltərə dəxi əsrlərdən bəri
arzu elədigi Zaqafqasiya yolu üzərində təsisi-hakimiyyət
olmasa da iqayi-nüfuz etmək əzmindən bir an fərağət
etməyəcək; nəticədə bir müsariədir
davam edib gedəcək. Fəqət nə
Rusiyanın, nə İngiltərənin, nə də sair bir
dövlətin bu ərzi-müqəddəs üzərindəki
mənafeyi azərbaycanlının mənafei ilə müqayisə
ediləməz.
Müasir bir azərbaycanlı üçün Azərbaycan
Cümhuriyyətinin istiqlalı, onun hürriyyəti bir
takım maddiyyatla ölçülür şeylərdən
degildir.
Bayrağındakı rənglərin mədlulu vəchlə
bu yeni təşəkkül edən türk cümhuriyyəti
aləmi-islamda təşəkkül edən ilk cümhuriyyətdir ki, milliyyət,
beynəlmiləliyyət və müasirlik əsası üzərində
müstənəd yeni bir tərzi-idarə qurmaq cəhdi-alisindədir.
Bu cəhdindən bir tizə olsun nişan
vermək üzrə Azərbaycan millətinin məknunati-milliyyəsindən
birər nümunə olaraq bu məcmuə vasitəsilə təşhir
ediyoruz. Burada millətimizin istedadi-fitrisini
göstərəcək nümunələr adətən bundan
bir əsr avvəl Bakı ərazisindəki axar altunun miqdar və
əhəmiyyətini qətiyyən bugünki aləmşümul
bir dərəcədə göstərəmiyən əlamətlərə
bənzər. O zaman qara çırağda yakılmaqdan
başqa bir şeyə yaramayan Bakı nefti bədə
nasıl sənaye və ticarəti ilə pək ziyadə tərəqqi
etmiş olan məmləkətlərin müasir bir mayeyi-həyatı
ola bildisə, əminəm ki, eyni topraq üzərində
yaşayan xəlqin fitrətində təbiətin bir
möhübbəsi olaraq gizli qalan istedad dünyayə “odunsuz
yanar və sudan qorxmaz atəşi-müqəddəs”* qədər
əsli bir mədəniyyət əhd etsin: Azad Türk mədəniyyəti!
Vətəndaşlar,
bu mədəniyyət naminə çalışalım, bir dəfə
yüksəlmiş o üç boyalı ləvayi-istiqlal və
cümhuriyyəti başlarımız üstündə tik
tutalım!
M.Ə.Rəsulzadə
“İstiqlal”
məcmuəsi, 28 may 1919, ¹1
* Qədim iranilərdə bu təriq
ilə bir atəşi-müqəddəs münqəbəsi
mövcuddur. O münqəbənin Bakıda Bayıl burnu
qarşısında su içində yanan qaz həqqində
varid olduğu xatirə gələr.
Ənva –
növlər
Müvəzzəf
– vəzifəli
Düvəl
– dövlətlər
Müsairə – güləşmə
Mədlul – anlaşılan
Tovqif – tutulma
Tədafö – dəf etmə
Hətk – şərəfsizlik
Məvaşi – südlük heyvanat
Riştə – əlaqə
Məşrəb – xasiyyət
Sədədə – niyyət, məqsəd
Hədəs – yeni üzə çıxan
Səlah – sülh, asayiş
Qate – qət
edən
Məskukat
– sikkəli pullar
Müxadinət
– dostluq
Visaq –
müqavilə, bağlaşma
Həvari
– köməkçi
Təhəffüz
– qorunma
Süluk
– hərəkət tərzi
Həzimət
– məğlubiyyət
Təviq
– təxirə salma
Müzahir
– nümayişçi
Təbşir
– muştuluq
Mütəhəkkim
– hakim olma
Qəribkar
– kimsəsiz
Bari-giran
– ağır yük
Tovzih –
izah etmək
İstixlaf
– öz xələfi hesab etmə
Təriz
– etiraz etmə
Tovcih –
üzünü bir tərəfə çevirmə
İftitah
– açılış
Səyyalə
– maye, axan şey
(Ardı var)
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
525-ci qəzet.-2014.- 30 avqust.- S.26-27.