Ömrün görüşə bilmədiyimiz
birinci yayı
Artıq
neçə ildir yay aylarını Yessentukidə keçirib
Bakıya qayıdanda məni qarşılamağa gələn kürəkənim
Samirə elə hava limanında ilk sualım bu olur:
– Bizi itirib axtaran olmayıb?
– Tofiq abi zəng eləmişdi, səni
soruşurdu, Samir deyir.
Baqaj, keçid prosedurlarından
sonra maşına əyləşib baş yola
çıxır və “Bakcell” bağlantısının bərpa
olunmasını gözləyirəm. Bağlantı
alınan kimi ona zəng vururam: “Salam abi”. Bir az
duruxur, sonra səsimi tanıyan kimi: “salam, deyir. Xoş
gəlibsən bəy əfəndi, həmişə evdə-eşikdə”.
–Necəsən, abi, uşaqlar, nəvələr
necədir?
–Yaxşıyıq, qurban olum,
yaxşıyıq...
İlahi, həmin cod və
şaqraq səs... 40-50 il bundan əvvəl
necəydisə, indi də elədir. Bir qram dəyişib-eləməyib.
Cavan vaxtı dilində “qurban olum” ifadəsi yox
idi, yaşa dolandan sonra bu sözü işlətməyə
başladı. Cavan vaxtı o kiməsə
nəinki “qurban olum” deyər, əksinə, çənəsinin
altına bir kimsə düşsə onu həmin cod, şaqraq
səs və cığal öcəşmələri ilə
axıra qədər qovardı. Bizdən
yaşlı olduğundan, ya nədəndi, ondan bir azda çəkinərdik.
Başqa bir məsələ də onun o vaxtlar dəmir yolu
stansiyasının yaxınlığında, Mir Bəşir
Qasımov küçəsində kirayələdiyi bir ev var idi ki, biz bazar günləri Tofiqin
bişirdiyi dadlı-ləzzətli mərci
şorbasının qonaqlığına təşrif
aparardıq. Amma mən onu lap birinci dəfə
gördüyüm günü yaxşı xatırlayıram.
İndiki İstiqlaliyyət küçəsindəki
“Narxozun”binası o vaxt Universitet binası idi. Binanın birinci mərtəbəsində, yeməkxanaya
gedən tərəfdə foye var idi. Bİz
tez-tez həmin foyeyə toplaşıb söhbətləşər,
nəsə boş-boş mübahisələr edərdik.
Birinci, ya ikinci kursda oxuyurduq. Bir dəfə mən, həmin qızğın
mübahisələrdən birinin üstünə
çıxdım. İki əlinin ikisi də şalvar
cibində, geyindiyi gödək plaşın kəmərini
möhkəm düyünləmiş bir oğlan universitetdə
yaxşı tanıdığımız, hələ orta məktəbdə
ikən Nəbi Xəzridən “Uğurlu yol” alan
Səyavuş Sərxanlı ilə mübahisə edirdi. Səyavuş-klassik şeir formalarının
üstünlüklərindən danışır, tərəf-müqabilini
Azərbaycan şeiri üçün bu yolun məqbul
olduğuna inandırmaq istəyirdi. Aşıq
Alıdan, Ələsgərdən misralar deyirdi.
Tanımadığım oğlan isə bunların “boş
şey” olduğunu, sərbəst şeirin hecanı, qafiyəni,
standart vəznləri vurub sıradan
çıxaracağını bildirir, yeri gəldikcə o da
tez-tez Nazim Hikmətin, Rəsul Rzanın adını çəkirdi.
Mübahisə gedir və tanımadığım
oğlan tədricən üstünlüyü ələ
alırdı. Buna başlıca səbəb
onun o cod, şaqraq səsindəki üstünlükləri
idi. Səyavuş ətrafından keçənlərin
diqqətini cəlb etməsin deyə nə qədər
asta-sakit danışırdısa, bu oğlan ətrafı-filanı
vecinə almayıb səsinin tonunu bir az da
qaldırırdı. Çox keçmədi Səyavuş
əlini yelləyib uzaqlaşdı. Mən, maraqla bu
oğlanın kim olduğunu soruşanda o,
“nə bilim Tofiq Abdinovdu, kimdi” dedi. Başa düşdüm
ki, “ədəbi imkanları” bizə nisbətən bir az artıq olan Səyavuş Sərxanlı
mübahisədə uduzmuş tərəf kimi pərtliyini
gizlədə bilmir.
Sonra biz
onunla Sabir adına kitabxanadakı şeir dərnəyində
yaxından tanış olduq. Elə ilk
tanışlığımızdan aramızda isti münasibət
yarandı. Tofiq Abdin Salyan rayonunun
Qırmızıkənd kəndində anadan olsa da,
özünü oralı hesab etmirdi. Onun
atası, ya babası Ərdəbildən köçüb əvvəlcə
Cəlilabadda məskunlaşmış, sonra
Qırmızıkəndə gəlmişdilər. Mənim də babalarım ərdəbilli idi. Yaxınlıq məsələsinin bir tərəfi
bu, başqa tərəfi isə Tofiqlə mübahisəyə
girişməməyim, əgər belə hal yaranarsa, tez bir
zamanda təslim olub “ağ bayraq” qaldırmağım idi.
Tofiq mübahisələrdən udmuş tərəf
kimi çıxmağı xoşlayırdı. Dərnək üzvləri arasında “xüsusi
imtiyazlar” əldə etməyi də bu höcətliyinin nəticəsi
idi. Kim şeir oxuyurdusa, dərnək rəhbəri
Ağacavad Əlizadə əvvəlcə bir neçə gənc
şairin fikrini öyrənir, ən axırda Tofiq Abdinin
“möhtərəm” rəyinə qulaq asıb son söz
deyirdi. Bu son sözdə təbii ki, Tofiqin rəyi
əsas rol oynayırdı. Yadımdadır
ki, Salyandan olan Ağacavad Əlizadə Tofiqin təklifi ilə
digər salyanlı şair Əliağa
Kürçaylının kitabxanada yaradıcılıq gecəsini
təşkil elədi və məruzə də Tofiq Abdinə
etibar olundu.
Xülasə, mənim Tofiq Abdinlə mübahisəyə
girişməməyim etiraf edim ki, ilk növbədə mənim
özümə sərf eləyirdi. Çünki
kitabxanada şeirləri təriflənən gənc şairlərin
siyahısında mənim də adım var idi, hansı ki,
Tofiqin bu və ya digər mənfi rəyi bu siyahıları ləğv
eləmək imkanlarını daima özündə
saxlayırdı.
Mir Bəşir
Qasımov küçəsində kirayələdiyi ev balaca, isti bir otaqdan ibarət idi. İsa
İsmayılzadə, Abbas Abdulla ilə həmin evdə tanış olmuşdum. Universitetdən
tanıdığım Mövlud Süleymanlı, dərnəklərdən
tanıdığım Vidadi Paşayev, Vidadi Məmmədovla
bu evdə tez-tez görüşürdük. Bazar günündə isə mərci
şorbasının qonaqlığına Seyran Səxavətlə
yollanırdıq. Tofiq Abdin son dərəcə
yüksək qonaqpərvərliklə balaca evin
qapısını üzümüzə açırdı.
Əldən-ayaqdan gedirdi. Şorbanı
yarımçıq içəndə irad tutur, bizim
aramızda ən yaxşı geyinən, savadlı, yüksək
intellekt sahibi Vidadi Paşayevi misal gətirir, onun
şorbanı necə ləzzətlə, axıra kimi
içdiyini təsvir eləyirdi. Bunun mənası
o idi ki, Vidadi o işi görürsə, siz nə karəsiniz,
görməyəsiniz. Tofiqin evində özündən
başqa deyəsən burada daimi yaşayan Tanrıqulu ilə
də tanış olmuşduq. Qısaca “Tanqo” çağırırdılar.
Jurnalistikada oxuyurdu. Qaraqabaq adam
idi. Siqareti siqaretin oduna yandırıb ən
çox İsa ilə şahmat oynayardı. Xeyli sonralar bildik ki, Tofiqin evində nəsə bir
gizli siyasi dərnək də fəaliyyət göstərirmiş.
Tofiq nisbətən cavan dostlarından, məsələn,
məndən dərnək məsələsini gizli
saxlayıb.Dərnəyin əsas təşkilatçısı
Tanqo imiş. Ya bizi ona qatmaq istəməyib,
ya da ağzıbütövlüyümüzə
inanmayıblar.
O, şəxsi
həyatından tutmuş yaradıcılığına kimi təpədən-dırnağa
orijinal adam idi. Qeyri-standart geyiminə
ömrünün axırına kimi sədaqətli qaldı; cins
şalvar, dama-dama köynək, nazik, yaxud qalın gödəkçə,
krassovka... Qaməti şax, yerişi iti. Səsinin tonu da yuxarıda ərz elədiyimiz kimi
şaqraq, cingiltili. Ürəyindən
keçəni adamın üzünə deyirdi. Ancaq bu orijinallıq ona heç də hər yerdə
xeyir gətirməmişdi. Özü
söhbət eləyirdi. Anar atası Rəsul Rzadan gənc
istedadlı şair Tofiq Abdinə Ensiklopediyada bir iş verməsini
xahiş edir. Yaradıcılığına dərin
hörməti olan, onu dünyada özünə ustad sayan gənc
şair fikirləşir ki, Rəsul Rzanın hüzurunda
özünü nə qədər orijinal aparsa, bu, yalnız
işin xeyrinə olar. Deyirdi, ustadın
uzun, zəhmli kabinetinə daxil olub becit addımlarla ona
yaxınlaşdım. Əllərim cibimdə
ayaq üstə dayandım ki, cəsarətimi,
orijinallığımı görüb Rəsul müəllimin
ürəyində mənə rəğbət yaranacaq,
yaxşı qarşılanacam. Amma belə olmadı,
ustad mənə tərs-tərs baxıb “əllərini cibindən
çıxart” dedi. Get, nəsə fikirləşib
çağırtdırarlar”.
Tofiq
kor-peşiman kabinetdən çıxır və onun
Ensiklopediyada iş məsələsi alınmır. Amma o, işə girir.
Anar “Qobustan” jurnalında Tofiq Abdini şöbə
müdiri vəzifəsinə gətirir. Və
burada, “Qobustan” da gənc şairin publisistik istedadı üzə
çıxır, yaradıcılıq imkanları genişlənir.
Tezliklə Azərbaycan jurnalistikasına
geniş oxucu kütləsi tərəfindən sevilən, mütəxəssislər
tərəfindən yüksək qiymətləndirilən bir
imza daxil olur.
Tofiq Abdin publisistikamıza yeni nəfəs gətirmiş
qələm sahibidir. Ən maraqlısı bu
idi ki, 70-ci illərdə, Sovet dövründə
yaranmış jurnalistikanın əski ənənələrindən
bacarıqla imtina edən qələm sahibləri arasında mənim
fikrimcə ikisi daha tez
nəzərə çarpdı; Tofiq Abdinlə Səyavuş
Sərxanlı... Onlar sanki neçə illər
qabaq universitet foyesində başladıqları
yaradıcılıq mübahisəsini indi başqa müstəvidə-
Qələm və İstedad yarışında davam etdirirdilər.
Nəhayət biz-jurnalistikada
çalışanlar Sovet dövrü oçerklərinin
robot ömrü yaşayan qəhrəmanları əvəzinə
başqalarını görə bildik. Öz
xarakteri, öz dərd-səri, sevinci, toyu-düyünü, həyat
büdrəmələri, çətinlikləri,
iztirabları olan insanlar gəldi publisistikaya. Bu qəhrəmanlar açıq
danışdılar, real hadisələrə fəal
müdaxilə etdilər, çərçivədən,
şablondan kənara çıxdılar. Tofiq Abdinin, Səyavuş
Sərxanlının, bir az sonra Məmməd Orucun, Azər
Abdullanın və başqalarının Sovet
dövrünün basmaqəlib publisistikasına müdaxiləsi
bu qəhrəmanlarla yadda qaldı. Teatrşünas-jurnalist
kimi Tofiq Abdin görkəmli sənət adamlarından-teatr və
incəsənət xadimlərindən yazılar
yazırdı. Onun ilk müsahibə və
oçerklər toplusu – “Etüd” 1969–cu ildə çap olundu
və dərhal publisistikamızda əsl hadisəyə
çevrildi.
Rejimin ciddi dövründə belə bir cəsarətli
kitab buraxdırmaq çətin məsələ idi, nə
yaxşı ki, həmin kitabdakı yazıları ilk öncə
“Qobustan”ın baş redaktoru Anar senzorların dar keçidlərindən
keçirib öz dərgisində çap etdirmişdi. Anar yazarlara
qoruq-qadağa qoymurdu, özü daha yaxşılarını
yazır, redaksiya əməkdaşlarını da cəsarətli
yazılar yazmağa ruhlandırırdı.
Mübaliğəsiz deyirəm Tofiqin “Bəlkə bir də
görüşdük”, “Günlər Bəşirsiz
keçir”, “Dövlət çevrilişi”, “Onların dünəni”
və başqa kitabları Azərbaycan jurnalistikasının
şedevrləridir.
Amma özü çətin həyat yaşadı. Türkiyədə –
Konsulluğumuzda kiçik məmur vəzifəsindən vətənə
özü ilə bir az pul gətirmişdi.
Həmin pulla Qara Qarayev metrosu həndəvərində,
9 mərtəbəli binanın 9–cu mərtəbəsindəki
3 otaqlı mənzilini alababat təmir elətdirdi. Oğul evləndirib, qız köçürtdü.
Sağ olsun köhnə dostlar, Tofiq Abdin şəxsiyyətinin,
yaradıcılığının qədir-qiymətini bilənlər.
Yazıçılar Birliyi az məvaciblə
olsa da onu işsiz qoymadı. Mənə həmişə
iki adamdan – Aqil Abbasla Rəşad Məciddən razılıq
eləyib. Bu iki qələm sahibi, iki əla
redaktor Tofiqə xüsusi qayğı, diqqət, ehtiram
göstərirdilər. “Ədalət” və “525-ci qəzet” Tofiq Abdinə
xüsusi səhifələr ayırmışdı. Ona imkanları daxilində qonorar verirdilər. Tofiq ömrünün sonuna kimi bu qəzetlərlə
əməkdaşlıq elədi. Əməkdar
Mədəniyyət İşçisi fəxri adı alanda
onu təbrik elədim. Dedi, məni yox, Rəşadı
təbrik elə, onun xidmətidir, yuxarıda məsələ
qaldırıb, buna nail olub.
Gərək ki, Tofiqin 65 yaşı tamam olan ərəfədə
Aqil Abbasın ondan götürdüyü müsahibəni
oxumuşdum.
Tofiq Aqilə razılığını bildirir, deyir ki,
sağ olun mənim yazılarımı dərc edirsiniz. Əvəzində
Aqil “sən sağ ol deyir, sağ ol ki, bizə yazı verirsən” .
Yaxşı qiymətdir, daha yüksək qiymətlərə
layiq idi. Mən
inanıram ki, ya Aqil Abbas, ya Rəşad
Məcid bir az yüksək vəzifələr
tutsaydılar, Tofiq Abdini məsələn, universitetlərdən
birindəki jurnalistika fakultəsinə bir yaxşı işə
göndərərdilər. Tofiq Abdin zəngin
jurnalist həyatı yaşamışdı. Azərbaycan incəsənətinin dahi şəxsiyyətləri
ilə görüşüb onlardan müsahibələr
almışdı, türk ədəbiyyatına, poeziyasına
məqalələr həsr etmiş, tədqiqatlar,
araşdırmalar aparmışdı. Azərbaycan
realist publisistikasının əsasını qoyanlardan biri
idi. Çoxillik və çox sahəli
yaradıcılığından, saysız-hesabsız
yazılarından nümunələr gətirmək olar-
onlardan birini – “Oralarda kimlər var” layihəsini xatırlamaq
kifayətdir. Tofiq əsl ziyalı
xeyirxahlığı və fədakarlığı ilə ədəbi
aləmin diqqət və qayğısından kənarda qalan,
bu və ya digər səbəbdən ədəbiyyatda
uğur qazana bilməyən, öz istedadı və
yarımçıq ədəbi fəaliyyəti ilə
baş-başa verib taleyindən küsən, yaxud həyatın
olacaqlarına boyun əyən neçə qələm
sahibini yaxından-uzaqdan, mərkəzdən-əyalətdən,
(oralardan-buralardan) tapıb onlara səhifə həsr elədi,
onlara ruh yüksəkliyi, yaradıcılıq eşqi verməyə
çalışdı.
Zəngin jurnalistika təcrübəsini gənc öyrəncilərə
töhfə verə bilərdi. Ali məktəb
auditoriyalarında oxuyacağı mühazirələrin əhəmiyyət
dairəsi şəxsən mənə xeyli geniş
görünür. Xarici ölkələrdə
Tofiq kimiləri gündüz çıraqla axtarırlar.
Bunlar olmadı. Tofiq Abdin
beş-on manat qonorar naminə ömrünü bilgisayar
qarşısında başa vurdu.
Bakıya getməzdən bir gün əvvəl
ona zəng vurub harada, necə görüşəcəyimizi
soruşardım. Bir dəfə kefinin kök vaxtı idi. Zəng
vuranda “əla, dedi, sabah saat 12-də səni Qara Qarayev
metrosunun yanında restoran var, “Praqa” restoranı, orada gözləyəcəyəm”.
“Praqa”, “Restoran”-bir az təəccübləndim, “abi, dedim, nə bəd
xərclik edirsən”. “Gələrsən, baxarıq, görək
neynirik” dedi.
Səhərisi gün deyilən vaxtda “Praqa”
restoranını tapdım, böyür-başına göz gəzdirdim,
abi orada yox idi.
Birdən haradansa səsi gəldi:
– Pah
atonnan, mən restoran dedim, sən də inandın.
“Praqa”nın yanında gəzə-gəzə kafe
kimi kasıb bir yerə apardı məni. “Bizim
restoranımız buradır, dedi, yaxşı qutab verirlər”.
Mən ağzımı açıb “Praqa” demişdim ki,
sözümü kəsdi:
– Səməd Vurğun təpəni dağa oxşada
bilir, biz qəlyanaltıxananı restorana oxşada bilmirik?
Oturduq.
Bir azdan onun daimi stol yoldaşları – Akif
Qəhrəmanlı, Aslan Qəhrəmanlı, Nemət Veysəlli,
daha başqaları da gəldilər. Həqiqətən
yaxşı qutab verirdilər. Əla məclis
alındı və həmin heyətlə belə məclislər
təkrar olundu. Ən çox işlədiyi
Tərcümə Mərkəzində ikinci mərtəbədəki
kabinetində görüşürdük. Vaxtında
işə gəlir, kabinetin qapısını açır,
kondisioneri işə salır və əlini qəfədana
aparırdı.
– Səhər-səhər
yol gəlibsən, sənə bir çay dəmləyim.
Başlayırdım
xahiş eləməyə:
– Abi,
burda adamın ürəyi sıxılır, düşək
təmiz havaya, “525”lə üzbəüzdəki
çayxanaya.
Xətrimi istədiyindən
etiraz eləmirdi. Və həmin
çayxanada onun son illər ölüm haqqında xeyli fəlsəfi
fikirlərini dinləməli olmuşdum. Qarşı səkidən
ora-bura tələsən adamları göstərib deyirdi: “Bu
adamları görürsən? Fikirləşəndə
ki, əlli ildən sonra onlardan bircəciyi də sağ
qalmayacaq, adam dəli olur”.
Başqa
vaxt: “Adam ölümqabağı nəynənsə məşğul
olmalıdır ki, darıxmasın”. “Mən
fikirləşirəm ki, ən yaxşısı ibadətdir,
o dünyaya hazırlaşmaqda bundan da yaxşı yol
görmürəm” – deyir və hiss edirdim ki, darıxır, səbəbini
də bilirdim. Yaxınlarda ağır xəstəlik
keçirdiyindən sağlamlığına etibarı
azalmışdı. Bir az sonra ikilikdə
Bilgəh sanatoriyasında dincələrkən onun
darıxdığını daha aydın gördüm. Putyovkanı o tapmışdı, ikimiz bir odada
qalırdıq. Soyuducuya hər şey, o
cümlədən növbənöv içkilər
yığmışdıq. Dənizin sahili, hava əla...
Əslində hər şey yaxşı
olmalı idi. Odada stol açıb
deyirdim, abi, burda ikimizik, əlimizə-ayağımıza
dolaşan yoxdur. Əməlli-başlı oturaq,
cavanlığı-filanı yada salaq.
Əvvəl razılaşırdı. Sonra
özünün içki həddi başa çatanda nəisə
bəhanə eliyib aradan çıxır, məclis
alınmırdı. Bunlar
darıxmağın nəticəsi idi. Birdə
görürdün xanımına adi şeylərdən
ötrü dönə-dönə zəng eləyir, bir az əvvəl verdiyi məsləhəti təkrarlayırdı.
Dəhşətli dərəcədə ailəcanlı adam idi, evdən-eşikdən, övladdan
sarı daimi nigarançılıq hissi canına hopmuşdu.
Tofiq abinin ölümünü mənə
“Respublika” qəzetinin şöbə müdiri,
iş yoldaşım Elxan Hüseynbəyli dedi. İnanmadım.
O şux yerişin, şaqraq, cod səsin, yeni dəb
geyim-keçim sahibinin hələ xeyli yaşayacağına məndə
əminlik var idi. Telefonuna zəng elədim, Gülnaz xanım
cavab verdi:
– Kimdir?
– Mənəm,
Tofiqdir, dedim. Eşitmişəm...
– Düz
eşidibsən.
Telefon qapandı. Vəssalam.
...
Hava limanından Baş yola keçdik. Telefona baxdım, “Bakcell”in bağlantısı bərpa olunmuşdu. Samir dinmirdi, ikimiz də susurduq.
Tofiq HÜSEYN
Əməkdar jurnalist
525-ci qəzet.-
2014.- 30 avqust.- S.23.