Kişinin qadınla imtahanı

“Düşüncə fraqmentləri” silsiləsindən

Tanış siluetlər qalereyası...

...Tez-tez gözə dəyən deyil. Bəlkə də gözümüz bir az yuxarılara, bir az da uzaqlara zilləndiyindən onu görmək “şansından” məhrum. Ya bəlkə o bir az yuxarıya ucalmalı, ya da bir az uzaqlarda dayanmalıydı. Şəkillərindəki kimidir eynən – gah eynəkli, gah eynəksiz; formasızlığı kəsb elədiyi mənasızlığa xələl gətirmir. Hər kəsin simasında ilk baxışdaca nəzərə çarpan və bəzən yaddaşa həmişəlik həkk olan bir ifadə olur. O individual ifadə əksərən həmin adamı bütünlüklə əhatə edir, o ifadə elə bil yaranışdan insanla doğulan və bir ömür onu tərk etməyən maska kimidir.

...Elə bil insan qalereyasında dolaşırsan – hərənin üzündə bir maska (mərdlik, yazıqlıq, dürüstlük, çılğınlıq, yaltaqlıq, qorxaqlıq və daha neçə ...lıq, ...lik, ...luq, ...lük...) saysız-hesabsız siluetlər dolanır həndəvərində: ruh kimi, səs kimi, görüntü kimi, qoxu kimi, yuxu kimi...Bu tanış siluetin maskası mütilikdi. Elə yeriyir, baxan elə bilər, ayağının altındakı qarışqaları düşünəcək qədər mərhəmətlidir. Yox a, haşa! Aşağı mərtəbədə oturan müdirinin onun ayaq səsindən narahat olmaması, “bu hökmlü addım kimin ayaq səsidir?” deyib qeyzlənməməsi üçündür. Bükülə-bükülə gəzməkdən bircə büküm yuxa kimi qalmış canını hər cəhətdən böyüklərin yanında hara qoyacağını da bilməz, üzündəki mütiliyi ha gizlətmək istəsə də, eynəyinin altında hamıdan yayındırmağa çalışdığı, içini ekran kimi “canlı efir”ə yayımlayan gözləri ələ verər onu... Hərdən düşünürəm ki, bəlkə təbiətən çəlimsizliyindən bu qədər müti, bu qədər qorxaq, bu qədər yazıqdı, amma sonra da öz-özümə düşünürəm, yox, məsələ fiziki bədənlik deyil, təfəkkürü qul təfəkkürüdü, ruhu bapbalacadı, o qədər balacadı ki, heç bircə düz sözlük canı da yoxdur, amma sözlə oynamağa cəsarət edir. SÖZlə ha! Sözü də özünə oxşatmağa çalışır, içini etibar elədiyi sözə içalat qoxusu hopub... Hələ “məsumanə” utanmağını, iradəsindən asılı olmayaraq sanki üzə çıxacaq gizli nələrininsə qorxusu ilə qısılıb, sıxılıb özünü qoz qabığına dürtmək istəyini ifadə edən duruşunu, üstünə bozaranda lap bomboz olan sifətində anındaca yaranan cığal, amma qorxaq uşaq ifadəsini demirəm... Rəngi-ruhu qaçıb, yazığın üstünə gediləsi deyil, üstünə gedərsən, gedərsən, bir də baxarsan ki, ondan keçib getmisən. Biz də keçək... “Tanış siluetlər qalereyası”nı dolaşmağa davam...

Bir qəsr var...

O qəsrdə qadınlar təhlükəli oyunlar oynayırlar: “Müdrik qadın” ifadəsini qəbul etmirəm. Qadın QADIN olar, müdrik olsaydı, elə narıncı bürüncəyə sarınıb oturardı Tibetdə... Hissiyat, əda və emosiya ilə zəngin bu gözəl yaradılış möcüzəsi, olsa olsa, tədbirli, təmkinli, ehtiyatlı və fitrətən “diplomat” olar, ya da elə sadəcə ÖZÜ olar, heç bir əlavə rəngə, “bürüncəyə”, incə siyasətlərə, girişimlərə ehtiyac duymadan-rahat, ÖZgür, təbii...hərdən çılğın, hərdən dalğın, hərdən gülərüz, hərdən hüznlü, hərdən dözülməz, hərdən anlaşılmaz –amma bütün bu keyfiyyətlərlə birgə nəsə laübalı, sirli bir xüsusiyyəti ilə vazkeçilməz...Qadının asiliyi yalnız bu sadalananlarla birgə sevimli olur. Qadındakı ruhun xüsusiyyəti onun kimliyini müəyyən edir. Qadın yalnız ruhsuz olanda müdrik görünə bilər yəqin. Təhlükəlidir...

Geyşaruhlu qadınlar da var. Əlbəttə, burada geyşa termininin hazırda təhrif olunmuş mənası yox, mənəvi-estetik anlamı nəzərdə tutulur. Geyşaruhlu qadın “yox” demir, etiraz etmir, özündən kənara itələmir, ancaq əlbəttə, əgər bu, istənilən mahiyyətli qorxunun yox, əsl qadın zərifliyinin təcəssümü fonunda baş verirsə, effektiv olur, daha qadınca görünür. Bu, fitri bir xüsusiyyətdi, ya doğuluşdan belə olursan, ya da olmursan. Və bunu rol kimi oynayan qadınlar da az deyil- zəif, aciz donuna girib nələrsə “qazanmaq” üçün özünü geyşaruhlu göstərməyə çalışan, ancaq sadəcə, “geyşafason” olanlar... İmitasiya mahiyyət deyil, olmayacaq da. İmitasiya gec-tez ifşaya məhkumdur. Belələri zahirən geyşa olur, məcazi desək, eynən onlar kimi əsl sifətləri qalın ağ qrim altında gizlənir, qırmızı rəngə boyanmış dodaqları və gözləri isə insan ruhuna susayan şeytan maskasını xatırladır. Öz aləmlərində “zərif qadın” rolundadırlar, amma zəifdirlər. Zəif qadınlar isə həmişə təhlükəlidir... Və belələri də yalnız zahirən despot görünən, amma daxilən özləri kimi zəif, miskin, qorxaq olanların diqqətini cəlb edirlər. Beləcə, qarşılıqlı olaraq əməlli-başlı “teatr çıxarılır”, tamaşa oynanılır. Pərdələrlə maskaların enməsi də ya eyni vaxta təsadüf edir, ya da arada azca zaman fərqi olur...

PerFORMAnsdakı mənəvi “forma”

Necə olar ki, öz həmcinslərindən bu qədər cəsarətlə danışasan, yeri gələndə “paxırlarını açıb tökəsən”, amma əks cinsin perFORMAnslarından heç söz açmayasan? İnsanlığın iki fərqli, amma çox maraqlı qütbü olan kişi və qadın həmişə yanaşı olmalıdır. Sözün bütün mənalarında TAM olsun deyə. Tam həm də dad demək deyilmiydi? Qadın və kişi elə bu yazıdakı kimi bir yerdə olanda həyat da TAM(lı) olur...

Kişinin mənəvi “forması” performansından bəllidir. Bu “performans” sözü də dəb oldu düşdü dilimizə. “Söz modabazı” deyiləm, amma bu sözün daxilində bir “forma” olduğundan yarımbaşlığa çıxaracaq qədər dəbə uydum... Performans həm də göstəri, şou deməkdir. Deməli, kişi də göstərisi qədərdir. Hər kəsin olanından yəni... Kimi mənəvi mətah göstərisi edər, kimi sifət göstərər, kimi “özünü göstərər”, kimi sənin özünü özünə göstərər – güzgü kimi, kimi də heç nə tapmaz (lənət yoxa!), tozun içində mərifətini göstərər... İstənilən müqayisənin qüsurlu olduğu həqiqətini unudub özünü qadınla müqayisə edən və yalnız aşkar cins görüntülərinə görə ondan üstün olduğunu ciddi-cəhdlə sübut etməyə çalışan, qadın anlayışını söyüş kimi qəbul edən, amma qadınsız yaşaya bilməyən anlaşılmaz bir “cinsin” nümayəndələrinin də mövcud olduğu cəmiyyətdə yaşayırıq. Qadınla kişi müqayisə edilərmi? Axı onlar bütöv tamın ayrı, fərqli və maraqlı tərəfləridir. Axı onlar ayrı-ayrılıqda götürülməməlidir? Kişi ilə qadın yalnız bir yerdə yaradılış mahiyyətini özündə ehtiva edir. Senekanın dediyinə əsaslansaq, qadınla sınaqdan çıxarılmaq kimi çətin, ciddi imtahanı var hər kişinin. Bəlkə də klassik əsərlərdə deyildiyi kimi “hər kişinin” yox, “nər kişinin” deməliydim? Çünki bu imtahandan hər kişi yox, nər kişi “kəsilməmiş” çıxar. İmtahan dedim, Napoleonu xatırladım, sonra da onun imtahanla bağlı məşhur deyimini yox, tamam başqa bir sitatını: “Kişinin halına acımaq onu təhqir etmək deməkdir”. Kişiyə acımazlar, onu sevərlər. Paradoks burdadır ki, kişilər də ona yazığı gəlməyən, acımasız qadınları daha çox sevir. Niyəsini özlərindən soruşun...

Kişiylə qadın həm fiziki, həm mənəvi, həm ruhi yaradılış baxımından müxtəlifdir. Beyin quruluşundan tutmuş, ruhi düzən halına qədər fərqlililk özünü göstərir. Amma kişiylə qadını Yaradan hələ əsrlər əvvəl onları birləşdirən ortaq nöqtə tapmışdı: EŞQ... Hələ azmış kimi “bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni” tipli dəlicəsinə bir arzu da vermişdi hər ikisinə... Odu-budu, “Eşq zövqü zövqi-eşqi var olandan sor”ulur... Min illərdi qadın-kişi “çarpışması” da sevgidəndi-ya eşqin çoxluğundandı, ya da yoxluğundan. Yoxun üzü qara olsun...

Sayrışan hallar əs(i)ri...

XXI yüzil nevrozlar əsri kimi düşdü tarixə... Bu əsrin insanı yaratdığı müxtəlif texnoloji zadlarla özünü həm də təkliyə, yalquzaqlığa məhkum elədi. Darıxmaq azarına tutuldu insan. Təbiətdən, ilkinliyindən qopub səmanın bağrını deşən göydələnlərdə qərar tutmaqla, genetikaya müdaxiləsi ilə, işini rahatlaşdıran hər cür texnogen icadlarla özündən uzaqlaşdı uzaqlaşa bildikcə... İndi də həmin sürətlə özünqayıdış cəhdlərində bulunmaqdadır. Ancaq daha nə irəli gedə bilmir, nə geri qayıda... Kosmosa göndərdiyi peyklərin sürətinin heç olmasa mində biri ilə öz içinə enməyə cəsarət tapsaydı insan...

Sayrışan hallar nevrozunu xatırladır həyatımız-başdan-başa qarmaqarışıq, bir-birinə sarmaş-dolaş olmuş fikirlərin, duyğuların, düşüncələrin, təzadların, anlamsızlıqların içində ömür sürə-sürə bilinməzliyin girdabına yuvarlanmaqdayıq. Haldan-hala düşürük: gah “hallanırıq”, gah “haldan düşürük”, gah “hala gəlirik”...Hər şey bir-birinə qarışıb, dolaşıb, hallaşıb və elə hey sayrışmada... Qidalarımız qatışıq, sevgilərimiz qarışıq, keçmişimiz bulaşıq, gələcəyimiz dolaşıq...

Darıxa bildikcə darıxırıq, niyə, nə səbəbə, nədən ötrü, kimə görə darıxdığımızı bilməmək naxoşluğu çıxmır canımızdan. Adını istedad qoyuruq darıxmağımızın, darıxmağın dərəcəsi ilə müəyyən edirik istedad şkalamızın rəqəmini. Sayrışan düşüncələrimizdən, sayrışan fikirlərimizdən minlərlə həftəbecər menüsü yaranır. Ye, yeyə bildikcə...

Darıxmaq hava, su kimi vacib olur getdikcə, darıxmayanda da darıxmağımız üçün darıxırıq. Bəlkə darıxmaq istedaddır? Ya da əksinə? Darıxmayın, darıxmaq səbəbi tapılan kimi son qoyulacaq əzablarımıza, onda bitəcək sayrışan hallar əsri, darıxmayın...

Əli Kərimə və Milan Kunderaya sayğılarla...

Kunderanın “Astagəllik” əsərini oxuyandan sonra necə sürətlə yaşadığımın fərqinə vardım. Təbii, bu, bir temperament məsələsi, fleqmatik olmadığımdan istəsəm də astagəl, təmkinli ola bilməyəcəyimi də anlamış durumdayam. Ancaq “Astagəllik” fərqindəlik duyğusunu nəzarətdə saxlamağın vacibliyini bir daha anlatmış oldu. “Astagəllik”də məni qadın-kişi “oyunlarının” əyləncəliliyindən daha çox, qədim qəsrin ab-havasını, oradakı insanların ruh halını məharətlə əsərə, sonra da oxucunun ruhuna transfer eləmiş ustad yazıçının astagəllik və tələskənlik arasındakı yaşam fərqləri ilə bağlı frazaları cəlb elədi. Astagəllik də, tələsiklik də qazanılma deyil, əzəlidir. Özünü müəyyən yerə qədər təmkinli, səbirli olmağa məcbur etmək olar, ancaq astagəllik qanında, canında deyilsə, əbəsdir, sürət içində yaşamağa və beləcə sürətlə yaşlanmağa davam edəcəksən. Astagəl anın həzzini duyur, indini yaşayır, tələskən isə indini yaşamağı bacarmır, tələsə-tələsə indiki anını da buraxır, sonrakına tələsir, sonrakı da gələr-gəlməz o biri sonrakına, deməli, indini yaşamamaqla bərabər, həm də gələcəyini yaşaya bilmir. Bu halda keçmişdən də danışmağa dəyməz, tələsərək ötürülmüş İNDİ KEÇMİŞ olub nəyi xatırladacaq ki? Astagəlin yaddaşı da yaxşı olur, keçmişi tez unuda bilmir, tələskən isə yaddaşla bağlı problemlər yaşayır. Çünki ancaq yaşanan anlar yaddaşa pərçimlənir. Astagəl keçmişdəki anıları daha yaxşı xatırlayır, çünki anı doya-doya yaşayıb.

Bu baxımdan astagəl xatırlamağa, tələskən unutmağa meyillidir. “Astagəllik”dən xüsusilə əxz elədiyim bu oldu ki, astagəlliklə xatırlamaq, tələskənliklə unutmaq düz mütənasibdir. Nə qədər astagəlsənsə, o qədər çox xatırlayacaqsan, nə qələr tələskənsə bir o qədər tez unudacaqsan. Bunların biri və digəri nə üstünlük, nə də çatışmazlıqdır, bu, temperament tipləridir, ancaq yəqin ki, astagəllik daha avantajlı ruh halıdır. Ruh halı demişkən, bədəni zahirən astagəlliyə, yaxud bir az cəldliyə öyrətmək olar. Məsələn, astagəl adam bir az əldən iti ola bilər, cəld iş görə bilər, amma onun düşüncəsi astagəldirsə, beyni ləng reaksiya verirsə, əldən iti olmaq nəyi dəyişər ki? Yaxud cəld, lap deyək tələskən insan özünü ləng olmağa məcbur edə bilər, iti templə düşünən beyini, sürətlə vuran ürəyi, tələsən və hara, niyə tələsdiyini bilməyən ruhu isə aram etmək olarmı? Ürək tələsə-tələsə, sürətlə işləyirsə, Əli Kərim demiş, “o qədər sürətlə vurub ki, bəlkə də lap yüz il yaşayıbdır”sa, bədən cavan qalsa nə, qalmasa nə? Onsuz da bizdən sonra qalan bədən deyil ki...

Sevinc Mürvətqızı

525-ci qəzet.- 2014.- 6 dekabr.- S.23.