Milli Azərbaycan Tarixi
Muzeyi: qədim və zəngin irsin möhtəşəm saxlancı
(Əvvəli
ötən sayımızda)
Azərbaycanla, ölkəmizin tarixi
ilə bağlı elektron qaynaqlara göz gəzdirdikdə
ilk növbədə bu
diqqətəlayiq sətirlər
nəzərə çarpır:
"Şimaldan Baş
Qafqaz dağları, qərbdən Göyçə
gölü hövzəsi
də daxil olmaqla Alagöz dağ silsiləsi və Şərqi Anadolu, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan isə Sultaniyyə-Zəncan-Həmədan hüdudları ilə əhatə olunan tarixi Azərbaycan torpaqları müasir sivilizasiyanın inkişafına
başladığı ən
qədim mədəniyyət
mərkəzlərindən biridir. Tarixən Azərbaycan şimalda Dağıstan, qərbdə
Gürcüstan, cənub-qərbdə
Ermənistan, şərqdə
Xəzər dənizi,cənubda
isə İran ilə həmsərhəd
olub. Azərbaycan xalqı bu ərazidə - tarixi Azərbaycan torpaqlarında
zəngin və özünəməxsus bir
mədəniyyət, o cümlədən
dövlətçilik ənənələri
yaradıb. Azərbaycan qədim
tarixi arxeoloji, etnoqrafik, antropoloji və yazılı qaynaqlar əsasında yazılır. Arxeoloji qazıntılar
zamanı aşkar edilən əşyalar Azərbaycanın maddi-mədəniyyət
tarixini öyrənməyə
imkan verib".
Tariximizin
öyrənilməsində arxeoloqların, alimlərin
fəaliyyəti qədər,
müxtəlif dövrləri
əks etdirən eksponatların da rolu var. Ölkəmizdə
tariximizlə bağlı
materialların toplanması,
saxlanması, araşdırılması
və təbliği ilə məşğul olan Milli Azərbaycan
Tarix Muzeyinin fəaliyyəti bu baxımdan xüsusilə təqdirəlayiqdir.
1930-cu illərin ortalarında
"böyüməkdə olan nəslin siyasi tərbiyəsi məsələlərinə diqqətin
artırılması, muzey
ekspozisiyasında sosialist
cəmiyyətinin üstünlüklərini
nümayiş etdirməyin
vacibliyinə dair partiya və hökumətin tələblərinin
həyata keçirilməsi
tarixin Sovet düşüncəsinə uyğun
öyrənilməsi və
təbliği" günün
əsas məsələlərindən
birinə çevrilib. Məktəblərdə tarixin tədrisinə artırılan diqqət yeni tipli tarix-diyarşünaslıq
muzeylərinin yaranması
ilə müşayiət
olunub. Azərbaycan
SSR hökumətinin 31 mart 1936-cı il qərarına
görə Azərbaycan
Dövlət Muzeyinin yenidən qurulması, tarix profilli yeni muzeyin yaradılması
və onun Azərbaycan Tarixi Muzeyi adı ilə yenicə təşkil edilən
SSRİ EA-nın Azərbaycan
Filialına verilməsi
ilə nəticələnib.
Bu, keçmiş Dövlət
Muzeyinin tərkibindən
1934-cü ildə çıxan
Teatr Muzeyindən başqa qeyri-tarix profilli digər sahələrin ayrılmasına
və yeni muzeylərin (Təbiət
Tarixi Muzeyi, İncəsənət Muzeyi,
Din və Ateizm Tarixi Muzeyi, Ədəbiyyat Muzeyi və s.) yaranmasına səbəb olub. 30-cu illərin sonu
- 40-cı illərin əvvəllərində
baş verən kütləvi repressiya və müharibə alimlərin, muzey işçilərinin sıralarını
seyrəldib. 1941-ci ildən bu vaxtadək
müstəqil qurum olan Tarix Muzeyi
SSRİ EA Azərbaycan Filialının
Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda muzey şöbəsinə çevrilib.
Azərbaycan Tarixi Muzeyi
1945-ci ildə yaradılan
Azərbaycan SSRİ EA-nın
tərkibində eyni adla fəaliyyətə başlayıb.
1920-41-ci illərdə H.Z.Tağıyev mülkündə
və Şirvanşahlar
Sarayında, əsasən,
tarixi mövzularda sərgilər təşkil
edən muzey
(1941-1952-ci illərdə H.Z.Tağıyev
mülkündə Azərbaycan
SSR XKŞ - Nazirlər Soveti
yerləşdirilib) müharibə
və sonrakı illərdə elmi tədqiqat (xüsusilə
arxeoloji) işlərinə
daha çox üstünlük verib.
1953-cü ildə Tağıyev
mülkünün yenidən
muzeyə qaytarılması
və dövlətin muzey quruculuğu sahəsində gördüyü
tədbirlər Tarix Muzeyində xalqın ta qədimdən bu günədək tarixini əks etdirən elmi ekspozisiyanın qurulması
üçün şərait
yaradıb.
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin fəaliyyəti haqqında danışarkən
tez-tez "birinci"
və "ilk dəfə"
sözlərindən istifadə
etmək lazım gəlir. Belə ki, 1925-ci ildən başlayaraq 60-cı illərədək,
arxeoloji işlərin
aparılması EA-nın
Tarix İnstitutuna həvalə edilənədək,
respublikanın arxeoloji
mərkəzi olan Tarix Muzeyi arxeoloqlar
Davud Şərifov, Yevgeni Paxomov, İshaq Cəfərzadə,
Mövsüm Salamov, Saleh Qazıyev, Məmmədəli Hüseynov
və başqalarının
rəhbərliyi ilə
Xocalıda, Naxçıvanda,
Qəbələdə, Gəncədə,
Xaraba Gilanda, Örənqalada, Mingəçevirdə
və başqa yerlərdə apardıqları
qazıntılarla Azərbaycan
ərazisinin qədim maddi-mədəniyyət abidələrinin
elmi baxımdan öyrənilməsinin əsasını
qoyub. Məhz bu ekspedisiyalar,
eləcə də muzeyin təşkil etdiyi etnoqrafik ekspedisiyalar zamanı əldə olunan və bu gün
muzeyin fondlarında qorunan material ekspozisiyanı,
o cümlədən muzey
kolleksiyasını zənginləşdirib,
neçə-neçə kitab
və dissertasiya üçün mənbə
rolunu oynayıb.
60-cı illərdən başlayaraq muzey bilavasitə arxeoloji ekspedisiyalar təşkil etməsə də, yeni bir sahənin
- sualtı arxeoloji tədqiqatların mərkəzinə
çevrilib. 1968-72-ci illərdə
muzeyin əməkdaşı
tarixçi-arxeoloq Viktor Kvaçidzenin
başçılıq etdiyi
qəvvaslar qrupu Xəzər dənizində
və sahilyanı ərazidə (Bəndovan
I, Bəndovan II, Bilgəh
və s.) tədqiqat işləri aparıb.Bu gün ekspozisiyada görkəmli yer tutan sualtı arxeoloji materialı aşkar edən, su altında qalan orta əsr
yaşayış yerlərinin
(Muğan, Quştaşfi)
tapılması və
öyrənilməsi işinin
əsasını qoyublar.
Muzeyin zəngin
kolleksiyası müxtəlif
illərdə nəşr
edilən buklet, kataloq, albom və məqalələrin
əsasını təşkil
edir. Muzey tərəfindən
nəfis şəkildə
nəşr edilən
"Milli geyimlər",
"Zərgərlik bəzəkləri",
"Şərq silahları",
"Mis məmulatı",
"Xalçalar və
xalça məmulatı",
"Azərbaycan tikmələri",
"Arxeoloji material", "Numizmatika", "Sualtı
arxeologiya" adlı
kitablar yüksək rəğbətlə qarşılanıb.
1966-cı ildə "Azərbaycanda aparılan arxeoloji qazıntılardan
əldə edilən qızıl və gümüş əşyaların
kataloqu" və
1972-ci ildə "Azərbaycanın
qədim bəzəkləri"
albomunun nəşri də tarixsevərlər arasında böyük marağa səbəb olub. 1970-80-ci illərdə
"Eksponatlar danışır" adı ilə ən yeni
tariximizə dair orijinal və nadir eksponatların təsviri və
onlar haqqında məlumat verən ikicildlik kitab çapdan
çıxıb.
Muzeyin fondlarında saxlanılan bir çox materialı əks
etdirən, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə
dövlətçilik rəmzlərimizi özündə birləşdirən
orijinal "Azərbaycanda dövlətçilik və onun rəmzləri"
kitab-albomu 2000-ci ildə işıq üzü görüb.
Muzeyin 1950-90-cı illərdə nəşr edilən əsərləri
və burada aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsinə
həsr edilən elmi sessiyaların materialları da onun elmi nəşrlərindəndir. Bu iş 2001-ci ildən davam
etdirilərək "Azərbaycan Tarixi Muzeyi" adı
altında Azərbaycan Tarixi Muzeyi-80, Azərbaycan Tarixi
Muzeyi-2002 və s. adlarla nəşr olunub. Elmi məqalələr
toplusu olan bu əsərlər əsasən muzey
materiallarına əsaslanır. Toplanılan
eksponatların xüsusiyyətlərini, ekspozisiyaların elmi
baxımdan təşkilini, muzeyşünaslığın vəzifələrini,
əməkdaşların elmi fəaliyyətini əks etdirir.
2002-ci ildə muzeyin fondlarında mühafizə edilən xatirə
kolleksiyası əsasında hazırlanan "Maestro Niyazi"
kataloqu, 2003-cü ildə Azərbaycan Tarixi Muzeyinin
kolleksiyasına həsr olunan multimedia kompakt diski (YUNESKO-nun
maliyyə yardımı ilə), 2004-cü ildə "Elmin
qızıl fondu" kataloqu və s. işıq üzü
görüb. Onu da qeyd etməliyik ki, bu əsərlər
fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində Azərbaycan
Tarixi Muzeyinin qrifi ilə çıxan nəşrlərin
yalnız cüzi hissəsidir.
Muzeydə
aparılan elmi-tədqiqat işləri Azərbaycanda tarix
elmini inkişaf etdirməklə yanaşı özünün
başlıca vəzifəsini yerinə yetirir: muzeyin
simasını-onun ekspozisiyasını formalaşdırır.
Müxtəlif ekspedisiyaların nəticələri,
gərgin axtarışlardan sonra əldə edilən qiymətli
arxeoloji, etnoqrafik, numizmatik, sənədli və əşyayi
materiallar ekspozisiyada nümayiş etdirilir və
xalqımızın özünəməxsus çoxəsrlik
mədəniyyətinə və tarixinə şahidlik edir.
(Ardı var)
Vəfa
MƏMMƏDLİ
525-ci qəzet.-
2014.- 11 dekabr.- S.7.