Türk dünyasının astanası

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətində vitse-prezident, millət vəkili, akademik İsa Həbibbəyli görüşümüzün sonunda məni Beynəlxalq Türk Akademiyasının (BTA) Astana şəhərində “Türk dünyası: Böyük şəxsiyyətlərin irsi” mövzusunda keçiriləcək beynəlxalq elmi konfransa dəvət etdi. Bildirdi ki, bu nüfuzlu elmi tədbirdə böyük Azərbaycan mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadənin anadan olmasının 150 illiyi, ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin doğumunun 130 illiyi, türk dünyasının birlik rəmzinə çevrilmiş İsmayıl bəy Qaspiralının vəfat etməsinin 100 illiyi və eləcə də kazak xalqının görkəmli ictimai-siyasi xadimləri Turar Rıskulovun və Sultan bəy Kojanovun 120 illik yubileyləri münasibətilə konfransın gündəliyinə mövzular salınmışdır. İsa müəllim mənim məruzəmin sərlövhəsini də dəqiqləşdirdi: “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi-ictimai fəaliyyəti”.

Etiraf edim ki, bu gözlənilməz təklif məni çox sevindirdi. Əvvəla, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1990-cı ildə Azərbaycanda 50 min nüsxə ilə nəşr edilən ilk kitabını – “Azərbaycan Cümhuriyyəti”ni ərəb qrafikasından müasir əlifbaya transfoneliterasiya edib, ona şərh və lüğət yazaraq çapa hazırlamışdım. Sonralar isə onun “Bolşeviklərin Şərq siyasəti” (1994) kitabı mənim tərtibimdə işıq üzü görmüşdü və ədəbi ictimaiyyət tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Məhz bu xidmətlərin nəticəsi olaraq M.Ə.Rəsulzadənin 110 illiyi münasibətilə onun Türkiyədə 1949-cu ildə yaratdığı Azərbaycan Kültür Dərnəyinin mükafatına (1994) layiq görülmüşdüm. Digər tərəfdən, qırx il əvvəl Qazaxıstanın Baykanur və Taldı-Kurqan şəhərlərində iki il hərbi xidmətdə olmuşdum. Repressiya illərində on minlərlə azərbaycanlının kütləvi şəkildə Qazaxıstana sürgün edildiyindən məlumatlı idim. Orduda xidmət etdiyim illərdə repressiya qurbanlarının varislərindən bir qismi ilə tanış olub onların Vətən həsrəti, millət duyğusu ilə yoğrulmuş söhbətlərini çox dinləmişdim. Tale elə gətirmişdi ki, Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra böyük ictimai-siyasi xadim, Xalq Cümhuriyyətinin ideoloqu və qurucularından biri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin oğlu Azər Rəsulzadə Qazaxıstan sürgünündən Bakıya döndükdən sonra onunla yaxından tanış olmuşduq. Atasının “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabının Bakıda nəşr olunması onu çox sevindirirdi. Hətta görüşlərimizdən birində mənə demişdir ki, bu kitabın ilk dəfə burada çapına 70 illik Sovet rejiminin qadağalarından sonra M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycana mənəvi qayıdışı kimi dəyərləndirirəm...

Yurdundan-yuvasından perik düşmüş insanların, ruhların, mənəvi sərvətlərin doğma vətənə qayıdışı ölkəmizin müstəqilliyinin bərpası ilə başlandı, tərəqqisi ilə möhkəmləndi, tanındı və əbədiləşdi.

Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan və Qırğızıstan Respublikalarının dövlət başçıları səviyyəsində beş il öncə imzalanmış Naxçıvan bəyannaməsi əsasında yaradılmış Beynəlxalq Türk Akademiyasının “Türk dünyası: Böyük şəxsiyyətlərin irsi” mövzusunda keçirdiyi konfransın gündəliyi də təsdiqləyir ki, milli istiqlal məfkurəsinin formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan böyük mütəfəkkirlər – Əli bəy Hüseynzadələr, Məhəmməd Əmin Rəsulzadələr, İsmayıl bəy Qaspiralılar, Turar Rıskulovlar, Sultan bəy Kojanovlar türk dünyasının milli-mənəvi dəyərlər arsenalına həmişəlik daxil olmuşlar.

lll

Astananın hava limanında akademik İsa Həbibbəyli ilə məni sabiq universitet rektoru, BTA-nın məsul əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Talqat Erbay qarşıladı. Havada 12 dərəcə şaxta olmasına baxmayaraq geniş və işıqlı küçələrin kənarında, qazax xalqına məxsus ornamentlər ilə bəzədilmiş bənzərsiz arxitekturaya malik hündür binaların önündə əkilmiş müxtəlif növ bəstəboy ağaclar yaşıl və sarı yarpaqlarının ümumi görünüşü ilə payızın Astanaya yenicə gəldiyini xəbər verirdi.

Talqat bəy bəlkə də tarixçi olduğuna görə Qazaxıstanın yeni paytaxtının keçmişindən, dünənindən böyük sevgi ilə söz açdı. Bu şəhər İşim çayının sahilində 1830-cu ildə əsası qoyulub, Akmola adlanıb. Otuz il (1961-1992) Selinoqrad kimi tanınıb. Akmola adı 1992-1998-ci illərdə yenidən bərpa edilib. Astana 1998-ci ilin yanvar ayından respublikanın paytaxtı statusunu qazanmışdır. Burada 850 mindən çox əhali yaşayır. Şəhərin rəmzinə çevrilmiş Bayterek abidəsinin hündürlüyü 105 metrdir. Bu sənət incisi ağ qovaq ağacını xatırladır və ən hündür yerində, yuva içərisində yer kürəsinə bənzəyən Simurq quşunun yumurtası xoşbəxt gələcəyi simvolizə edir.

Talqat Erbay Astananın növbəti küçəsindən keçərkən bizə maraqlı məlumat verdi. Dedi ki, iki ay bundan öncəyə qədər bu küçə 1933-1938-ci illərdə Qazaxıstanın I katibi işləmiş Levon Mirzəyanın adını daşıyırdı. Respublika Prezidenti Nursultan Nazarbayevin sərəncamı ilə L.Mirzəyanın adı küçədən götürülüb. Ölkədə yaşayan erməni əhali hələ də müxtəlif səviyyələrdə etirazlar etsə də qərar qüvvədə qalır. Buna səbəb isə arxivlərdən tapılmış yeni məxfi sənədlər oldu.

Tarixdən məlumdur ki, repressiya illərində L.Mirzəyan on minlərlə qazağın, müsəlmanın, bütövlükdə türk xalqlarının qabaqcıl nümayəndələrinin “əksinqilabçı”, “antisovet” adı ilə güllələnməsinə rəvac vermiş, Sitalin “planı”nı artıqlaması ilə doldurmuşdur. Bu qaniçənin insanları məhv etmək üçün öz xahişi ilə əlavə öhdəlik götürməsi, qazax xalqına qarşı qara niyyətini həyata keçirmək üçün Stalinə şifrəli məktub yazması, limitdənkənar günahsız insanları repressiya etməsi bütün qazax cəmiyyətini şoka salmışdır.

Azərbaycan oxucusu üçün də maraqlı olacağını nəzərə alaraq həmkarımızdan adıçəkilən teleqramın surətini xahiş etdim. Sonradan mənə təqdim edilmiş şifrəli teleqramda yazılmışdır: “Tamamilə məxfidir. Şifrəli. Alma-Atadan göndərilib: 18-30. 1.XII.1937-ci il. ÜKP MK-ya daxil olub: 1.XII.1937-ci il. Saat 22. № 2748/III.

Moskva, ÜK(b)P MK yol. Sitalinə

Antisovet ünsürlərdən birinci kateqoriya üzrə 8 min nəfər və ikinci kateqoriya üzrə 8 min nəfər insanın repressiya edilməsi üçün bizə səlahiyyət verilmişdir. İndi bu limitdən demək olar ki, tam istifadə olunub – biz dekabrın 10-dək fəal antisovet ünsürləri təmizləməli və ləğv etməliyik. Bu iki kateqoriya üzrə ləğv edilmiş təşkilat və qrupların üsyankar, diversiyaçı və casus ünsürlərdən biz müəyən edilmiş limitdən 1600 nəfərdən çox adam saxlamışıq.

Ünsürlərdən tam təmizlənmək üçün əlavə olaraq birinci kateqoriya üzrə 600 nəfər və ikinci kateqoriya üzrə 1 min insanı repressiya etmək üçün icazə verməyinizi xahiş edirik.

Qazaxıstan K(b)P MK katibi Mirzoyan”.

Levon Mirzəyan 1926-1929-cu illərdə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi olmuş, ziyalıların, kəndlilərin dəstə-dəstə “müsavatçı”, “kulak”, “antisovet ünsür” adı altında güllələnməsində, “buzlu cəhənnəm”lərə sürgün edilməsində onun “xidmətləri” misilsizdir. Qazaxıstanlı həmkarlarımızın təcrübəsindən faydalanaraq türklərə düşmən kəsilmiş mirzoyanların, mikoyanların, danilyanların dövlətin gücündən faydalanaraq törətdiyi cinayətlərin, həyata keçirdiyi genosid aksiyalarının arxivlərdəki izlərini aşkarlamaq bu gün hər zaman olduğundan daha çox aktualdır.

Talqat Erbay bizi sabiq Qazaxıstan rəhbəri Dinməhəmməd Kunayevin adını daşıyan küçədə əzəmətli görünüşü ilə şəhərə yaraşıq verən Riksos Prezident otelinə gətirdi. Otel seçimi ürəyimizcə idi. Ona görə yox ki, Riksos Prezident Astananın ən yüksək zövqə və rahatlığa malik otellərindən biridir. Ona görə ki, binanın yüz metrliyində Azərbaycanın Qazaxıstandakı səfirliyi yerləşir və dalğalanan üçrəngli bayrağımızı hər gün seyr etməyimiz bizə qürur, fəxarət hissi bəxş edirdi.

lll

Ertəsi gün (27.10.2014) bizi, xalq arasında piramida kimi tanınan, britaniyalı memar Norman Fosterin layihəsi əsasında 2006-cı ildə gerçəkləşən, tolerantlıq rəmzi sayılan Sülh və Həmrəylik Sarayının girişində Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti, tarix elmləri doktoru, professor Darxan Kıdırəli cənablarının rəhbərliyi ilə akademiyanın məsul əməkdaşları qarşıladı. Saray bənzərsiz memarlıq üslubuna malik, qeyri-adi gözəllik mücəssəməsi, qədimliklə çağdaşlığın vəhdətini ehtiva edən modern düşüncə tərzinin gələcəyə hesablanmış yaradıcılıq uğuru idi. Əslində Beynəlxalq Türk Akademiyası bu möhtəşəm sarayın 7-ci qatında fəaliyyət göstərir (Konfransdan sonra Akademiya ilə daha yaxından tanış olmaq imkanı qazandıq-A.R). Foyedə gənc bir xanımın Azərbaycan dilində: – Salam, sabahınız xeyir. Bakıdan gəlmisiniz? – deyə müraciət edməsi məni sevincqarışıq təəccübləndirdi. Tanış olduq. Mədinə Həmidova əslən azərbaycanlıdır, Qazaxıstanda doğulub boya-başa çatıb. Dediyinə görə Azərbaycanda olmayıb, Bakını görmək arzusundadır. Astanada ali təhsil alıb. Hazırda Sülh və Həmrəylik Sarayında təbliğat və təşkilat şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır. Fəaliyyət göstərdiyi sahədə böyük nüfuz qazanıb. Söhbət əsnasında sarayın rəhbərliyindən bir nəfər bizə yaxınlaşaraq dedi: “Mədinə xanımsız heç bir tədbirimiz olmur. Ən çətin situasiyaları burada nizama salan odur. Mədinə xanım Sülh və Həmrəylik Sarayının döyünən qəlbidir”. Doğrusu soydaşımız haqqında söylənən isti sözlər məni məmnun etdi. Mədinə xanımla xudahafizləşib konfransın keçiriləcəyi məkana – Piramidanın sonuncu mərtəbəsinə, dairəvi zala üz tutduq.

Beynəlxalq forum Qazaxıstan prezidenti, cənab Nursultan Nazarbayevin 2013-cü ildə Azərbaycanın Qəbələ şəhərində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin III sammitində irəli sürdüyü təşəbbüs əsasında və Beynəlxalq Türk Akademiyasının təşkilatçılığı ilə gerçəkləşmişdir. Nüfuzlu elmi tədbirdə Azərbaycandan, Türkiyədən, Polşadan, Rusiyadan, ABŞ-dan, Yaponiyadan, Monqolustandan, Qırğızıstandan və Özbəkistandan dəvət olunmuş elm, mədəniyyət və ictimai xadimlər iştirak edirdilər.

Giriş sözü ilə konfrans nümayəndələrini salamlayan Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti, tarix elmləri doktoru, professor Darxan Kıdırəli akademiyanın yaranması tarixinə toxunaraq 3 oktyabr 2009-cu ildə Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının Zirvə toplantısında bu istiqamətdə qəbul edilən Naxçıvan bəyannaməsinin əhəmiyyətini xüsusi vurğuladı. BTA-nın rəsmi olaraq 25 may 2010-cu ildə açıldığını diqqətə çatdıran prezident D.Xıdırəli az zaman içərisində mühüm işlərin görüldüyünü bildirdi, türk dünyasında elmi, ədəbi-mədəni inteqrasiyanın zəruriliyindən söz açaraq ortaq ədəbi abidələrin nəşr edilməsi, ortaq layihələrin həyata keçirilməsi istiqamətində düşüncələrini sərgilədi.

Növbəti məruzəçi Azərbaycan nümayəndəsi, AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli idi. O, “Böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə və müasirlik” mövzusunda dolğun və məzmunlu məruzə etdi. Böyük düşüncə adamının anadan olmasının 150 illik yubileyi münasibətilə ölkədə bu istiqamətdə yüksək səviyyəli tədbirlərin həyata keçirildiyini diqqətə çatdıran məruzəçi böyük mütəfəkkir haqqında ürək dolusu söylədi: “Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin Türk dünyasına bəxş elədiyi görkəmli ədəbi simalardan biridir. Türkiyədə, Azərbaycanda, türk dünyasında onu, hər şeydən əvvəl, türkçü və turançı ideoloq kimi qəbul edirlər. Bunun bir çox səbəbləri vardır. Birincisi, Əli bəy Hüseynzadə türkologiya baxımından Türkiyədə, türk dünyasında böyük yeri olan Ziya Gökalp tərəfindən böyük müəllim kimi qiymətləndirilən, türk dünyasının ümumi problemlərini elmi-fəlsəfi cəhətdən, nəzəri dərinliyi etibarilə əks etdirməyi bacaran nadir simalardan biridir. İkincisi, Azərbaycanda türkologiyanı həm kulturoloji baxımdan, həm ədəbiyyat və sənət istiqamətində Əli bəy Hüseynzadə qədər geniş əhatə edən ikinci böyük bir şəxsiyyət tapmaq, göstərmək çətindir. Fikrimcə, Əli bəy Hüseynzadənin fəlsəfi baxışlarını, ictimai-siyasi görüşlərini, həm də ədəbiyyat düşüncəsini mükəmməl şəkildə ifadə edən ”Siyasəti–fürusət” (“At oynatmaq siyasəti”) əsəri Azərbaycan ictimai fikri tarixində, bütövlükdə türk dünyasında böyük Mirzə Fətəli Axundzadənin “Kəmalüddövlə məktubları” ilə müqayisə oluna bilinən möhtəşəm sənət əsəridir. Bu məqamda o, proseslərə geniş baxmağı bacaran və dərin elmi-ədəbi fikirləri ifadə edən çox dəyərli mütəfəkkir ədibimizdir, böyük filosofumuzdur”.

Əli bəy Hüseynzadənin istiqlal məfkurəsindən, türkçülük və turançılıq sevdasından zəngin faktlar əsasında söz açan akademik İsa Həbibbəyli çağdaş Azərbaycan cəmiyyətində böyük mütəfəkkirin yerini və mövqeyini obyektiv dəyərləndirmişdir.

Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti, professor Darxan Kıdırəli cənabları “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi-ictimai fəaliyyəti” mövzusunda məruzə üçün bu sətirlərin müəllifinə söz verdi. Fürsətdən faydalanaraq vurğuladım ki, XX yüzillikdə Azərbaycan xalqının türk dünyasına, azadlıqsevər bəşəriyyətə bəxş etdiyi böyük şəxsiyyətlərdən biri də xalqımızın müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsində, tarixi dövlətçilik ənənələri zəminində milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsində müstəsna xidmətlər göstərmiş, görkəmli ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. O, Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının ideoloqu, qurtuluş mücahidi, dövlət xadimi, İslam dünyasında ilk Demokratik Respublikanın banilərindən biridir.

Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə ədəbi-ictimai fikir tariximizdə layiqli yer tutan, Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar tədbirlər planı təsdiqlənmişdir. İndiyədək Respublikamızın əksər ali məktəblərində, mədəniyyət ocaqlarında, qardaş Türkiyənin Ankara şəhərində və yekun olaraq Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında bu döyük türk oğlunun anadan olmasının 130 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. Astana şəhərində Türk Akademiyasının “Türk dünyası: böyük şəxsiyyətlərin irsi” mövzusunda keçirilən beynəlxalq konfransın gündəliyinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illiyinin daxil edilməsini prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə bünövrəsi qoyulan yubiley tədbirlərinin davamı kimi dəyərləndirir, bu münasibətlə akademiyanın prezidenti, cənab Darxan Kıdıraliyə və tədbirin təşkilatçılarına sonsuz təşəkkürlər.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dövrünün ziyalıları arasında Mirzəbala Məhəmmədzadənin təbirincə desək “qələm, kəlam və məfkurə ustadı” kimi nüfuz qazanmış, özündən sonrakı nəslə zəngin və dəyərli elmi, ədəbi-bədii və publisistik irs qoyub getmişdir. Çoxşaxəli yaradıcılıq sferasında fəaliyyət göstərən Əmin bəy uzaqgörən siyasətçi, böyük mütəfəkkir, mahir natiq, istedadlı jurnalist, təcrübəli qəzet və jurnal redaktoru, geniş erudisiyalı ədəbiyyatşünas, nəhayət şair və dramaturq idi.

Bir hesablamalara görə M.Ə.Rəsulzadə 1903-1920-ci illərdə Azərbaycan mətbuatında 1200-dən çox müxtəlif səpkili məqalələrlə çıxış etmişdir. Onun 1922-ci ildə çap etdirdiyi “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsəri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə ucaldılmış ilk və ən möhtəşəm ədəbi abidədir.

M.Ə.Rəsulzadə mühacirətdə yaşadığı 1922-1955-ci illərdə “Yeni Qafqasiya” (1923-1928), “Azər-Türk” (1928-1931), “Odlu Yurt” (1929-1930), “Bildiriş” (1929-1931), “İstiqlal” (1932), “Qurtuluş” (1934), “Müsavat bülleteni” (1936), “Azərbaycan” və b. qəzet və jurnallarının baş redaktoru olmuşdur. O siyasi publisistikanın ən görkəmli və məhsuldar nümayəndələrindən biridir.

M.Ə.Rəsulzadənin “Haqq verilməz, alınar! Budur, türk inqilabının təsdiq etdiyi əski Həqiqət!” – müdrik kəlamı ilə məruzəni tamamlayaraq sonda Qazaxıstana sürgün edilmiş Rəsulzadələr ailəsini repressiyanın ağır dövrlərində göz bəbəyi kimi qoruyan, qayğısını əsirgəməyən, qədirşünas qazax xalqına bir daha minnətdarlıq bildirməyi özünə mənəvi borc saydım.

M.Ə.Rəsulzadənin həyat və yaradıcılığı, ictimai-siyasi fəaliyyəti türk dünyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə elmi konfransın gündəliyinə Abay adına Qazax Milli Pedaqoji Universitetin dosenti, tarix elmləri namizədi Səbit Şildebayın “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirətdə xidmətləri” adlı dolğun məruzə də salınmışdır. Gənc tarixçi Səbit Şildebayın M.Ə.Rəsulzadə haqqında düşüncələri məlum faktlar əsasında formalaşsa da qənaətləri və qiymətləndirməsi yeni və maraqlı idi. Şəxsi tanışlıq zamanı M.Ə.Rəsulzadənin qazax tədqiqatçısı məndə xoş təəssüratlar yaratdı. Səbit Şildebay namizədlik dissertasiyasını da Azərbaycanın böyük ictimai-siyasi xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə həsr etmişdir.

Konfransda İsmayıl bəy Qaspiralı nəslinin gənc nümayəndəsi Gülnarə Yusif qızı Seyidvaniyeva, Qırğızıstan EA-nın vitse-prezidenti, akademik Əbdülcan Əhmədəliyev, ABŞ-dakı Miçiqan Universitetinin professoru Timur Qocaoğlu, L.N.Qumilyov adına Avroasiya Dövlət Universitetinin rektoru, professor Erlan Sadıqov, Süleyman Dəmirəl adına Universitetin professoru İlyas Əytimbet, Polşadakı Adam Mitskeyeviç adına Universitetin professoru Henrix Yankovski, Monqolıstan Arxiv agentliyinin baş mütəxəssisi, professor Çuluun Daşdavaa, L.N.Qumilyov adına Avroasiya Dövlət Universitetinin professoru Koyşığara Salqaraylı, Xoca Əhməd Yasəvi adına Beynəlxalq Kazax-Türk Universitetinin nümayəndəsi Nevzet Şimşek, L.N.Qumilyov adına Avroasiya Dövlət Universitetinin prorektoru, professor Dixan Kamzabəyli, Egey Universitetinin professoru Fikrət Türkmən və b. çıxış edərək türk dünyasının ortaq problemlərindən və inkişaf meyllərindən danışaraq mülahizə və qənaətlərini sərgilədilər.

Onu da vurğulamaq yerinə düşər ki, konfransın proqramına salınmış, qazax xalqının böyük oğlu, görkəmli ictimai-siyasi xadim Turar Rıskulovun (1894-1938) anadan olmasının 120 illiyi dekabrın 26-da tamam olur və təəssüf ki, Qazaxıstandan məruzəçi gündəliyə daxil edilməmişdir. T.R.Rıskulov haqqında yeganə çıxışçı Monqolustan Elmlər Akademiyası Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun professoru Kurmetxan Myxamedli onun Monqolustanda Kominternin səlahiyyətli nümayəndəsi olduğu dövrdəki (1924-1925) fəaliyyətindən danışdı.

Xatırladaq ki, Turar Rıskulov 1921-ci ildə Bakıda RSFSR Millətlər Xalq Komissarlığının səlahiyyətli nümayəndəsi idi. O, Qazaxıstan üçün misilsiz işlər görmüşdür. 1937-ci ildə həbs edilərkən onu 1934-cü ildə pantürkist “Ümumittifaq Birləşmiş Mərkəz” yaratmaqda ittiham etmiş, 1938-ci il 10 fevral tarixində güllələmişlər. Azərbaycandan bu təşkilatın üzvü kimi professor Bəkir Çobanzadə, professor Əziz Qubaydullin tutulub güllələnmiş, Mikayıl Rəfili isə eyni ittihamla həbs olunsa da, 1939-cu ildə sərbəst buraxılmışdır.

lll

Ertəsi gün akademik İsa Həbibbəyli ilə Azərbaycan Respublikasının Qazaxıstandakı səfirliyini ziyarət etdik. Səfirliyimizin əməkdaşlarından Elnur Novruzov, Zaur Qədiməliyev iki dost, qardaş ölkə arasındakı mədəni, elmi əlaqələrin inkişaf tendensiyası, Qazaxıstanda yaşayan azərbaycanlıların ictimai mövqeyi, sosial-iqtisadi durumu barədə məlumat verdilər. Görüş çox səmimi şəraitdə keçdi. İsa müəllim Bakıdan gətirdiyi nəfis hədiyyələri gənc diplomatlarımıza bağışladı. Başı üzərində üç rəngli bayrağımız dalğalanan səfirliyimizin ikimərtəbəli binası kənardan hüquqlarımızın və ideallarımızın müdafiə qalasını xatırladırdı. Həmin günün axşamı BTA-nın məsul əməkdaşı Talqat Erbayın şəxsi qonağı olduq. Akademik Əbdülcan Əhmədəliyev, professorlardan Timur Qocaoğlu, Fikrət Türkmən və b. böyük zövqlə, qazax mətbəxinin zəngin təamları ilə bəzədilmiş ziyafət stolunun arxasında yerlərini tutmuşdular. Ailə mühitindəki səmimiyyət, qonaqpərvərlik, istiqanlılıq bizi heyran etmişdi. Yarızarafat təklif olundu ki, BTA türk xalqlarının zəngin mətbəxi ilə bağlı sərgi və konfrans layihəsini də nəzərdən keçirməlidir...

Astanada fəaliyyət göstərən L.N.Qumilyov adına Avroasiya Dövlət Universiteti Qazaxıstanın ən böyük və nüfuzlu təhsil ocaqlarından biridir. Burada oktyabr ayının 30-da “Türk dünyası: Mənəvi mirasları və çağdaş kültürü” mövzusunda keçirilən simpoziuma akademik İsa Həbibbəyli ilə mən də dəvət olunmuşdum. Simpozium işgüzar elmi şəraitdə keçdi. Bu elmi məclisin özəl xüsusiyyətlərindən biri də o idi ki, türk respublikalarından gələn qonaqlar öz dillərində danışırdılar və mütərcimə ehtiyac yox idi. Zənnimcə ortaq türk dilinə doğru yolda sağlam düşüncəyə dayalı eksperimentlərin əhəmiyyəti az deyil.

Qazaxıstanın Milli Muzeyi Asiya qitəsinin ən gənc və böyük mədəniyyət ocaqlarından biridir. 2013-cü ilin iyulunda açılan muzeyin tarix, etnoqrafiya, müstəqillik dövrü zalları eksponatlarla zəngindir. Burada nümayiş etdirilən “Qızıl döyüşçü” heykəli qazax xalqının qədimliyinin, yüksək mədəniyyət ənənələrinin və mübarizliyinin rəmzidir. Etnoqrafik mənzərələr çox təbii və canlı təsir bağışlayır. İsa müəllimin kütləvi məzarlığı xatırladan, insan sümüklərinin torpaqdan boy göstərən görüntüsü önündə kədərli dayandığını müşahidə etdim. Ona yaxınlaşanda mənə dedi ki, ata və ana qohumlarımdan altı nəfəri repressiya illərində Qazaxıstana sürgün olunub. Onlardan yalnız bir nəfəri sonralar Türkiyəyə gedərək xilas ola bilib. Qalan beş nəfər qohumumun, əzizimin sümüyü, ruhu Qazaxıstan torpağındadır. On minlərlə insanımızın, azərbaycanlımızın cismi bu torpaqda uyuyur. Bu yerlər bizim üçün də müqəddəs sayılmalıdır...

Təsirli mənzərədən ayrılmaq çox çətindir... Düşünürəm ki, repressiya illərində xalqımızın sevimli istiqlal şairi Əhməd Cavadın həyat yoldaşı Şükriyyə Axundzadə və general Qanboy Vəzirovun xanımı İzzət Vəzirova həbslərinin 8 ilini, Azərbaycanın 1-ci katibi işləmiş Ruhulla Axundovun arvadı Vera Axundova və Azərbaycanın Daxili İşlər Komissarı Novruz Rizayevin həyat yoldaşı Firəngiz Rizayeva ömürlərinin 5 ilini Akmolada, indiki Astanada həbs düşərgələrində keçirmişlər. Bu nəcib, ləyaqətli xanımların yeganə günahları Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin həyat yoldaşı olmaları idi...

Bakıya qayıtmağımızın zamanı yetişirdi. Bizi Astana hava limanına yola salmağa Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti, professor Darxan Kıdırəli cənabları özü gəlmişdi. Birgə görüləcək işlər barədə ətraflı söhbət oldu. BTA-nın Azərbaycandan namizədliyi irəli sürüləcək vitse-prezidenti və işçi qrupu ilə bağlı Bakıya gəlmək arzusunda olduğunu bildirdi. Qazaxıstan arxivlərində Rəsulzadələr ailəsinin “cinayət iş”ləri barədə qovluqların üzə çıxarılması təklifinə professor Darxan Kıdırəli çox müsbət və səmimiyyətlə yanaşdı.

Beynəlxalq Hava Limanına doğru irəlilədikcə qardaş Qazaxıstanın yeni paytaxtı müasir üslubda tikilmiş göydələn binaları ilə çox möhtəşəm görünürdü. Hündür sarayların memarlıq üslubunda ağ və şəffaf material çeşidindən gen-bol faydalanan bəyaz örpəkli, müstəqil və yüksələn, mühüm beynəlxalq tədbirlərə evsahibliyi etməklə türk dünyasının şimal qapısına çevrilən Astana Bayterek abidəsini göylərə ucaldaraq elə bil cahana boylanırdı.

Asif Rüstəmli

525-ci qəzet.- 2014.- 20 dekabr.- S.10-11.