Yalan, aldatma, məkr və
hiyləgərlik
Bəşər
övladı çox sayda ləyaqətləri ilə
yanaşı, onlardan sayca heç də az
olmayan, real həyatda daha çox rast gəlinən
qüsurlara malikdir. Bu qüsurların bəziləri
iyrənc xarakterə mənsubluq timsalı olduğundan daim
pislənsə, məhkum olunsa da, heç də sıradan
çıxmır, illər, əsrlər ötsə də
öz mövcudluğunu saxlamaqda və hər bir cəmiyyətin
mənəvi dünyasına zərbə vurmaqda davam edir.
Bəlkə də ibtidai insan bu qüsurların çoxundan
xali idi, ibtidai icmalarda insanı aşağılayan dəyərlərə
yer yox idi, çünki onlar icmanın məhvinə səbəb
ola bilərdi. İndi də
öz ibtidai keçmişindən o qədər də
uzaqlaşmayan, sivilizasiyadan kənarda qalan xalqların təbiəti
və davranışı bu mülahizəni
bütünlüklə təsdiq edir. Azsaylı
şimal xalqlarında, həmçinin Sakit okeanın bəzi
adalarında yaşayan, tarixdən əvvəlki cəmiyyətin
həyat tərzini saxlayan xalqlarda yalan bir qayda olaraq işlədilməyindən,
onlar başqalarının yalanını da həqiqət kimi
qəbul etməklə, bu barədə azacıq şübhə
də nümayiş etdirmirlər. Sivilizasiya
ilə hələ əlaqəsi olmayan xalqlar təbiətin
övladları olduqlarından, təbiətin
qanunauyğunluqları da özünü bütünlüklə
açıq büruzə verdiyi kimi, yalana, aldatmaya ehtiyac
duymurlar, ona görə də onlarda adamların bir-birinə
etibarı güclü olur və xəyanət halları
baş vermir.
Yalnız təbiətlə mübarizədə ibtidai
insan ona köməyə gələn, öz
yaşayışını təmin etmək üçün
vəhşi heyvanı ovlamaqda müəyyən hiyləgərlik
xüsusiyyətlərinə yiyələnir. Buna isə o,
öz təcrübəsi vasitəsilə nail olmuşdur,
axı həmin xalqlar nəsilbənəsil vəhşi
heyvanların davranışını müşahidə edib,
öyrəndiklərindən, belə bələd olma çox
da əziyyət çəkmədən ovunu ələ
keçirməyə kömək edir. İbtidai
insanın hiyləgərliyi beləliklə cəmiyyət
üzvləri arasında bir-birinə qarşı olmayıb,
yalnız özünü qida ilə təmin etmək
üçün tətbiq edilir. Təbiətin
övladı təbiətə də əslində ciddi ziyan
vurmadan yalnız öz tələbatını ödəmək
qayğısına qalır.
Həmin
qüsurların mahiyyəti
Yalan, mənbəyinin əvvəlcədən yalan
olduğu bilinən və digərinin bunu həqiqət kimi qəbul
etməsinə yönələn saxta informasiyadır. Əks tərəf
əslində həqiqət olmayanı həqiqət şəklində
mənimsəyir. Yalanın
özünü daha çox tətbiq etmə meydanları
vardır. Belə ki, yalan siyasətin
ayrılmaz elementi hesab olunur və müharibədə
düşməni çaş-baş salmaq üçün ən
mühüm vasitəyə çevrilir. Bu
dövrdə yalan bir vacib sənətə çevrilir. Boris Yeltsin hakimiyyətə gəldikdən sonra,
ölkədə aparılan geniş miqyaslı özəlləşmə
islahatı əslində quldurluq formasında dövlət,
xalq mülkiyyətinin qəsb edilməsi şəklini
aldı. Onun sağ əli olan Anatoli Çubays bu məqsədlə
icad etdiyi vauçerlərin xalqa böyük maddi gəlir gətirəcəyini
vəd etdi, əslində isə az vaxtdan sonra həmin
vauçerlər dəyəri olmayan kağız
parçasına çevrildi, iri sənaye müssisələri
isə dövlət orqanları ilə cuğlaşmış
bir qrup qarətçinin, sonralar onlar oliqarx adlanacaqdı, əlinə
keçdi. Vaxtilə az-çox təminatlı
həyat tərzinə malik olan əhali yalanlar və quldurluq
hesabına dilənçi vəziyyətinə
düşdü. Yaxud Çingizxan şəhərləri
işğal etməmişdən əvvəl yalanı həqiqət
kimi öz casusları vasitəsilə düşmən ərazisində
yaydırmaqla, döyüş başlamamışdan əvvəl
rəqib ordunun döyüş ruhunu aşağı
salırdı, əhali arasında isə bu vaxt panika vəziyyəti
yaranırdı. Çingizxan ordusunun nəhəng
ölçüdə olması barədəki şaiyələr
düşmən ərazisində baş alıb gedirdi və
beləliklə, onun böyük qələbələrinə
əlavə geniş yol açılırdı.
Siyasətdə isə bir qayda olaraq yalansız
keçinmək olmur. Xalq bəzən yalanın mahiyyətini və
məqsədini lazımınca araşdırmaq və dərk
etmək qüdrətində olmadığından, nəticə
etibarilə onun əsirinə çevrilir.
Yalan və aldatma ümumiyyətlə, mədəniyyətin
inkişafının əyri cəhətinin qanunauyğun məhsuludur,
onların səbəbləri və meydana çıxma
qaydaları o qədər rəngarəng, həm də
maraqlıdır ki, bu qüsurlardan baş çıxarmaq
üçün diqqətli tədqiqat aparılması tələb
olunur.
Biznesdə, iqtisadiyyatda və siyasətdə çox
vaxt belə bir vəziyyət yaranır ki, yalnız yalan və
aldatmanın köməyi ilə üstünlük qazanmaq
olur. Bu isə cəmiyyətin, ümumiyyətlə
yalanda yaşadığından xəbər verir. Siyasətçi müəyyən maska geyinir,
özünə əhali üçün cazibədar olan bir
obraz yaradır. Bu obraz onun uğurları
üçün mayak rolunu oynayır. Uinston
Çörçill hazırcavablığından,
erudisiyasından, natiqlik məharətindən geniş istifadə
etməklə, bəzən sui-istifadələrə də yol
verirdi. Hitler hakimiyyətə gəldikdən
sonra Çörçill demişdi ki, alman xalqı öz fürerinə
dua etməlidir, o, hesab edirdi ki, alman xalqının bəxti gətirmişdir.
Sonralar o,öz səhvinin zəhər
acısını dadmalı oldu. ABŞ prezidenti
Con Kennedi şüurlara güclü təsir göstərən
ifadələrlə xalqı heyran edə bilirdi. Televiziya çıxışları prezident
seçkisində qalib gəlməsində ona xeyli kömək
etmişdi. Təkcə öz ölkəsində
deyil, dünyada onun pərəstişkarları çox idi və
təqdim etdiyi gənc dövlət xadimi obrazı da buna xidmət
edirdi. 1993-cü ildə, faciəli ölümündən
bir qədər əvvəl Qərbi Berlinə səfər edərkən
mitinqdəki çıxışında Berlin Divarını
(bu Divar 1961-ci ildə N.S.Xruşşovun təkidi ilə
tikilmişdi) kommunizmin məğlubiyyətinin nümunəsi
olduğunu vurğulayaraq demişdi: “Azadlıq çox çətinliklərə
malikdir, demokratiya heç də mükəmməl deyildir. Lakin biz xalqımızı onun arasında saxlamaq
üçün heç vaxt divar tikmirik”. Kennedinin bu çıxışı daha çox
alman dilində dediyi “Ich bin ein Berliner” – “Mən Berlinliyəm”
sözlərlə məhşurlaşdı. Əzilənlərin
yanında olmaq nişanəsi kimi həmin ifadədən
sonralar çoxları
müxtəlif variantlarda istifadə etdi. Bu çıxışında Kennedi birbaşa yalana
əl atmasa da, adamların şüuruna və ürəyinə
təsir göstərmək üçün ən uğurlu
vasitədən istifadə etmişdi, xalqa yaxınlıq
nümayiş etdirməklə öz cazibədarlığını
yüksəltmişdi.
Kino artistliyindən müəyyən siyasi fəaliyyət
yolu keçməklə ölkəsinin 40-cı prezidentliyinə
gələn Ronald Reyqan jurnalistlərlə görüşlərində
özünü onların dostu kimi,
açıq-saçıq, qeyri-rəsmi aparırdı,
düşməncəsinə olan hücumlardan qorunmaq
üçün yumora əl atırdı. Çıxışlarında
istifadə etdiyi çox saydakı anektodlar nitq xörəyinə
qatılan ədviyyat kimi onun dadını
yaxşılaşdırırdı və natiqə əlavə
populyarlıq gətirirdi. Rusiya prezidenti
Boris Yeltsin hədyan hərəkətləri, yarımsərxoş
görünüşü ilə özünün sadə,
xalq adamı olması təsəvvürünü yaratmağa
çalışırdı. Vladimir Putin
isə fəhlələrlə, kəndlilərlə
görüşəndə özünü onlara qayğı
göstərən, bərabər sosial vəziyyətə
malik olan, səmimi bir insan kimi təqdim etməyə
çalışır. Jurnalistlərə nümayiş
etdirdiyi isti münasibətlə özünə güvənməklə
yanaşı, həm də qüvvəsinə əmin
olduğunu vurğulayır. Görünür,
dövlət xadimləri maskasız ötüşə bilmirlər,
şəxsi keyfiyyətlərinin, birinci növbədə
ağıllarının imkan verdiyi dərəcədə
ondan ustalıqla istifadə etməyi bacarırlar.
Lakin siyasətçilər
yalandan istifadə etdikdə həddi aşmamalıdırlar,
axı adamların qulaqlarından başqa gözləri,şüurları vardır və
axırıncılar bir qədər onların
aldadılmasının qarşısını alır. Yalandan qeyri-məhdud qaydada istifadə etdikdə, o bəzən
əks istiqamətdə işləməyə başlayır,
sahibinin ifşa olunmasına şərait yaradır. Siyasətçilər ABŞ-ın məşhur
prezidenti Abraham Linkolnun nəsihətinə əməl etsələr,
yəqin ki, öz maskalarından uzun müddət istifadə
edə bilərdilər. Linkoln demişdi: “
Sən xalqın bir hissəsini həmişəlik,
xalqın hamısını bir neçə dəfə aldada
bilərsən, lakin xalqın hamısını həmişəlik
aldada bilməzsən”. Xalqın hamısını həmişəlik
aldatmağa can atanlar bir qayda olaraq öz avantyuralarının
qurbanlarına çevrilirlər
Yalanla, aldatma ilə məşğul olanlardan həm də
müəyyən bacarıq, qabiliyyət tələb olunur. Hunlar öz həyat
tərzini dəyişmədikləri kimi, onların sosial pilləkəndə
irəliləmələri də buna təsir edə bilmir,
yalan, aldatma silahını gəzdirənlər də həm də
öz amplualarını dəyişməyən aktyorlara bənzəyirlər.
Onların ağlı, şüuru bu qaydada
köklənmişdir, o, sərancamında olan yaydan yalnız
yalan oxu atıla bilər. Köpək
balığı daim üzməlidir ki, nəfəs ala bilsin,
dayansa o, öləcəkdir. Yalan oxunu
atanlar da öz silahlarından istifadə etməsələr
cılız, sərsəm kimi görünürlər. Axı yaxşı deyirlər ki, yalançının
nəfəsi də yalanla gedib gəlir.
Hərb sahəsində isə yalan bir-birinə əks
qaydada təzahür edə bilər. Əgər
Çingizxan öz ordusunun qeyri-adi gücü barədə məlumatlar
yaydırdısa, faşist Almaniyasının xüsusi xidmət
orqanları öz ordusunun gücünü və
imkanlarını azaltmağa yönəlmiş xəbərlər
yaymaqla düşməni azdırmaq yoluna əl
atırdılar. Onlar Böyük Britaniya əhalisini
Almaniyanın zəifliyinə və fəal mübarizəyə
qadir olmadığına inandırmağa
çalışırdılar, hətta öz məğlubiyyətlərinin
konkret vaxtlarını da dilə gətirirdilər. Belə vaxt gəlib çatanda alman hərbi-hava və
hərbi-dəniz qüvvələri daha fəal surətdə
hücumlarını davam etdirirdi. Bu isə
ingilisləri ümidsizliyə düçar edir və onlarda
öz hökumətlərinə qarşı narazı
münasibətin yaranmasına səbəb olurdu.
Şaiyəyə kor-koranə qaydada inanmaq böyük qəbahət
sayılsa da, daha rahatdır, çünki məsuliyyət,
vicdan və hətta könülün dəyişilməsi
başqalarının üstünə atılır. Kürdlərin mübarizə
hərəkatında “peşmərqə” ifadəsi
“ölümun üzünə baxan adam” mənasını
verdiyi kimi, şaiyəyə hər an inananlara da
“qulağını yalan üçün geniş açan
adam” adlandırmaq düzgün olardı.
Yalan həm də onu daim işlədənlər
üçün psixiki xəstəlik xarakteri
daşıyır. Onlar yalandan bəzən lazım gəlib-gəlmədi
istifadə edirlər, istənilən məsələyə
görə, bəzən hətta özlərinin ziyanına
olan yalana da əl atırlar. Siyasətdə
isə kobud, lazımi formaya salınmamış yalan fayda
vermir. Burada “yalan nə qədər böyük olsa, ona
daha yaxşı inanırlar” barədəki Gebbels prinsipi o qədər
də kara gəlmir. Siyasətdə
şəraitin tələbinə uyğun gələn
yalanın tətbiq edilməsi daha əlverişli
sayılır.
Lakin yalan cəmiyyətə bütünlüklə hakim kəsilə bilmir, yalana asanlıqla inanan kütlə arasında az da olsa şübhə edənlərə də rast gəlmək olur. Cəmiyyət bütünlüklə yalan dənizinə gömülsə də, “Kral çılpaqdır” sözlərini bərkdən söyləyən bir adam, hətta o, uşaq olsa da, tapılır. Ona görə də yalandan istifadənin bir sıra məhdudiyyətləri də vardır. Hər şeydən əvvəl bu məhdudiyyət əxlaq prinsiplərindən irəli gəlir. Burada daxili xüsusiyyətdən irəli gələn səbəblər də ola bilər. Həm də bəzi siyasi qruplar məlumatın saxta olduğunu bildikdə, yalan artıq təhlükəli xarakter daşımağa başlayır, belə yalan siyasi nüfuzun itirilməsinə gətirib çıxara bilər. Bir cəhət də unudulmamalıdır ki, hər bir yalanda həqiqətin kiçik bir hissəsi gizlənir.
Yalanın müqayisəsiz ustaları dələduzlardır. Onlar fırıldaqlardan geniş istifadə edir, müxtəlif yalanlarla öz qurbanlarının etibarını qazanmağa müvəffəq olurlar. Dələduzun cəzbedici “tələ yemini” nümayiş etdirməsi qurbanı şirnikləşdirir. Özünün qəfildən varlanması barədə çaşdırıcı məlumat yayır və bu, qurbandan xeyli məbləğdə pul çəkmək alətinə çevrilir. Dələduzlar dərdi bölüşmək, başına faciə gəlmiş adamın müsibətinə yanmaq kimi psixoloji təsir vasitələrindən istifadə edir, tanıyıb, tanımamağından asılı olmayaraq əksər matəm məclislərində iştirak etməklə, bunu gələcək qurbanlarına nümayiş etdirməyə çalışırlar. Digər bir vasitə isə dələduzun qurbanını yaxından tanıması, bir regiondan, hətta həmyerli olmaları, bir yerdə təhsil almaları, bəzən hətta nə vaxtsa yaxın olmaları barədə həqiqətə heç cür uyğun olmayan səbəblər uydurması və onları işə salmasıdır. Belə “xatirələr” dələduza yaxınlıq hissi yaradır, ona olan inamsızlığı və şübhəni azaldır, bu yolla qurbanın aldadılması da xeyli asanlaşır. Dələduz keçmişinə belə saxta ekskurslar etdikdə öz “istedadından” istifadə edərək xüsusi bədii və təsirli formaları işə salır. O, asılı olduğu adama elə qulluq göstərir ki, bunu yalnız ana qarışqanı yemləməklə məşğul olan qarışqanın xidmət canfəşanlığı hesabına özünü ac qoyub, ölməsi ilə müqayisə etmək olar. Əlbəttə, dələduz ölmək istəmir, ancaq hamısının qarşısında hər cür “fədakarlıq” göstərməkdən də usanmır.
Dələduzlarda bədii təxəyyül çox güclü olur, onlar rəvayətlər uydurmaq ustasına çevrilirlər; qurbanını ələ keçirmək, əsir etmək üçün qısqanclıq yaradan miflər quraşdırılır. Mif isə bəzən real hadisədən də böyük təsir gücünə malik olur. Dələduz əksər hallarda yalanına görə təlaş hissi keçirmir, cəsarətliliyi, həyasızlığı onun uğur qazanmasına yaxından kömək edən amilə çevrilir. Bəzən o, qurbanına qarşı hücuma keçməyə başlayır, ona təhlükə yarandığını saxta qaydada yada salır, bu məsələdə öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün mətbuatdan istifadə etməyə girişir.
(Ardı var)
Telman Orucov
525-ci qəzet.-
2014.- 1 fevral.- S.15.