Cəlil Məmmədquluzadə: bu dəfə poeziya müstəvisində

Fevralın 10-u Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Cəlil Məmmədquluzadənin doğum günüdür. Böyük ədib Cəlil Məmmədquluzadə mollanəsrəddinçilik ədəbi cərəyanının banisidir. Azərbaycanda tənqidi-realist ədəbiyyatın və mətbuatın inkişaf istiqamətlərini və xüsusiyyətlərini müəyyən edən ideya-estetik prinsiplər mollanəsrəddinçilikdə öz əksini tapmışdır. Mollanəsrəddinçilik indi xüsusi bir təlim kimi öyrənilir. Bu təlim kitabında tənqidi-realist ədəbiyyatın poetikasından, ideya-bədii istiqamətlərindən bəhs edilir. Mollanəsrəddinçilik azərbaycançılıq ideyasını reallaşdırmaq üçün təlim kitabıdır. Bu təlim kitabının baş müəllifi Cəlil Məmmədquluzadədir.

Böyük yazıçı tənqidi-realist ədəbiyyatın, “Molla Nəsrəddin” ədəbi cəbhəsinin formalaşması üçün təkcə ideyalar yaratmırdı, bu ideyaların gerçəkləşməsi yolunda bütün məhrumiyyətlərə dözür, əsl fədakarlıq göstərirdi. Cəlil Məmmədquluzadə bədii əsərlərində və publisistika yaradıcılığının bütün sahələrində möhtəşəm əsərlər yaradaraq hər kəsə azərbaycançılıq duyğuları – vətəndaşlıq, millilik, insanpərvərlik düşüncəsi aşılayır, insanların hüquq və azadlıqlarının dərk və təmin olunmasının zəruriliyini təlqin edir.

Azərbaycançılıq ideyası Cəlil Məmmədquluzadənin bədii-publisist yaradıcılığı sayəsində milli-ideoloji konsepsiya səviyyəsinə yüksəlmişdir. Digər mollanəsrəddinçilər məhz bu konsepsiyadan bəhrələnmişlər. Əgər “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi milli-ictimai fikirdə, ədəbiyyatda və mətbuatda azərbaycançılığın baş meydanıdır”sa, bu meydanda əsas ədəbi təlim verən baş məşqçi Cəlil Məmmədquluzadədir.

Cəlil Məmmədquluzadə hələ “Şərqi-Rus” qəzeti redaksiyasında işlərkən, həmin qəzetdə dərc etdirdiyi məqalələri ilə mollanəsrəddinçiliyin əsasını qoymuşdur. Ancaq Mirzəcəlilçi mollanəsrəddinçilik təlim olaraq 1906-cı il aprelin 7-dən başlayıb. Cəlil Məmmədquluzadənin bilavasitə rəhbərliyi ilə keçirilən bu möhtəşəm yaradıcılıq təlimləri 1906-1917-ci illərdə Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə, 1922-1931-ci illərdə Bakıda baş tutub. Qeyd edək ki, mollanəsrəddinçi təlimlərlə bağlı materiallar “Molla Nəsrəddin” jurnalının Tiflisdə 370, Təbrizdə 8, Bakıda 398 – cəmi 776 nömrəsində öz əksini tapmışdır.

Böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) 37 yaşında ikən “Molla Nəsrəddin”i yaratdı, jurnal qapananda isə o, 62 yaşın içində idi. Həm bu 25 ilin publisistika çərçivəsində, həm də ondan əvvəlki ədəbi yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində silinməz cığırlar açdı: satirik ədəbiyyatın, satirik publisistikanın, karikatura sənətinin əsasını qoydu, ilk rəngli şəkilli jurnal yaratdı, kiçik hekayənin böyük ustadı oldu, Azərbaycan ədəbiyyatında “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin, tənqidi realizmin banisi kimi şöhrət qazandı, bir sözlə, milli satirik ədəbiyyatın mollanəsrəddinçilik ədəbi təlimini formalaşdırdı, bununla da azərbaycançılıq ideyasının ədəbiyyatda və publisistikada, ictimai fikirdə əsas yaradıcılarından biri kimi milli qan yaddaşımızda əbədilik qazandı.

“Molla Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan nəsrinin, şeirinin, publisistikasının, rəssamlığının əbədiyaşar əsərləri öz əksini tapmışdır. Bu əsərlər öz dövründə müasirləri üçün ədəbi məktəb rolunu oynamış, indi də oynayır və gələcəkdə də bu missiyanı yerinə yetirəcək.

Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin görkəmli nümayəndəsi Cəlil Məmmədquluzadənin yüksək təşkilatçılığı ilə bir araya gələn əməl dostları – Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Mirzə Əli Möcüz Şəbustəri, Məmmədəli Nasir və onlarla digər görkəmli Azərbaycan ədibi mollanəsrəddinçiliyin fədakar nümayəndələri olmuşlar. Mollanəsrəddinçilik həmin böyük şəxsiyyətlərin məsləkinə, həyat amalına çevrilmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadənin nəsri, dramaturgiyası, publisistikası haqqında çox yazılıb. Böyük mütəfəkkir, yazıçı, dramaturq, jurnalist, naşir Cəlil Məmmədquluzadənin bu titulları sırasına şair sözü də əlavə edilməlidir.

Cəlil Məmmədquluzadə öz qələmini yalnız nəsr, dramaturgiya, publisistika sahəsində deyil, poeziya sahəsində də uğurla işlətmişdir. Onun poeziyası mollanəsrəddinçi ruhuna uyğun olaraq satirik səciyyə daşıyır. Bu satirik şeirlərdə azərbaycançılıq, millilik ideyası özünü qabarıq göstərir. Bütün şeirlərin canında mollanəsrəddinçilik yaşayır. Cəlil Məmmədquluzadənin satirik şeirlərinin hədəfi Azərbaycan millətinin mənəvi özünüdərki, oyanışı və dirçəlişi, Vətənin taleyi, ana dilinin daim yaşadılmasıdır.

Böyük Cəlil Məmmədquluzadə bədii nəzm yaradıcılığına 20 yaşında, 1889-cu ildə başlamış, “Çay dəstgahı” alleqorik mənzum dramını yazmışdır. 15 illik fasilədən sonra yenidən poeziyaya müraciət etmiş, satirik şeirlər yazmağa başlamışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin satirik şeirləri “Molla Nəsrəddin”lə eyni gündə dünyaya gəlmişdir. Onun “Lisan bəlası” adlı ilk satirik şeiri “Molla Nəsrəddin” jurnalının 7 aprel 1906-cı il, 1-ci sayında dərc olunmuşdur. Bu şeirlə Cəlil Məmmədquluzadə gələcək mollanəsrəddinçi satirik şairlərə nümunə göstərmiş, istiqamət vermişdir. Bu şeir azərbaycanlını özünüdərkə, oyanışa, hüquqları uğrunda mübarizəyə səsləməkdədir:

Ey dil, dinmə və sükut et, səni tarı,

Lal ol və danışma.

Sal başını aşağə və heç baxma yuxarı,

Mal ol və danışma.

Gər qeyriləri cəmdəkinə vursala, dinmə,

Gər başın əgib peysərinə dursala, dinmə,

Pamal edə düşmən səni səbr et, bala, dinmə,

Ya zülm edə, ya boynuna kəndir sala, dinmə,

Ya ruzunu səbr ilə əlindən ala, dinmə .

Cəlil Məmmədquluzadənin şeirlərində vətənin, millətin taleyindən narahatçılıq duyulur. Millətin oyanmasına, ayıqlığına, öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmasına nail olmaq onun əsas məqsədi idi. “Xoş ol zaman ki, xalq yatıb bizəban idi” satirasında millətin yuxuda olmasının kimlərə və necə sərf etməsindən danışılır:

Xoş ol zaman ki, xalq yatıb bizəban idi,

Bəzmim pilov, çay ilə rəşki-cinan idi,

Sultan idim ki, vəzlə hökmüm rəvan idi,

Millət qulam idi mənə, bəxtim cavan idi....

Mən səslənəndə, görəndə məni lal olurdular,

Mən hirslənəndə dəfətən ishal olurdular,

Mən hökm edəndə xak ilə pamal olurdular,

Qeyzim tutanda əbləhə əmsal olurdular,

Xalqın xudayə söylədiyi “əlaman” idi,

Dəmlər o dəmlər idi, zaman ol zaman idi.

O, öz şeirlərində milləti qəflət yuxusundan oyatmağa, təhsil almağa, elmə yiyələnməyə səsləyir. Lakin millət çox bərk yatdığından onun yuxudan oyanması üçün çox iş görmək lazımdır:

Dərədə yatmış idim, oyatdılar, oyanmadım,

Burnuma tikanları uzatdılar, oyanmadım.

Bomba parta-partnan, top atdılar, oyanmadım,

Saqqalımdan bir ovuc qopartdılar, oyanmadım,

Müxtəsər, hər bir əməl çıxartdılar, oyanmadım...

Biz fəqirə axırı rəhm eyləyib biganələr,

Açdılar mədrəsələr, klub, qiraətxanalar,

Yazdılar kitab, qəzet, xərc etdilər xəzanələr,

“Molla Nəsrəddin” dedi hər həftə bir əfsanələr,

Müxtəsər, hər bir əməl çıxartdılar, oyanmadım .

Mirzə Cəlil millətin mənəvi halına acıyırdı, ancaq ümidini üzmürdü, ona çarə axtarmağa, kömək etməyə çalışırdı. Bu yerdə şairin azərbaycançılığı – vətəndaş qeyrəti, millətin və məmləkətin istiqlalı yolunda fədakarlıq göstərməyə hazır olması özünü güstərirdi. “Nədir” satirik şeirində deyirdi:

Baxma millət xəstədir, cindarə ümmid et, dadaş,

Bundan özgə ta sözün nə, özgə dərmanın nədir?

Sən deyirsən, qoymaram millət tamamən məhv ola,

Vallah, heç bir kəs də bilməz, böylə ehsanın nədir?.

Cəlil Məmmədquluzadənin şeirlərində ana dilinin saflığı qorunur, gözəlliyi, incəliyi aydın duyulur. “Olacaqsan” şeirindəki bu misralar yad sözlərdən uzaq olan ana dilinin şirinliyi baxımından diqqət çəkir:

Məğrurisən indi, xəbərin yoxdur özündən,

Əldən vətənin getsə, xəbərdar olacaqsan.

Xar eylədi qəflət səni əğyar yanında,

Yatdıqca bu qəflətdə yenə xar olacaqsan .

Cəlil Məmmədquluzadə bəzən “Molla Nəsrəddin” jurnalında ayrı-ayrı şəhərlərdə baş verən əhvalatları da nəzmə çəkir, bu hadisələrə özünəməxsus üslubla mövqeyini bildirirdi. “Qafqaz xəbərləri” sərlövhəli şeirində Gəncədə, Şuşada, Cəbrayılda, Zaqatalada, Bakıda, Naxçıvanda və başqa şəhərlərdə olan vəziyyəti nəzmə çəkmişdir.

“Şairlərimiz şəhərlərdən belə xəbər verirlər:

Gəncə

Çıxar üç yüz nəfər fəhlə

Çəyirtgə qırmağa getsin

Xudaya, qoyma İsmayıl

Bu hammallara zülm etsin.

Cəbrayıl

Can pristav, qurban sənə Kramov

Neçin səni bu günlərə saldılar?

Allahverdi, Səlim bəy, həm yüzbaşı

Qorxma, sənə arxadılar, daldılar.

Cəlil Məmmədquluzadə şeir yaradıcılığında da mövzunu və ideyanı real həyatdan götürürdü. Xalqın dərdlərindən, problemlərindən yazırdı, milləti millətlər içində mədəni, elmli, xoşbəxt görmək üçün yaradıcılığın bütün imkanlarından istifadə edirdi. İstəyirdi milləti onu başa düşsün, ətalətdən qurtulsun, mübarizəyə qoşulsun, azadlığını qazansın, hüququnu əldə etsin və tanıtsın.

Mirzə Cəlil millətin düçar olduğu vəziyyəti, əhvalı qələmə alırdı. Həmin vəziyyətin, əhvalın olduqca acınacaqlı olduğunu izah etmək üçün yollar axtarırdı, bu dözülməz vəziyyətdən imtina etməyi israrla tələb edirdi. “Yorğan” şeirində şairin mühitə üsyankar münasibəti özünü qabarıq göstərir:

Bax millətə, al qanə boyandıqca kefin çək,

Millətçilərin sinəsi yatdıqca kefin çək,

Yazdıqlarımın künhünü qandıqca kefin çək,

Qoy Heydər ilə Neməti hər gündə savaşə,

Gizlin bax özün, çək genə yorğanuvu başə .

Onun şeir yaradıcılığında millətin hüquqsuzluğunu onlara anlatmaq, azadlığı uğrunda mübarizəyə sövq etmək məsələsi əsas mövzulardandır. O, Azərbaycan insanının vəziyyətini satirik şeirlərində canlandırmaqla, əslində, ona öz hüququnu başa salmaşa çalışmışdır. “Molla Nəsrəddin”in qıza cavabı”ında olduğu kimi:

Axırda zor ilə olar sənə ər

Qırx yaşında dəvə kimi bir nəfər,

Boynu yoğun, əqli nazik, özü xər,

Onda sən başına nə daş salarsan?

Bundan sonra dəxi günün qaradı,

Qızım, bu bir sağalmayan yaradı,

Ta indi gedəcək yerin haradı?

Dəxi bundan sonra tez qocalarsan .

Cəlil Məmmədquluzadə “Mürəbbe” satirik şeirində din pərdəsi altında möhtəkirilk edən, xalqı aldadan, soyan, milləti mövhumata sürükləyən yalançı mollalara öz “sevgisini “ belə izhar edir:

Anın üçün uymaz qeyriyə könlüm,

Bir əcəb molladır mənim sevdiyim.

Molla nədir, seyid nədir, mələkdir,

Hamıdan əladır mənim sevdiyim.

Saqqalı sünbüldür, yanağı lalə,

Özü da bənzəyir vəhşi çaqqalə,

Qulaqları uzun, gözü piyalə,

Millətə bəladır mənim sevdiyim .

Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc olunan satirik şeirləri 1906-1910-cu illəri əhatə edir. Cəlil Məmmədquluzadə satirik şeir üslubunun yeni nümunələrini yaratmaqla mollanəsrəddinçi şairlərin yaradıcılığın bu növündə də ilk yolgöstərəni olmuş, Azərbaycan realist ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadə tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuşdur. Böyük ədib Lev Tolstoyun “Zəhmət, ölüm və naxoşluq” (“Şərqi-Rus”, 21 yanvar 1904, №7) əsərini, Xanzadənin “Arvad” (“Şərqi-Rus”, 30 may, 2 iyun 1904, №63-64) hekayəsini rus dilindən, Marağalı Zeynalabdinin “Səyahətnameyi – İbrahimbəy” romanından “Ağalar” (“Molla Nəsrəddin” , 1906, №17) sərlövhəli bir parçanı fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edərək bu sahədə də öz xidmətini göstərmişdr.

Cəlil Məmmədquluzadə Vətənin, millətin, ana dilinin inkişafı, mənəvi yüksəlişi, yad təsirlərdən qorunması üçün yaradıcılıq potensialından yetərincə və bacarıqla istifadə etmişdir. O, azərbaycançılıq idealının bütün sahələrini əsərlərində əks etdirmiş, ədəbiyyatda azərbaycançılığı sənət konsepsiyası səviyyəsinə çatdırmışdır.

Cəlil Məmmədquluzadənin əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. Azərbaycan Respublikasında bir sıra küçə və mədəni-maarif müəssisəsinə (o cümlədən, Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrına, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Ədəbiyyat Muzeyinə) Cəlil Məmmədquluzadənin adı verilmişdir. Keçmiş Astraxan rayonu və şəhəri 1967-ci ildə onun şərəfinə Cəlilabad, vaxtilə müəllimlik etdiyi Baş Noraşen kəndi isə Cəlilkənd adlandırılmışdır. Naxşıvanda və Cəlilabadda heykəli qoyulmuşdur. Bakıda və Naxçıvanda ev- muzeyləri, Nehrəm və Cəlilkənd kəndlərində xatirə muzeyləri fəaliyyət göstərir. Anadan olmasının 100, 125, 140 illik yubileyləri geniş qeyd olunmuşdur. Akademik İsa Həbibbəyli ədibin müxtəlif ölkələrdə (Fransa, Polşa və İranda) yaşayan nəvə-nəticələrini axtarıb tapmış və onlarla əlaqə yaratmışdır.

Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı şirin Azərbaycan dilində səlis danışan hər bir Vətən övladı, millət təəssübkeşi üçün daim istifadə olunan tükənməz bir mənəvi xəzinədir.

Allahverdi MƏMMƏDLİ

filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2014.- 8 fevral.- S.24;31.