Cəlil Məmmədquluzadə: bu dəfə
poeziya müstəvisində
Fevralın 10-u Azərbaycan ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndəsi Cəlil Məmmədquluzadənin
doğum günüdür. Böyük ədib Cəlil
Məmmədquluzadə mollanəsrəddinçilik ədəbi
cərəyanının banisidir. Azərbaycanda
tənqidi-realist ədəbiyyatın və mətbuatın
inkişaf istiqamətlərini və xüsusiyyətlərini
müəyyən edən ideya-estetik prinsiplər mollanəsrəddinçilikdə
öz əksini tapmışdır. Mollanəsrəddinçilik
indi xüsusi bir təlim kimi öyrənilir. Bu təlim kitabında tənqidi-realist ədəbiyyatın
poetikasından, ideya-bədii istiqamətlərindən bəhs
edilir. Mollanəsrəddinçilik azərbaycançılıq
ideyasını reallaşdırmaq üçün təlim
kitabıdır. Bu təlim kitabının
baş müəllifi Cəlil Məmmədquluzadədir.
Böyük yazıçı tənqidi-realist ədəbiyyatın,
“Molla Nəsrəddin” ədəbi cəbhəsinin
formalaşması üçün təkcə ideyalar
yaratmırdı, bu ideyaların gerçəkləşməsi
yolunda bütün məhrumiyyətlərə dözür, əsl
fədakarlıq göstərirdi. Cəlil Məmmədquluzadə
bədii əsərlərində və publisistika
yaradıcılığının bütün sahələrində
möhtəşəm əsərlər yaradaraq hər kəsə
azərbaycançılıq duyğuları – vətəndaşlıq,
millilik, insanpərvərlik düşüncəsi
aşılayır, insanların hüquq və
azadlıqlarının dərk və təmin
olunmasının zəruriliyini təlqin edir.
Azərbaycançılıq ideyası Cəlil Məmmədquluzadənin
bədii-publisist yaradıcılığı sayəsində
milli-ideoloji konsepsiya səviyyəsinə yüksəlmişdir. Digər mollanəsrəddinçilər
məhz bu konsepsiyadan bəhrələnmişlər.
Əgər “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi
milli-ictimai fikirdə, ədəbiyyatda və mətbuatda azərbaycançılığın
baş meydanıdır”sa, bu meydanda əsas
ədəbi təlim verən baş məşqçi Cəlil
Məmmədquluzadədir.
Cəlil Məmmədquluzadə hələ “Şərqi-Rus”
qəzeti redaksiyasında işlərkən, həmin qəzetdə
dərc etdirdiyi məqalələri ilə mollanəsrəddinçiliyin
əsasını qoymuşdur. Ancaq Mirzəcəlilçi mollanəsrəddinçilik
təlim olaraq 1906-cı il aprelin 7-dən
başlayıb. Cəlil Məmmədquluzadənin
bilavasitə rəhbərliyi ilə keçirilən bu
möhtəşəm yaradıcılıq təlimləri
1906-1917-ci illərdə Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə,
1922-1931-ci illərdə Bakıda baş tutub. Qeyd edək
ki, mollanəsrəddinçi təlimlərlə bağlı
materiallar “Molla Nəsrəddin” jurnalının Tiflisdə 370,
Təbrizdə 8, Bakıda 398 – cəmi 776 nömrəsində
öz əksini tapmışdır.
Böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadə
(1869-1932) 37 yaşında ikən “Molla Nəsrəddin”i
yaratdı, jurnal qapananda isə o, 62 yaşın içində
idi. Həm bu
25 ilin publisistika çərçivəsində, həm də
ondan əvvəlki ədəbi yaradıcılığı
ilə Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində silinməz cığırlar açdı: satirik ədəbiyyatın,
satirik publisistikanın, karikatura sənətinin əsasını qoydu, ilk rəngli
şəkilli jurnal yaratdı, kiçik hekayənin
böyük ustadı oldu, Azərbaycan
ədəbiyyatında “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin,
tənqidi realizmin banisi kimi şöhrət qazandı, bir
sözlə, milli satirik ədəbiyyatın mollanəsrəddinçilik
ədəbi təlimini formalaşdırdı, bununla da azərbaycançılıq
ideyasının ədəbiyyatda və publisistikada, ictimai
fikirdə əsas yaradıcılarından biri kimi milli qan
yaddaşımızda əbədilik qazandı.
“Molla Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan nəsrinin,
şeirinin, publisistikasının, rəssamlığının
əbədiyaşar əsərləri öz əksini
tapmışdır. Bu əsərlər öz dövründə
müasirləri üçün ədəbi məktəb
rolunu oynamış, indi də oynayır və gələcəkdə
də bu missiyanı yerinə yetirəcək.
Azərbaycan
ədəbi-ictimai fikrinin görkəmli nümayəndəsi
Cəlil Məmmədquluzadənin yüksək təşkilatçılığı
ilə bir araya gələn əməl dostları – Mirzə
Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd
Səid Ordubadi, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi,
Əliqulu Qəmküsar, Mirzə Əli Möcüz Şəbustəri,
Məmmədəli Nasir və onlarla digər görkəmli Azərbaycan
ədibi mollanəsrəddinçiliyin fədakar nümayəndələri
olmuşlar. Mollanəsrəddinçilik həmin
böyük şəxsiyyətlərin məsləkinə, həyat
amalına çevrilmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin nəsri,
dramaturgiyası, publisistikası haqqında çox yazılıb. Böyük
mütəfəkkir, yazıçı, dramaturq, jurnalist,
naşir Cəlil Məmmədquluzadənin bu titulları
sırasına şair sözü də əlavə edilməlidir.
Cəlil Məmmədquluzadə öz qələmini
yalnız nəsr, dramaturgiya, publisistika sahəsində deyil,
poeziya sahəsində də uğurla işlətmişdir. Onun
poeziyası mollanəsrəddinçi ruhuna uyğun olaraq
satirik səciyyə daşıyır. Bu
satirik şeirlərdə azərbaycançılıq,
millilik ideyası özünü qabarıq göstərir.
Bütün şeirlərin canında mollanəsrəddinçilik
yaşayır. Cəlil Məmmədquluzadənin
satirik şeirlərinin hədəfi Azərbaycan millətinin
mənəvi özünüdərki, oyanışı və
dirçəlişi, Vətənin taleyi, ana dilinin daim
yaşadılmasıdır.
Böyük Cəlil Məmmədquluzadə bədii nəzm
yaradıcılığına 20 yaşında, 1889-cu ildə
başlamış, “Çay dəstgahı” alleqorik mənzum
dramını yazmışdır. 15 illik fasilədən
sonra yenidən poeziyaya müraciət etmiş, satirik şeirlər
yazmağa başlamışdır. Cəlil
Məmmədquluzadənin satirik şeirləri “Molla Nəsrəddin”lə
eyni gündə dünyaya gəlmişdir. Onun “Lisan bəlası”
adlı ilk satirik şeiri “Molla Nəsrəddin”
jurnalının 7 aprel 1906-cı il, 1-ci
sayında dərc olunmuşdur. Bu şeirlə Cəlil
Məmmədquluzadə gələcək mollanəsrəddinçi
satirik şairlərə nümunə göstərmiş,
istiqamət vermişdir. Bu şeir azərbaycanlını
özünüdərkə, oyanışa, hüquqları
uğrunda mübarizəyə səsləməkdədir:
Ey dil,
dinmə və sükut et, səni tarı,
Lal ol və danışma.
Sal
başını aşağə və heç baxma
yuxarı,
Mal ol və danışma.
Gər
qeyriləri cəmdəkinə vursala, dinmə,
Gər
başın əgib peysərinə dursala, dinmə,
Pamal edə
düşmən səni səbr et, bala,
dinmə,
Ya
zülm edə, ya boynuna kəndir sala, dinmə,
Ya ruzunu səbr
ilə əlindən ala, dinmə .
Cəlil Məmmədquluzadənin şeirlərində vətənin,
millətin taleyindən narahatçılıq duyulur. Millətin
oyanmasına, ayıqlığına, öz hüquqları
uğrunda mübarizə aparmasına nail olmaq onun əsas məqsədi
idi. “Xoş ol zaman ki, xalq yatıb bizəban idi”
satirasında millətin yuxuda olmasının kimlərə və
necə sərf etməsindən danışılır:
Xoş ol
zaman ki, xalq yatıb bizəban idi,
Bəzmim
pilov, çay ilə rəşki-cinan idi,
Sultan idim
ki, vəzlə hökmüm rəvan idi,
Millət
qulam idi mənə, bəxtim cavan idi....
Mən səslənəndə,
görəndə məni lal olurdular,
Mən
hirslənəndə dəfətən ishal olurdular,
Mən
hökm edəndə xak ilə pamal olurdular,
Qeyzim
tutanda əbləhə əmsal olurdular,
Xalqın
xudayə söylədiyi “əlaman” idi,
Dəmlər o dəmlər idi, zaman ol zaman idi.
O, öz
şeirlərində milləti qəflət yuxusundan
oyatmağa, təhsil almağa, elmə yiyələnməyə
səsləyir. Lakin millət çox bərk
yatdığından onun yuxudan oyanması üçün
çox iş görmək
lazımdır:
Dərədə
yatmış idim, oyatdılar, oyanmadım,
Burnuma tikanları uzatdılar, oyanmadım.
Bomba
parta-partnan, top atdılar, oyanmadım,
Saqqalımdan
bir ovuc qopartdılar, oyanmadım,
Müxtəsər,
hər bir əməl çıxartdılar, oyanmadım...
Biz fəqirə
axırı rəhm eyləyib biganələr,
Açdılar
mədrəsələr, klub, qiraətxanalar,
Yazdılar
kitab, qəzet, xərc etdilər xəzanələr,
“Molla Nəsrəddin”
dedi hər həftə bir əfsanələr,
Müxtəsər,
hər bir əməl çıxartdılar, oyanmadım
.
Mirzə Cəlil millətin mənəvi halına
acıyırdı, ancaq ümidini üzmürdü, ona
çarə axtarmağa, kömək etməyə
çalışırdı. Bu yerdə şairin azərbaycançılığı
– vətəndaş qeyrəti, millətin və məmləkətin
istiqlalı yolunda fədakarlıq göstərməyə
hazır olması özünü güstərirdi. “Nədir”
satirik şeirində deyirdi:
Baxma millət
xəstədir, cindarə ümmid et,
dadaş,
Bundan özgə ta sözün nə, özgə dərmanın
nədir?
Sən
deyirsən, qoymaram millət tamamən məhv ola,
Vallah,
heç bir kəs də bilməz, böylə ehsanın nədir?.
Cəlil Məmmədquluzadənin
şeirlərində ana dilinin saflığı qorunur, gözəlliyi,
incəliyi aydın duyulur. “Olacaqsan” şeirindəki bu
misralar yad sözlərdən uzaq olan ana dilinin şirinliyi
baxımından diqqət çəkir:
Məğrurisən
indi, xəbərin yoxdur özündən,
Əldən vətənin getsə, xəbərdar
olacaqsan.
Xar eylədi
qəflət səni əğyar yanında,
Yatdıqca
bu qəflətdə yenə xar olacaqsan .
Cəlil Məmmədquluzadə bəzən “Molla Nəsrəddin”
jurnalında ayrı-ayrı şəhərlərdə
baş verən əhvalatları da nəzmə çəkir,
bu hadisələrə özünəməxsus üslubla
mövqeyini bildirirdi. “Qafqaz xəbərləri” sərlövhəli
şeirində Gəncədə, Şuşada, Cəbrayılda,
Zaqatalada, Bakıda, Naxçıvanda və başqa şəhərlərdə
olan vəziyyəti nəzmə çəkmişdir.
“Şairlərimiz
şəhərlərdən belə xəbər verirlər:
Gəncə
Çıxar
üç yüz nəfər fəhlə
Çəyirtgə
qırmağa getsin
Xudaya, qoyma İsmayıl
Bu hammallara zülm etsin.
Cəbrayıl
Can
pristav, qurban sənə Kramov
Neçin səni bu günlərə saldılar?
Allahverdi,
Səlim bəy, həm yüzbaşı
Qorxma, sənə arxadılar, daldılar.
Cəlil Məmmədquluzadə şeir
yaradıcılığında da mövzunu və ideyanı
real həyatdan götürürdü. Xalqın dərdlərindən,
problemlərindən yazırdı, milləti millətlər
içində mədəni, elmli, xoşbəxt görmək
üçün yaradıcılığın bütün
imkanlarından istifadə edirdi. İstəyirdi
milləti onu başa düşsün, ətalətdən
qurtulsun, mübarizəyə qoşulsun,
azadlığını qazansın, hüququnu əldə
etsin və tanıtsın.
Mirzə Cəlil millətin düçar olduğu vəziyyəti,
əhvalı qələmə alırdı. Həmin vəziyyətin,
əhvalın olduqca acınacaqlı olduğunu izah etmək
üçün yollar axtarırdı, bu dözülməz vəziyyətdən
imtina etməyi israrla tələb edirdi. “Yorğan”
şeirində şairin mühitə üsyankar münasibəti
özünü qabarıq göstərir:
Bax millətə,
al qanə boyandıqca kefin çək,
Millətçilərin
sinəsi yatdıqca kefin çək,
Yazdıqlarımın
künhünü qandıqca kefin çək,
Qoy Heydər
ilə Neməti hər gündə savaşə,
Gizlin bax
özün, çək genə yorğanuvu başə
.
Onun şeir yaradıcılığında millətin
hüquqsuzluğunu onlara anlatmaq, azadlığı uğrunda
mübarizəyə sövq etmək məsələsi əsas
mövzulardandır. O, Azərbaycan insanının vəziyyətini satirik
şeirlərində canlandırmaqla, əslində, ona öz
hüququnu başa salmaşa çalışmışdır.
“Molla Nəsrəddin”in qıza cavabı”ında olduğu kimi:
Axırda
zor ilə olar sənə ər
Qırx
yaşında dəvə kimi bir nəfər,
Boynu
yoğun, əqli nazik, özü xər,
Onda sən başına nə daş salarsan?
Bundan
sonra dəxi günün qaradı,
Qızım,
bu bir sağalmayan yaradı,
Ta indi gedəcək
yerin haradı?
Dəxi
bundan sonra tez qocalarsan .
Cəlil Məmmədquluzadə “Mürəbbe” satirik şeirində din pərdəsi altında möhtəkirilk edən, xalqı aldadan, soyan, milləti mövhumata sürükləyən yalançı mollalara öz “sevgisini “ belə izhar edir:
Anın üçün uymaz qeyriyə könlüm,
Bir əcəb molladır mənim sevdiyim.
Molla nədir,
seyid nədir, mələkdir,
Hamıdan əladır mənim sevdiyim.
Saqqalı sünbüldür, yanağı lalə,
Özü da bənzəyir vəhşi çaqqalə,
Qulaqları uzun, gözü piyalə,
Millətə bəladır mənim sevdiyim .
Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc olunan satirik şeirləri 1906-1910-cu illəri əhatə edir. Cəlil Məmmədquluzadə satirik şeir üslubunun yeni nümunələrini yaratmaqla mollanəsrəddinçi şairlərin yaradıcılığın bu növündə də ilk yolgöstərəni olmuş, Azərbaycan realist ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuşdur. Böyük ədib Lev Tolstoyun “Zəhmət, ölüm və naxoşluq” (“Şərqi-Rus”, 21 yanvar 1904, ¹7) əsərini, Xanzadənin “Arvad” (“Şərqi-Rus”, 30 may, 2 iyun 1904, ¹63-64) hekayəsini rus dilindən, Marağalı Zeynalabdinin “Səyahətnameyi – İbrahimbəy” romanından “Ağalar” (“Molla Nəsrəddin” , 1906, ¹17) sərlövhəli bir parçanı fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edərək bu sahədə də öz xidmətini göstərmişdr.
Cəlil Məmmədquluzadə Vətənin, millətin, ana dilinin inkişafı, mənəvi yüksəlişi, yad təsirlərdən qorunması üçün yaradıcılıq potensialından yetərincə və bacarıqla istifadə etmişdir. O, azərbaycançılıq idealının bütün sahələrini əsərlərində əks etdirmiş, ədəbiyyatda azərbaycançılığı sənət konsepsiyası səviyyəsinə çatdırmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. Azərbaycan Respublikasında bir sıra küçə və mədəni-maarif müəssisəsinə (o cümlədən, Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrına, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Ədəbiyyat Muzeyinə) Cəlil Məmmədquluzadənin adı verilmişdir. Keçmiş Astraxan rayonu və şəhəri 1967-ci ildə onun şərəfinə Cəlilabad, vaxtilə müəllimlik etdiyi Baş Noraşen kəndi isə Cəlilkənd adlandırılmışdır. Naxşıvanda və Cəlilabadda heykəli qoyulmuşdur. Bakıda və Naxçıvanda ev- muzeyləri, Nehrəm və Cəlilkənd kəndlərində xatirə muzeyləri fəaliyyət göstərir. Anadan olmasının 100, 125, 140 illik yubileyləri geniş qeyd olunmuşdur. Akademik İsa Həbibbəyli ədibin müxtəlif ölkələrdə (Fransa, Polşa və İranda) yaşayan nəvə-nəticələrini axtarıb tapmış və onlarla əlaqə yaratmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı şirin Azərbaycan dilində səlis danışan hər bir Vətən övladı, millət təəssübkeşi üçün daim istifadə olunan tükənməz bir mənəvi xəzinədir.
Allahverdi MƏMMƏDLİ
filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2014.- 8 fevral.- S.24;31.