Günəş Şərqdən doğur
Naxçıvan Azərbaycanın ən qədim və ən mötəbər torpağıdır, bu torpağın təbiətinin gözəlliyi məğrurluq rəmzidir. Naxçıvanın
torpağı, daşı, havası, səması-hamısı
mənim üçün əzizdir.
Heydər
Əliyev
Böyük
ərəb tarixçisi Əbu Cəfər Məhəmməd
İbn Cərir ət Təbəriyə
görə sərhədlərinin
bir ucu Dərbənddə, bir
ucu Qarayazıda, bir ucu Mosulda, bir ucu Qum və Rey həddində son ucu Kəngər
körfəzində tamamlanan bütöv və
böyük Azərbaycanın ən
qədim türk yurdu Naxçıvanın Respublika kimi yaranmasının 90 illiyi tamamlanır. Bu münasibətlə
Naxçıvanın tarixini hamıdan gözəl bilən,
bu yurdun möhtəşəmliyini, elmi-mənəvi qüdrətini
dərindən duyan ölkə
Prezidenti möhtərəm İlham Əliyevin
imzaladığı tarixi sərəncamda deyilir:
"Azərbaycanın qədim bölgəsi
Naxçıvan tarixən çətin sınaqlarla dolu
mürəkkəb və eyni zamanda şərəfli bir yol qət
etmişdir. Çoxəsrlik dövlətçilik ənənələri
olan bu diyar həmişə xalqımızın zəngin mədəni
irsini layiqincə yaşatmış, yetirdiyi çox sayda
görkəmli elm xadimləri, sənətkarları, tarixi
şəxsiyyətləri ilə ölkəmizin sosial-iqtisadi,
ictimai-siyasi həyatında əvəzsiz rol
oynamışdır.
Naxçıvan əhalisinin milli istiqlal ideyalarına
bağlılıq nümayiş etdirərək dövlət
müstəqilliyimizin bərpası, qorunub saxlanılması və
möhkəmləndirilməsində müstəsna xidmətləri
vardır. Bu gün yüksək potensiala malik muxtar respublika
bütün dövlət proqramlarını, infrastruktur layihələrini
böyük uğurla həyata keçirməsi sayəsində
ölkədə dinamik inkişaf xəttinə uyğun, fasiləsiz
aparılan irimiqyaslı quruculuq, abadlıq işlərinin fəal
iştirakçısıdır. Naxçıvan
hazırda mötəbər beynəlxalq tədbirlərin təşkil
olunduğu məkana çevrilmişdir".
Naxçıvan sözünün etimologiyası barəsində
müxtəlif fərziyyələr, rəvayətlər və
həqiqətlər var. Bütün bunlar möhtəşəm
"Naxçıvan" ensiklopediyasında (AMEA. Bakı, 2002
s. 338) özünə yer alıb. Şübhəsiz ki, qədim
türk yurdu ulu
Naxçıvan türk
sözüdür.
Çünki min illərdir burada türkün ulu ruhu
yaşayır, özəl tarix yaradır, dünyaya meydan
oxuyan alim, memar, ədib, sərkərdə, dövlət xadimi
türk insanları yetişib formalaşır. Mütəxəssislərin və məxəzlərin
verdiyi məlumatlara görə Naxçıvan şəhəri
bizim eradan əvvəl 1539-cu ildə
salınmışdır. Bu barədə ilk faktlar
tarixiçi İosif Klavçiyə görə (e.ə.
I əsr) və yunan coğrafiyaşünası
Klavdi Ptolomeyə (bizim eranın II əsri) məxsusdur.
Hər
bir təəssübkeş naxçıvanlı kimi bu sözün mənim
üçün
Naxçıvanın məşhur Kəngərlilər nəslinə
mənsub bir ziyalı üçün öz xüsusi mənası var: Naxçıvan Nuh peyğəmbərin
bəşəriyyəti dünya tufanından xilas etdiyi yerdir,
Naxçıvan ulu Peyğəmbər Məhəmməd
Əleyhüssəlamı İslam dünyası
üçün qorumuş
Əsabü-Kəf Məbədidir, Naxçıvan Azərbaycan
dövlətçiliyinin - dövlət təfəkkürünün
ilk zirvəsi olan Atabəylər xanədanıdır.
Naxçıvan Azərbaycan mədəniyyətinə Əcəmi kimi sənətkarı,
nəhayət tariximizə ulu öndər Heydər Əliyevi bəxş
etmiş əzəmətli türk yurdudur. Bu məqamda o müdrik
insanın, dünya şöhrətli siyasətçi və
dövlət xadiminin mübarək
sözlərini qələmə almaya bilmərəm: "Azərbaycanın
qədim və zəngin tarixə,
mədəniyyətə və
çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə
malik olan Naxçıvan
diyarı mürəkkəb və
çətin inkişaf yolu
keçmişdir. Orta əsrlərdə Şərqin iri elm, mədəniyyət,
ticarət və sənətkarlıq
mərkəzlərindən biri kimi şöhrət
qazanmış Naxçıvan dünya sivilizasiyasına dəyərli töhfələr
vermişdir. Naxçıvanın böyük və
zəngin tarixi vardır. Bu tarixin dünya mədəniyyətinə, bəşər
mədəniyyətinə böyük töhfələri
olmuşdur. Naxçıvan həmişə
böyük şəxsiyyətlərlə fərqlənmişdir,
Azərbaycanın yüksək ziyalı yetişdirən bir
diyarı olmuşdur. Möminə Xatun türbəsi 800 ildir ki, bütün
dünya səyyahlarını heyran edir. Yusif ibn Küseyin
Qarabağlar türbəsi, Əlincə qalası və bir
çox belə abidələr-
bunlar hamısı Naxçıvanın qədim Azərbaycan
torpağı olduğunu və
azərbaycanlıların burada əsrlərlə, min illərlə
yaşayıb-yaratdıqlarını göstərir". Bu
müdrik sözlərdə böyük həqiqət var:
dahi sənətkarlar ədəbiyyat və mədəniyyətdə
Şərq intibahının zirvələri Nizami Gəncəvi
və Əcəmi Naxçıvani məhz Atabəylər
fütuhatının yetirmələri
idi. Azərbaycan intibahının təməlində Atabəylər-
Eldənizlər şəhər sənətkarlığının
töhfələri
dayanırdı.
Xalq
şairi Nəriman Həsənzadə
"Atabəylər" mənzum tarixi dramında Cahan Pəhləvana "Xosrov və Şirin"i həsr
etmiş dahi Nizamini, Cahan Pəhləvanın xahişi ilə "Mömünə Xatun"u tikmiş Əcəmi Naxçıvanini bir araya gətirir.
Nizami Gəncəvi türbəyə vurularaq deyir:
Xoşdur
bu türbənin
hüsnü, camalı,
Susmuş musiqidir, toxunmuş xalı.
Torpağa
səcdədir, qadına hörmət,
İnsanı
yaradan ana təbiət
Burda sənətkara qısqana bilər.
Daşlara toxunsan oyana bilər.
Sənət
möcüzədir... adicə bir daş
Sonra xatın olur, Eldəniz olur.
İnsan daşa dönür, Daş əziz olur.
Həqiqətən də Naxçıvan Allahın elə
bir möcüzəsidir ki, daşlarına məhəbbətlə
toxunsan insan kimi dil açıb danışa bilər. Sanki Xalq şairi Məmməd
Araz "Azərbaycan mayası nur, qayəsi nur ki, // Hər
daşından Alov dilli ox ola bilər".
Misralarını Əcəminin divara hördüyü Naxçıvan daşlarını
nəzərdə tutub yazıb Əcəmi Nizamiyə
"Şeirdə, sənətdə duyduğum ovsun, // İstədim
hördüyüm daşlarda
olsun // deyir. Beləliklə, Naxçıvan
torpağı da
daşı da ləl olan, hər daşında
qüdrətli türk ruhu mürgüləyən elm, mədəniyyət
və dövlətçilik
diyarıdır.
Bizim
eradan əvvəl IX- VI əsrlərdə Naxçıvan
Manna və Midiya
dövlətlərinin tərkibində olmuşdur.
Eramızın əvvəllərində isə Naxçıvan Qafqaz Albaniyasının məşhur şəhərlərindən
biri idi. Tarixdə yeni mərhələ olan İslam dininin qəbuluna qədər
Naxçıvan iki dəfə yadellilər tərəfindən işğala məruz qalmışdır: ilk dəfə
364-367-ci illərdə Sasani hökmdarı II Şapur tərəfindən
dağıdılmış 18 min ailə əsir
aparılmışdır. İkinci dəfə 625-ci ildə
Bizans imperatoru İraklii Naxçıvanı işğal etdi. Nəhayət 654-cü
ildə ərəb əmiri Həbib
ibn Məsləmə ilə
Naxçıvan arasında
müqavilə bağlanmışdır. IX əsrin sonunda Naxçıvan Sacilər
dövlətinin tərkibində
olmuşdur.
XIX əsrdən
etibarən Naxçıvanda güclü maarifçilik hərəkatı başlanır.
1894-cü
ildə
Naxçıvanda ilk
rus-tatar, 1896-cı ildə isə ilk dünyəvi
qız məktəbləri açılmışdır.
1896-cı ildə
Mirzə Fətəli Axundzadənin
"Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah
cadukuni Məşhur" pyesinin tamaşası ilə
Naxçıvanda milli
teatrın əsası qoyulur.
Azərbaycan xalqı və millətimizin əsasında
böyük tarixi xidmətləri olmuş müxtəlif
qövmlər dayanır. Xalqımızın və millətimizin, habelə milli
dövlətçiliyimizin formalaşmasında müstəsna tarixi xidmətləri
olmuş belə əsl-nəcabətli
soylardan biri mənim ana tərəfdən mənsub olduğum
çox qüdrətli Kəngərli nəslidir. Sabit dövlət
atributları- öz bayrağı, öz ordusu, öz gerbi
olmuş bu nəslin təkcə Naxçıvanın yox,
küllən Azərbaycanın tarixində, milli-mənəvi
taleyində, hərbi dövlətçilik tarixində
böyük rolu olmuşdur. Onlardan bəzilərini yada salmaq
Naxçıvan Azərbaycan tarixinə ehtiram olardı.
Mənbələrin
verdiyi məlumata görə Kəngər sözü Aral və Balaş gölləri arasında yerləşən Kəng dövlətinin
adıdır. Eramızın III
əsrində
ortaya çıxmış və əhali yerlilərlə hun
türklərinin
qarışığından ibarət olmuşdur. VIII əsrdə onlara peçeneqlər
də qarışır, IX əsrdə isə ruslarla birləşən
quzlar-oğuzlar Kəngərlilərlə birləşib
peçeneqləri Don çayı sahillərinə qovurlar.
Ehtimal olunur ki, Kəngərlilər eramızın IV-V əsrlərində
hunlarla birlikdə Azərbaycana gəlmişlər. Onların
Naxçıvan və ümumən Azərbaycan ərazisində
məskunlaşmaları türkləri XI əsrdə
üçüncü qəbulundan sonrakı oğuz-səlcuq
gəlişi ilə bağlı idi. Kəngərlilər Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmiş, Şah
İsmayıl Xətai Azərbaycanda
üçüncü (Atabəylər və
Şirvanşahlardan sonra -
G.Ə.K.) böyük dövləti Səfəvilər imperiyasını yaradarkən ustacılı tayfasının tərkibində dövlətçilik tariximizdə həlledici rol oynamışlar. XVIII əsrdə Kəngərlilər
Azərbaycanın ən qüdrətli
xanlarından olmuşlar.
1928-ci
il məşum Türkmənçay
işğal aktından sonra Naxçıvan
xanlığı Rusiyanın himayəsinə keçsə də bu qərara
tabe olmayan qüdrətli və
qeyrətli Kəngərlilər
1840-cı ilə qədər
"Naib" titulu ilə
öz vəzifələrində qalmışlar. Kəngərlilərin
bir qismi Qarabağ Ağdam və Tərtər ərazisinə
köçmüşlər.
Kəngərli soyundan
çıxmış alim, rəssam, general, ictimai-siyasi və
dövlət xadimləri çoxdur. Onlardan bəzilərini
böyük qürur hissi ilə qeyd etməyi özümə borc bilirəm. Azərbaycan rəssamlığında realist dəzgah
boyalarının banisi, məşhur rəssam Bəhruz Kəngərli
(1892-1922), sonuncu Kəngərli
xanı- Kəngərli Ehsan xan, Kəngərli Maqsud Sultan
Ustacoğlu (XVI əsrin sonu XVII
əsrin əvvəlləri) Naxçıvanın hakimi Məhəmmədqulu bəy Kəngərli
(1864-1905) maarif xadimi və hüquqşünas, Kəngərli
Nəsrulla Yaqub oğlu (1913-1991) memar Kəngərli
Cümşüd Paşa Sultanov (1845-1902) hüquqşünas,
general-leytenant, Kəngərli Ulduz Səttar
oğlu-radio-elektronika üzrə elmlər doktoru, Kəngərli
Zeynalabdin (1839-1904) şair və nəqqaş, Kəngərli
Əsgər Aslanbəyoğlu (1911-1998)- Əməkdar həkim,
nevropatoloq Abbasqulu xan (XVIII əsr), Naxçıvan xanı
(1763) Hacı xan Kəngərli, Lütfəli Sultan Kəngərli
(XIX əsrin əvvəli) Kəlbəli xan Kəngərlinin
oğlu.
Naxçvan
Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra bəzi kəngərlilər
məcburən
Baba adlarını soyad kimi qəbul etmişlər.
Əslində
Qazaxda məskunlaşmış böyük şair Səməd
Vurğunun mənsub olduğu Vəkilovlar da Kəngərli nəslindəndir. İndi Kəngərlilər Azərbaycanın və
dünyanın hər yerinə səpələnib.
Naxçıvan
təkcə tarixi abidələr, dini ziyarətgahlar,
böyük mədəniyyət, nadir təbiət diyarı
yox, həm də nadir şəxsiyyətlər diyarıdır. Bu qədim
türk yurdu, bu ulu
məkan Azərbaycanın
elm və mədəniyyətinə, hərb tarixinə Kəlbəla xan Naxçıvanski
(? - 1883), general İsmayıl
xan Naxçıvanski (1819-1918),
general Hüseyn xan Naxçıvanskinin (1863-1919), general Cəmşid
Naxçıvanski (1895-1938), Cəlil Məmmədquluzadə,
Eynəli bəy Sultanov, Məhəmmədtağı Sidqi,
Hüseyn Cavid, şair Əliqulu Qəmküsar (1880-1919), Məhəmmədağa
Şahtaxtlı (1846-1931), Xalq artisti Kazım Ziya (1896-1956),
Yusif Məmmədəliyev, Əziz Şərif, Abbas Zamanov,
kimyaçı Cümşüd Zülfüqarlı,
Əbdürrəhman Düdənginski (1908-1954), general Akim
Abbasov, akademik Həsən
Abdullayev, Əbülfəz Əliyev (1938-2000), diplomat
İbrahim Əbilov (1882-1923), Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
Qəzənfər Əkbərov (1917-1944), Aqil Əliyev,
akademik Cəlal Əliyev, akademik Cəmil Əliyev, milli qəhrəman Əmiraslan Əliyev, dövlət
xadimi Əziz Əliyev (1897-1962), akademik Zərifə
Əliyeva (1923-1985), Xalq artisti İbrahim Həmzəyev
(1908-1982), akademik Məmməd Cəfər, akademik Mahmud Kərimov,
Xalq yazıçısı İmran Qasımov (1918-1981), Məhəmmədhüseyn
Təhmasib, Xalq artisti Rza Təhmasib, akademik Əhməd
Mahmudov (1928-1989), akademik Fərəməz Maqsudov (1930-2000),
dövlət xadimi akademik Ramiz Mehdiyev, dövlət xadimi Artur
Rasizadə, Vasif Talıbov, akademiklər Vasim Məmmədəliyev,
Asəf Nadirov, İsa Həbibbəyli, akademik Əli Abbasov,
Xalq artistləri, bəstəkar
Ramiz Mirişli və professor Azər Zeynalov, general Kəmaləddin
Heydərov, general Namiq Abbasov, dövlət xadimi, general Oruc
Zalov, bu iftixara layiq pleyadanın başında
Naxçıvanı böyük siyasət, elm və mədəniyyət
mərkəzinə çevirmiş, onu dünyada şöhrətləndirmiş
dünya şöhrətli, ictimai-siyasi və dövlət
xadimi, müstəqil Azərbaycanın memarı ulu
öndər Heydər Əliyev dayanır. Bu gün onun
qoyub getdiyi ənənələri,
milli və dövlətçilik ideallarını Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev şərəf
və ləyaqətlə davam
etdirir. İlham Əliyev qədim türk yurdu, özünün ana yurdu
Naxçıvana həm böyük rəhbər, həm də
əsl övlad məhəbbəti ilə misilsiz
qayğı göstərir.
Tariximizin
ikinci və üçüncü
minilliklərinin qovuşub ayrıldığı XX əsrin
sonu XXI əsrin əvvəllərində 15 iyun 1993-cü ildə sonra-
Müstəqillik dövründə
Naxçıvan öz
milliliyini, mənəvi
hüsnünü səylə qorumaqla yanaşı həm də ən müasir dünya şəhərinə, ən modern Muxtar Respublikaya çevrilmişdir. O, İran və
Türkiyə ilə beynəlxalq münasibətlərimizi,
genbirliyi, dinbirliyi və qanbirliyi əlaqələrimizi qoruyan, inkişaf etdirib
artıran strateji təkandır.
Müasir
dövrdə Azərbaycan Dövlət müstəqilliyini bərpa
etdikdən sonra, 1995-ci il noyabrın 12-də qəbul
edilmiş yeni Konstitusiyada Azərbaycan dövlət sistemində
özünəməxsus yer tutan Naxçıvan Muxtar
Respublikasının statusu
müasir, yeni şəraitə uyğun olaraq dəqiq
şəkildə müəyyən edilmişdir. Yeni Konstitusiyada "Naxçıvan Muxtar
Respublikası Azərbaycan Respublikasının tərkibində
muxtar dövlət, Azərbaycan Respublikasının
ayırlmaz hissəsi" hesab edilmişdir.
Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası əsasında
hazırlanan və 1998-ci il dekabrın 29-da
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən
təsdiq edilən Naxçıvan Muxtar Respublikasının
yeni kostitusiyanın birinci maddəsində deyilir:
"Naxçıvan muxtar dövləti Azərbaycan
Respublikasının tərkibində demokratik, hüquqi,
dünyəvi muxtar respublikadır... Naxçıvan
Muxtar Respublikasının ərazisi Azərbaycan
Respublikasının dövlət sərhədləri
hüdudunda vahiddir, toxunulmazdır və bölünməzdir".
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev
Naxçıvan Muxtar Respublikasına tarixi səfərləri
Naxçıvan Muxtar Respublikasının
yaradılmasının 80-85 illik yubileylərində dərin məzmunlu
çıxışlar, muxtar respublikada həyata keçirilən
quruculuq tədbirləri böyük öndər Heydər
Əliyevin siyasi kursunun uğurla həyata keçirilməsini
bir daha göstərir. Düşünülmüş,
nizamlı, uzaqgörən siyasətin nəticəsində bu
gün Naxçıvan öz çiçəklənmə
dövrünü yaşayır və Naxçıvan Muxtar
Respublikasının 90 illiyini qeyd edir. Ölkə
Prezidenti İlham Əliyev dediyi kimi, "Milli istiqlaliyyət
yolunda Naxçıvanın atdığı cəsarətli
addımlar bütün Azərbaycan xalqı tərəfindən
qarşılanır, respublikada cərəyan edən
ictimai-siyasi proseslərə öz müsbət və həlledici
təsirini göstərmişdir. Naxçıvan
Muxtar Respublikası bu gün milli dövlət quruculuğu
prosesinin fəal iştirakçısı olub, ölkəmizin
iqtisadi qüdrətinin artırılması və intellektual
potensialının gücləndirilməsinə dəyər
töhfələr verir".
Naxçıvanın
istər memarlığında, istərsə də
etnoqrafiyası, adət və ənənələrində mənəvi-əxlaqi həyatında
türkçülük, islamçılıq və azərbaycançılıq nəsildən-nəsilə
ötürülərək səylə qorunub
saxlanılır. Bu diyarda güclü Şərq ruhu,
xalq fəlsəfəsini əks etdirən
daşlaşmış ehkamlar
mövcuddur. Heç bir kənardan gəlmə
yenilik onları poza, dağıda bilməz.
Naxçıvanlılarda milli xarakterik mənbələri
çox dərindir. Modern avropaçılığı hələ XIX əsrin sonları
- XX əsrin önlərində cəsarətlə qəbul
etmiş Naxçvan tarixi-ictimai mühiti hər zaman milli
yaddaşa, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə sadiq
qalmış bunu ədəbiyyatda, teatr sənətində,
musiqi və rəssamlıqda əks etdirmişdir. Buna yəqinlik
hasil etmək üçün Bəhruz
Kəngərlinin rəsmlərinə
baxmaq, Mirzə Cəlilin hekayə və dramlarını oxumaq, akademik Məmməd Cəfərin
ədəbi-tənqidi irsi ilə tanış olmaq kifayətdir.
Böyük türkçü Ziya
Göyalpın sözləri ilə desək Naxçıvan
tarixi "əxlaqi dəyərlər sərgisi"ndən
ibarətdir. Tarixdə elmi kimliyini əks etdirən bayram
mərasimləri, toy və yas məclisləri ciddi mənəvi-əxlaqi
prinsiplərə söykənir.
Naxçıvan "Yallı"sı elmi milli-mənəvi birliyini əks etdirən fəlsəfi
rəqsdir.
Qədim
türk yurdu ulu Naxçıvan da bu gün bütün dünyanı
qapamış,
qloballaşma-kürəsəllik şəraitində
yaşayır. O, qloballaşmanın dünyəvi bəhrələrindən
yararlanmaqla bərabər, öz
milli-tarixi simasını da
qoruyur, əsası Midiyadan, Mannadan başlanan Atabəylər,
Şirvanşahlar və Səfəvilərlə zirvələşən,
bu gün, iqtisadi-siyasi yüksəlişi
ilə bütün sivil
dünyanı heyrətdə
qoyan Azərbaycan dövlətçilik ənənələrini şərəf və ləyaqətlə qoruyur.
Gülşən
ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ
Filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2014.- 12 yanvar.- S.4.