Yas mərasimlərində Quran hansı dildə oxunmalıdır?

 

 

 

Bu gün bu sual ən müxtəlif səviyyələrdə, hətta Milli Məclisin plenar iclasında belə müzakirə olunur. Mövzunun son iki həftədə cəmiyyətdə geniş əks-səda doğurduğunu nəzərə alaraq professor, fəlsəfə elmləri doktoru Rafiq Əliyevin məsələyə münasibətini dərc etmək qərarına gəldik. Bununla sözügedən mövzunun ya daha ətraflı ictimai müzakirəsinə, ya da müvəqqəti olaraq dayandırmaq imkanının olmasına aydınlıq gətirmək istədik. Nəticənin necə olmasından asılı omayaraq, ortada danılmaz bir həqiqət var: bu gün sözügedən məsələ cəmiyyət üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət daşımır.

 

Söhbətin girişində oxucuları bir neçə tanınmış şəxsin rəyi ilə məlumatlandırmaq istəyirik:

İki həftə əvvəl Milli Məclisin sədri hörmətli Oqtay Əsədov plenar iclas zamanı dini mərasimlərdə Quranın Azərbaycan dilində oxunmasının vacib olması fikrini səsləndirdi: "Bizim dinimizin əsas kitabı "Qurani-Kərim"dir. Quran Azərbaycan dilinə tam səlisliyi ilə tərcümə olunub. "Qurani-Kərim" ərəb dilində oxunanda insanların 80 faizi onu başa düşmür. Bəziləri ərəb dilində oxuyur, sonra Azərbaycan dilinə tərcümə edirlər. Bakının bəzi kəndlərində mərasimlərdə "Qurani-Kərim"dəki surələr Azərbaycan dilində oxunur. Qurandakı sözlər Azərbaycan dilində deyilməlidir ki, insanlar onu anlasınlar. Əgər bu kəlamlar bizə lazımdırsa, öz dilimizdə deyilsin ki, hamı da başa düşsün".

Milli Məclis sədrinin irəli sürdüyü bu təklif cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmadı. Yerli mətbuatda din adamlarının mövzu ilə bağlı açıqlamaları ardıcıl yer almağa başladı.

Onlardan biri - "Məşədi Dadaş" məscidinin axundu Hacı Şahin Həsənli "İnsan ruhunun şəfası olan Quranın məhz ərəb dilində oxunması böyük əhəmiyyət kəsb edir", - deyərək irəli sürülən təklifin əleyhinə olduğunu bildirdi: "Qurandakı sözlərdə elə bir ilahi təsirli məzmun, məna var ki, onlar birbaşa insanın daxili aləmini öz təsiri altına salır".

Ölkənın tanınmış ilahiyyatçılarından biri Elşad Miri isə Oqtay Əsədovun Quranın Azərbaycan dilində oxunması ilə bağlı irəli sürdüyü təklifə bir qədər başqa mövqedən yanaşdı: "Spiker namazın Azərbaycan dilində qılınmasını, azanın bu dildə verilməsini istəmir. Oqtay Əsədov sadəcə bu gün "Qurani-Kərim"in insanlara ərəbcə, mənasını başa düşmədən çatdırmanın əhəmiyyətli olmadığını bildirmək istəyir. Əslində deyilənlərdə həqiqət var. Quran bizim oxuyub, öyrənib, dərk edib, yaşayıb, yaşatmağımız üçün göndərilib. Quran ölülər üçün deyil. "Yasin" surəsinin 70-ci ayəsində bildirilir ki, kitab dirilər üçündür. Biz isə Quranı ölülərin kitabına çevirmişik. Bəli, bu gün Quran Azərbaycan dilində öyrənilməlidir. Öyrənməyə çalışan insanlar görəcəklər ki, həqiqətən "Qurani-Kərim" bizim üçün imiş. Ümid edirəm ki, Oqtay Əsədovun dedikləri söz olaraq qalmayacaq. Bunun ardından isə Quranın izahlı açıqlamaları, video materialları, kitabları, televiziya verilişləri hazırlanacaq. Bütün bunların həyata keçməsi Azərbaycan üçün nailiyyət olacaq".

Millət vəkili Fazil Qəzənfəroğlu da Oqtay Əsədovun fikrini təsdiqlədi, bunun vacibliyini söylədi izah etdi ki, eşitdiklərimizi başa düşməliyik.

Çox keçmədi ki, mətbuatda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə Milli Məclis sədri Oqtay Əsədovun dini mərasimlərdə Quranın Azərbaycan dilində səsləndirilməsi təklifinə münasibət bildirdi. Münasibət qısa yaddaqalan oldu: "Quranın yas mərasimlərində Azərbaycan dilində oxunması müzakirə mövzusu ola bilməz".

Bütün bu olaylara misal gətirmədiyimiz digər rəylərə "İrşad" İslam Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru professor Rafiq Əliyevin münasibətini öyrəndik. Cavabın qısa olmadığını, lakin maraqlı tərəfini nəzərə alaraq onu bütövlüklə oxucuya təqdim edirik:

Öncə bildirmək istərdim ki, ölkənin qanunvericilik orqanı olan Milli Məclisin sədri hörmətli Oqtay Əsədovun verdiyi təklif ictimai rəyi öyrənmək nöqteyi-nəzərindən ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, onu göstərir ki, ölkə rəhbərliyi üçün ictimai rəy vacib amillərdən birinə çevrilməkdədir.

İkinci məqam odur ki, mən müzakirəsi mümkün olmayan sualların içində yalnız Allahın varlığını görürəm. Qalan bütün məsələlər, o cümlədən müqəddəs kitabın məzmunu orada yer tapmış ayələrin, onların insanlara necə çatdırılmasının söhbət, dialoq mövzusu olmağında heç bir qəbahət görmürəm. Verilən təklif isə hətta bu dediklərimi əhatə etmir. O, yalnız İlahinin bizə göndərdiyi kəlamları müsəlmanlara onların başa düşəcəyi dildə çatdırılmasından bəhs edir.

Bütün dediklərimlə yanaşı, onu da qeyd etmək istərdim ki, ölümündən sonra insanın "ilahi dosyesi" bir daha açılmamaq şərtilə həmişəlik bağlanır. Bu "ömür dəftəri"nə nəyisə əlavə etmək, yaxud da nəyisə ixtisara salmaq mümkünsüzdür! Bu, Quranda da, hədislərdə də təsdiqlənir.

Qurandan surə və ayələr oxuyan mollaların əksəriyyətinin kəmsavad olduğunu vətəndaşlarımızın çoxu yaxşı başa düşür. Quranda yazılanların mənasını dərk etmədən özlərini guya ərəb dilini bilən bir adam kimi "təqdim edən" zavallı mollaların dinimizin müqəddəs kitabına qazanc vasitəsi kimi baxmaları bizə yaxşı bəllidir. (Bu, onların yaşayışı üçün gəlir mənbəyidir. Unutmayaq ki, onlar sosial cəhətdən ən az müdafiə olunan vətəndaşlardır. İradımız əslində onlara aid edilməməlidir). Bu sahədə yetərli qədər savad sahibi olmadıqlarını bildikləri üçün onlar çox da iddialı deyillər. Şiə icmasının rəhbəri Hacı Şahin Həsənlinin müsahibəsindəki "Quranın gizlisirli mənaları var" fikrinə isə münasibət bildirmək və ya onun dedikləri ilə bağlı yeni fikir irəli sürmək niyyətində deyiləm. Həyatda hər şey mümkündür, xüsusilə də əgər söhbət müqəddəs kitablardan gedirsə. Müqəddəs kitablar müzakirə, fikir mübadiləsi, dialoqu qadağan etmir. Belə olsaydı, kəlam elmi yaranmazdı, cildlərlə Quranı şərh edən kitablar yazılmazdı. Mütləq olan yalnız Allahdır.  Amma ortada inkar olunmaz bir həqiqət var - Quran oxuyan mollaların 85-90 faizindən çoxu nəinki surə və ayələrdəki sözləri düzgün tələffüz etmir, üstəlik, heç özləri də oxuduqlarının mənasını anlamırlar. Onları dinləyənlər isə nədən söhbət getdiyini bilmədikləri üçün yas mərasimində hər kəs öz işi ilə, həmsöhbəti ilə məşğul olur. Əlbəttə əgər mollanın gurultulu səsindən imkan tapırlarsa.

Qazanc yerinə çevirdikləri qəbiristanlıqda əlini, üzünü və bədəninin digər hissələrini gün ərzində bir dəfə də olsun yumayan, qəbirlər arasında tozun-torpağın içində gəzməyə məcbur olan mollalar tərəfindən Quranın necə qüsurlu oxunmasının dəfələrlə şahidi olmuşuq. Onların çirkli əlləri ilə ciblərindən çıxartdıqları əzik-üzük vərəqdəkilər isə çox zaman Quranın müəyyən kiçik hissəsi və ya bəzi surələrin kiril hərfləri ilə yazıldığı dəftər olur. Bunu müqəddəs kitaba qarşı yalnız hörmətsizlik kimi dəyərləndirmək mümkündür. Quran isə hamının bildiyi kimi, ilahi kitab olaraq özünə qarşı xüsusi hörmət, mənəvi və cismanı saflıq, təmizlik tələb edir.

Bütün bunları nəzərə alaraq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, yas mərasimlərində və qəbiristanlıqlarda Quranın təsadüfi mollalar tərəfindən oxunmasının özü islam dəyərlərinə uyğun deyil. Amma nə etmək olar ki, bu hal ölkəmizdə artıq uzun əsrlərdir ki, insanlara fiziki zərər yetirməyən, əksinə bəzən mənəvi rahatlıq gətirən ənənə halına çevrilib. Təxminən iyirmi il Türkiyə hökumətinin də Quranı türk dilində oxunması ilə bağlı irəli sürdüyü təklif əhalinin əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunmamışdı. Bu gün isə orada həmin mövzu artıq unudulub, türklərin təbirincə desək, "bu məsələ söz konusu deyil". Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, yaxınımızın rəhmətə getməsindən sonra keçirtdiyimiz yas mərasimləri - cümə axşamları, "üç", "yeddi" və "qırx" vermək adətinə müsəlman ərəb ölkələrində nadir hallarda rast gəlinir. Qəbir üstünə getmək isə onlarda heçvacib əməl hesab olunmur. Həmin ölkələrdə buna istisna hallarda rast gəlmək mümkündür. Buna baxmayaraq, məzar üstündə Quran oxumaq ərəb ölkələrində də savab əməl sayılır. Deməli, Quranın surə və ayələrində nə yazıldığını müəyyən qədər dərk edən ərəbdilli ərəblər də yas mərasimlərində Quran oxumağı və qəbirləri ziyarət etməyi zəruri dini adət hesab etmirlər. Ola bilsin ki, bu, islamın formalaşması zamanı bütpərəstlərə qarşı olan sərt münasibətdən irəli gəlmişdir. İnsanı bütləşdirmək islam dinində günah sayılan əməllərdəndir. İfadəmə görə üzr istəyirəm, heç onlarda molla "vəzifə"si də yoxdur. Yalnız "lisenziyalı mollalar" Azərbaycan variantıdır və bizi digər müsəlmanlardan fərqləndirən cəhətlərdən biridir.

Deməli, Azərbaycanda mövcud olan adətləri yalnız bizim babalarımız, əcdadlarımız formalaşdırıblar. Əslində isə vacib hesab etdiyimiz həmin əməllərin nə islam aləmi, nə də müsəlmanlarla ciddi bir bağlılığı yoxdur, bu, ümumislam ənənəsi deyil. Odur ki, bu ənənəni dəyişmək və ya islah etmək qərarını da biz özümüz verməliyik. Amma sözümün mahiyyəti başqadır: bütün müsəlmanlar, o cümlədən də Azərbaycanın islam ardıcılları tərəfindən fikir ayrılığı ilə qarşılanan və mənim fikrimcə, bir o qədər də zəruri əhəmiyyət kəsb etməyən bu məsələni geniş müzakirəyə çıxarmağa əsas varmı? Əslində bu, nəyi dəyişə bilər? Bu, kimə və necə fayda verə bilər? Əminəm ki, Quranın yas mərasimlərində insanlara Azərbaycan dilində çatdırılması və orada yazılanların öz dilimizdə başa düşülməsi heç mərasimin də xeyrinə deyil. Niyəsini açıqlamaq istəməzdim! Hələ bunun vaxtı deyil. Bu gün Azərbaycanda dini qurumlar, xüsusilə də islam təmayüllü icmalar - sünnilər, şiələr, nurçular, sələfizm tərəfdarları arasında kifayət qədər həll olunmamış problemlər, hətta qarşıdurmaya gətirən və onu gərginləşdirə bilən daha ciddi məsələlər mövcuddur. Bu problemləri dinc anlaşma yolu ilə həll etmədən, ümumi bir məxrəcə gəlmədən yeni mübahisə mövzusu ortaya atmaq əsla münasib olmazdı. Odur ki, əhəmiyyət nöqteyi-nəzərindən daha aşağı səviyyədə olan ikinci dərəcəli məsələlərlə qarşıdurmanı yalnız dərinləşdirə bilərik.

Başlıqda redaksiyanın qoyduğu suala cavab verirəm - fikrimcə, bu gün sözügedən məsələni müzakirəyə qoymaq hələ tezdiro, müsbət nəticələnməz. Adət-ənənələr gözləyə də bilər. Uzun əsrlər boyu cəmiyyətə xələl gətirmədən mövcud olan həmin adətlər bir qədər də yaşasa, bundan kimsə zərər görməz. vaxt dinin cəmiyyətdəki layiqli yerinimövqeyini, hakimiyyətlə qarşılıqlı münasibətini praktiki müstəvidə dəqiq müəyyənləşdirsək, o zaman səlahiyyətli bir qurum kimi Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi bu mövzunu özü müzakirəyə çıxara bilər. Bu, sırf həmin qurumun nizamnamə məsuliyyəti çərçivəsindədir. Demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlətdə belə məsələlər qanunvericilik səviyyəsində həll edilmir. Bildiyimiz kimi, əxlaqi, mənəvi dəyərləri qanunla tənzimləmək mümkün deyil. Belə incə insan münasibətləri əsrlərin ələyindən keçib narınlanır, təmizlənir və nəsildən-nəslə ötürülür. Bu prosesdə adət-ənənələr əlavələrə, dəyişikliyə məruz qala bilər və bu, normal hal kimi qəbul olunmalıdır.

 

 

Rafiq Əliyev

fəlsəfə elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2014.- 13 fevral.- S.5.