Ədəbi istiqlal mücahidi

 

 

Tarixə millətə ən böyük  xidmət azadlığın  yolunu göstərmək, onu nurlu əməllərlə  işıqlandırmaqdır. Bu ülvi ideala, pak qayəyə hərə bir vasitə ilə nail olur: tarixçi faktlarla, döyüşçü silahla, şəhid qanı canı ilə, filoloq ədəbi-bədii irslə. Ədəbiyyat yolu - əbədiyyət yoludur. Elə buna görə o, ən çətin yoldur. Ədəbiyyatdan əbədiyyətə yol almış görkəmli ədəbiyyatşünaslarımızdan biri AMEA-nın Nizami  adına  Ədəbiyyat İnstitutunun  baş elmi işçisi, filologiya  elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmlidir. O, sözün həqiqi mənasında  ədəbi istiqlal mücahididir. Xüsusilə  son 20 ildə Asif Rüstəmli hər yerdə əsas fiqurlardan biridir- Bakı Tiflis arxivlərində, muzey fondlarında, televiziya ekranlarında, radio dalğalarında, ən müxtəlif ədəbi yığıncaqlarda... Ədəbiyyat söhbəti, istiqlal mövzusu,  31 mart soyqırımı, Qarabağ dərdi harada dilə gətirilsə Asif orada məruzə edir.  Özü elə belə yox, ürəklə, ehtirasla, yanğı pafosla, əsl vətəndaş  qeyrəti   ziyalı cəsarəti ilə.  Çünki bütöv Azərbaycan idealı  ilə yaşayan  professor Asif Rüstəmli  konkret olaraq Qarabağda, Ağcabədinin Qiyaməddinli obasında  dünyaya gəlib.  1988-ci ildən o  Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna gəldiyi gündən - əsrin dörddə birindən - bir çərəkdən artıq oturub-durduğumuz  müddətdə elə bir gün  olmayıb ki,  Asif Qiyaməddinli elindən, anasından söhbət salmasın. Güclü, fədakar tədqiqatçı olması səbəbindəndir ki, o, böyük xronikaçı, salnaməçi kimi  dəqiq  faktlarla  söhbət edir.

Asif  arxivdə təkcə  ən dəyərli  faktı tapmaq qeydə  almaqla  kifayətlənmir, fakta tarixin fəzasında nəzər salmağı, faktın məna  haləsini  təsvir etməyi, faktı kontekstdə təqdim etməyi bacarır. Düz on il öncə "Ədəbi istiqlaldan əbədi istiqlala" adlı ön sözlə çap olunmuş "Ədəbi istiqlalımız" kitabında fədakar tədqiqatçı A.Rüstəmli fakta münasibətini belə açıqlayır: "Tədqiqatçı üçün  faktların axtarışı, ona istinad prinsiplərindən  qat-qat  əzablıdır. Faktların izi ilə  illərlə  yol getmək, arxiv  qovluqlarının  saralmış vərəqləri arasında gözlərin nurunu, təkrarsız ömrün qiymətli anlarını səpələmək olar... Lakin  faktlar axtarışının uğuruna öncədən təminat yoxdur.  Nəticədən asılı  olmayaraq  faktların axtarışına sərf  olunan ömür tədqiqatçı üçün ən  mənalı  ömürdür". Elə bilirik ki, bu  sətirlərdə Asif  həm  öz alim mövqeyini, həm gördüyü işin mahiyyətini hamıdan dəqiq müfəssəl təqdim  edir.  Yəni Asif  Rüstəmli  fədakar tədqiqatçıdır. O çətinliklə tapılmış faktın qədrini bilir, onu  məhəbbətlə sığallayır, sənətkarlıqla  cilalayır. A.Rüstəmlinin ilk böyük əsəri düz 20 il öncə - 1994-cü ildə  Bayraməli Abbaszadə (Hammal) haqqında namizədlik dissertasiyasıdır. Bu əsərin yeni  "Bayraməli Abbaszadə: mühiti    mücadiləsi" (2014) adlı monoqrafik nəşrinə "Mollanəsrəddinçi şairin taleyi" adlı ön sözdə akademik İsa Həbibbəyli yazır: "Təəssüf ki, son dövrlərdə arxivlərdə axtarışlar aparmaq, yeni  fakt sənədləri aşkara çıxarmaq, əlyazmaları üzərində işləmək ənənəsi zəifləmişdir. Elmi-ədəbi  meydanda olan ədəbi-tarixi faktların  böyük əksəriyyəti 30-50-ci illərdə aşkara çıxarılmışdır. Bu cəhətdən Asif Rüstəmli yeni nəsil arasında arxivlərə kitabxanalara önəm verən mənbəşünas bir tədqiqatçı kimi diqqətimi cəlb edir. Böyük uğurla doktorluq dissertasiyası müdafiə  etdikdən sonra  da  arxivlərin, kitabxanaların, muzeylərin qapılarını  açmaqda davam edir". Həqiqətən bu gün  Asif  arxivi yaxşı bilən, arxivdə illərin  bozarmış  tozunu udmaqdan həzz  alan, saralmış   əprimiş vərəqlərin unudulmaqda olan həqiqətlərini  müasir elmin gələcək nəsillərin xidmətinə verən görkəmli  alimimizdir. Arxivlə  işləmək xüsusi bir  tədqiqatçılıq  mədəniyyətidir.  Saralmış vərəqlərin  mühitinə səmimiyyətlə girməsən, əprimkədə olan  vərəqləri məhəbbətlə  tumarlamasan arxivdən  canlı ədəbi-tarixi  mühitə  heç   gətirmək mümkün  deyil. Asif  bunu  bacarır. Asif Rüstəmli arxivin həm faktını, həm   ruhunu  ədəbiyyatşünaslığa gətirdi.

Filologiya elmləri doktoru (2011), professor (2013), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1996), AMEA Nizami adına  Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının  üzvü (2003), İnstitut Həmkarlar İttifaqının sədri (2010), BDU-nun nəzdində  Dissertasiya Şurasının üzvü  (2013) əziz dostumuz, görkəmli ziyalı   vətəndaş Asif Rüstəmli 8 ədəbi-nəzəri kitabın, 200-dən artıq  ədəbi-nəzəri, tənqidi-publisistik məqalənin müəllifidir. Asif Rüstəmli  beynəlxalq ədəbi aləmdə, xüsusilə  türk dünyasında öz məruzə çıxışları ilə  tanınan alimdir.

 O, Ankarada (1991), Bağdadda (1994), Tehranda (1995), Təbrizdə (1998), Bəsrədə (1999), Urmiyada (2004 2011), Varşavada (2007), Tomskdə (2008), Elazığda (2008, 2012, 2013), Budapeştdə (2010) Diyarbəkrdə (2013) keçirilən beynəlxalq  elmi konfranslarda  ədəbiyyatımızın tarixi  nəzəri problemləri  ilə bağlı məruzələrlə  çıxış  edib.

Əlbəttə, belə  çoxcəhətli  fəaliyyət təsirsiz qalmamış, təəssübkeş Azərbaycan alimi Asif Rüstəmli Ankaradakı  Azərbaycan  Kültür  Dərnəyinin  mükafatına (1994), "Cəfər Cabbarlı mükafatı"na (2010), Varşava Universitetinin "Sertifikat"ına (2007), Elazıx valisinin  xüsusi mükafatına (2010), Türk ədəbiyyatı  vəqfinin "Türk Ədəbiyyatına Xidmət Baratı"na (2013) s.  mükafatlara layiq  görülüb.

Faktsız mühakimə  seyrçilikdir. Elə buna görə professor A.Rüstəmlinin  ədəbi-elmi xidmətlərini  əks etdirən bir neçə  faktı  da qeyd etməliyik:

Asif Rüstəmli klassik  ədəbiyyatşünasların ənənələrini  davam etdirərək səmərəli tərtibçi- mətnşünaslıq fəaliyyəti  göstərmişdir. O, Ulu  öndər Heydər Əliyevin  milli sərvətimiz olan ədəbi-mədəni irsini toplayıb  tərtib edərək "Nəcib mənəvi idealların tərənnümü" (2000) adlı  kitab çap etdirmiş,  "Ədəbiyyatın  yüksək borcu amalı" (1999) kitabının redaktoru  olub.

Məhz Asif müəllimin bir mətnşünas kimi zəhməti sayəsində  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti" (1990) "Bolşeviklərin Şərq siyasəti" (1994) əsərləri hələ XX əsrin 90-cı illərinin  əvvəllərində  ərəb qrafikasından  müasir əlifbaya çevrilərək  lüğət şərhlərlə  çap olunmuşdur. Ümumiyyətlə, sovet dönəmində  yasaq edilmiş əsərlərdən ibarət  15 kitabın  tərtibçisi olan  Asif Rüstəmli Türkiyənin  Elazıx vilayətinin  45 şairinin  əsərlərini  tərcümə  edərək "Elazıx çələngi" (2010) kitabını "Qardaşlığın təməli, dostluğun məhvəri" adlı geniş ön sözlə çap etdirib. Həmçinin məşhur türk yazıçısı  Əhməd Kabaklının  "Harput əfsanələri" (2012) A.Rüstəmlinin  tərcüməsində "Yazarların xocası ucası" adlı  ön sözü ilə  Azərbaycanda işıq üzü görüb.

 Faktlar bizə imkan verir deyək ki,  A.Rüstəmli bir türkçü, mətinşünas naşir kimi çağdaş türk  ədəbiyyatına səmərəli xidmət göstərməkdədir. Görkəmli alimin 60 illik  yubileyinə  həsr olunmuş bu yazıda onun bəzi  kitablarının  adlarını qeyd etməmək  olmaz:  "Çırpınırdı Qara dəniz" (1992), "Tufanlardan keçən ömür" (1995), "Susmaz duyğuların səltənətində" (2002), "Ədəbi istiqlalımız" (2004), "Cəfər Cabbarlı: həyatı mühiti" (2009), "Mütərcim Cəfər Cabbarlı" (2011) s. Bu kitabların üçü  Cəfər Cabbarlıya həsr olunub.

Ümumiyyətlə, Asif  XIX əsrin son, XX əsrin ilk çərəyinin tədqiqatçısıdır. Bu isə Azərbaycanda şərəfli, mürəkkəb, ziddiyyətli və zəngin milli -mənəvi  intibah dövrü idi. XIX əsrin maarifçilik hərəkatı  XX əsrin önlərində  "Füyuzat" və  "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəblərini, bu zəmində  Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət,  Səid Səlmasi kimi şəxsiyyətlərin  təmsil etdiyi  XX əsr romantizmini, Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sabir, M.Rəsulzadə,  Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Cəfər Cabbarlı ilə təmsil olunan XX əsrin tənqidi  realizmini, özlüyündə  isə bu ədəbi  cərəyanlar iki  qüvvətli  məfkurə istiqamətini - türkçülük və azərbaycançılığı  formalaşdırdı. Tarixin öz razılığı  ilə bu məfkurələr birləşərək Şərqdə ilk demokratik respublikanın yaranmasına səbəb oldu. XX əsrin önləri bənzərsiz şəxsiyyətlər epoxası idi: Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əlibəy Hüseynzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı!

Asif Rüstəmli bunlardan sonuncunu  seçdi və ədəbiyyatşünas -tədqiqatçı taleyini  onu bütövlükdə öyrənməyə, C.Cabbarlının totalitar sovet ideologiyasından  xilas etməyə, Azərbaycan xalqına, gələcək nəsillərə  əsl  Cəfər Cabbarlını  təqdim etməyə  həsr etdi... Cəfər Cabbarlı  haqqında  ilk monoqrafik tədqiqatı "Cəfər Cabbarlının  yaradıcılıq  yolu" əsərinin birinci  hissəsini  1934-cü ildə  Akademik Dram  Teatrındakı  kabinetində  rus dilində  Əli Nazim dostu Cəfər Cabbarlıya oxumuşdu. Həmişə özünü həvəskar  adlandıran əbədi gənc- 35 yaşlı Cəfər bu  yazını  dinləyib doluxsunmuş, onu böyük sənətkar kimi  təhlil və təqdim edən 28 yaşlı  məşhur tənqidçi Əli Nazimi bağrına  basmışdı.  Sonra akademik Məmməd Arif eyni  adlı fundamental bir kitab yazdı.

1989-cu ildə görkəmli ədəbiyyatşünas  tənqidçi Rəhim Əliyevin "Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq təkamülü" monoqrafiyası işıq üzü gördü. Bu  onun doktorluq dissertasiyası və o zaman  böyük dramaturq barəsində  yazılmış  ən ciddi  elmi-nəzəri  monoqrafiya - Cabbarlışünaslığın yeni mərhələsi idi. Düz 20 il sonra Asif Rüstəmli "Cəfər Cabbarlı həyatı  mühiti" (2009) adlı  fundamental monoqrafiyası ilə  Cabbarlışünaslığın sonuncu - istiqlal dövrü mərhələsinin əsasını qoydu.  Çox zəngin arxiv sənədləri və  faktlar əsasında Cəfər Cabbarlını yanlış "Azərbaycan sovet dramaturgiyasının, sovet ədəbiyyatının banisi" qəlibindən çıxarıb onu həqiqi simasında - Avropa təfəkkürlü, milli Azərbaycan ədibi kimi  təqdim etdi. Asif bu sonucabu müvəffəqiyyətə  birdən-birə  deyil, uzun axtarışlardan sonra gəlmişdi. O, hər şeydən əvvəl  Cəfər Cabbarlının sovet rejimi tərəfindən qadağan olunmuş milli-tarixitürkçülük ruhunda olan  əsərlərini "Ədirnə fəthi" adı ilə  kitab halında nəşr etdi. Bu əsl  ədəbi hadisə idi. 2002-ci ildə  "Susmaz duyğuların səltənətində", həm bizdə,  həm də Türkiyədə "Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti", 2011-ci ildə isə  "Mütərcim Cəfər Cabbarlı" kitabları bu  böyük ədibi  yeni  yöndən, istiqlal məfkurəsi  olan azərbaycançılıq  fəlsəfəsinə  dayaqlanan metodlarla  mənsub  olduğu xalqa  bütün türk  dünyasına  təqdim etdi.

Əsl alimin, ziyalının üzərinə böyük vəzifələr düşən indiki dövrdə Asif istiqlal məfkurəsi olan azərbaycançılıq ruhu ilə yazıb yaradır. Qədim türk əşirətlərindən gələn Vətən əxlaqı, kökü əski türk imperatorluqlarına gedən milli dövlətçilik amalı onu vətəndaş və ziyalı kimi səciyyələndirir. O, bu gün vüsətli iqtisadi - siyasi tərəqqisi ilə dünyanı heyrətə qoyan müstəqil Azərbaycanın nüfuzlu alimidir. Əsərləri millətin gələcəyinə xidmət edir. Asif Rüstəmli şəxsiyyət kimi öz dönməz prinsipləri və "Azərbaycan qayəsi" (M.Ə.Rəsulzadə) ilə yaşayır.

Ömrünün  şərəfli 60-cı sənəsini  iqtama  yetirmiş görkəmli Azərbaycan alimi  Asif Heydər oğlu Rüstəmli təəssübkeş ailə başçısı, sədaqətli  dost, nəcib ziyalı  və qeyrətli  vətəndaşdır. Biz ona elmi axtarışlarında  yeni  uğurlar  növbəti  onilliklərdə - 70-də, 80-də, 90-da, 100-də  bizimlə görüşə  bilməsi  üçün  tükənməz cansağlığı  arzu  edirik.

 

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ

Vəfa XANOĞLAN

525-ci qəzet.- 2014.- 14 fevral.- S.7-8.