“Çağdaş Azərbaycan romanı:
problemlər, mülahizələr”
Layihənin ideya müəllifi və
aparıcısı: Əsəd Cahangir
Elçin Hüseynbəyli: Mən öz təcrübəmdən bilirəm ki, “Azərbaycan” jurnalında bir roman dərc etdirmək, univertsitetlərdən birində tələbələrlə görüş keçirmək, yaxud haqqında yazılan bir məqaləylə məşhur olmaq olmur. Ancaq sovetlər vaxtı bircə hekayəylə tanınmaq olurdu. Çünki ədəbiyyata sosial sifarişlə yanaşı dövlət sifarişi də var idi.
Əsəd Cahangir: İndi dövlət sifarişi yoxdur və müvafiq olaraq dövlət qayğısı da yox dərəcəsindədir. Bazar iqtisadiyyatı dövründə yaşayırsınız, gedin kitablarınızı satın, başınızı dolandırın – dövlətin ədəbiyyata münasibəti təxminən belədir. Mən bu fikirlə razı deyiləm: birincisi ona görə ki, ədəbiyyat spesifik yaradıcılıq sahəsidir və marketinq qanunları ilə idarə oluna bilməz; ikincisi, Azərbaycan nə Türkiyə, nə də Rusiya yox, vur-tut 9 milyon əhalisi olan bir ölkədir və bizdə böyük oxucu kütləsi yoxdur ki, yazıçının kitabları min tirajlarla çıxsın, satılsın və müəllifə sözün ciddi mənasında gəlir gətirsin. Üçüncüsü, dünyada hər şey, o cümlədən, ədəbiyyat onsuz da idarə olunursa, yazıçı azadlığı, sadəcə, bir illüziyadır. Dünya özü idarə olunur – ən azı Nyutonun, Keplerin kəşf etdiyi qanunlar, sonra da ingilis kraliçası və Roma papasının əsasıyla. Belə çıxır ki, yazıçı azadlığından nə qədər danışsaq da, Platon “Dövlət” əsərində mahiyyətcə haqlı imiş – insana, o cümlədən də yazıçıya dövlətin qayğısı da, nəzarəti də lazımdır. Çünki yazıçı da insandır, insan isə öz təbiəti etibarilə maksimalizmə, ifrata, həddini aşmağa meyllidir. Onun azadlıq anlayışı özünün ifrat həddində hökmən ya diktatura, ya da anarxiyaya aparıb çıxarır. Mən, əlbəttə ki, ədəbiyyata dövlət qayğısı və nəzarətinin SSRİ, Almaniya, yaxud Çindəki kimi aşırı formalarından danışmıram. Bunlar ifrat istisnalardır və elə ifrat olduqları üçün hər üçü öz acı nəticələrini verdi. Yəqin bu acı təcrübədən çıxış edərək bəziləri ədəbiyyata dövlət sifarişini qeyri-məqbul sayır, bunu sovet dövrünə məxsus anaxronizm kimi qiymətləndirirlər.
Elçin Hüseynbəyli: Əlac sosial sifarişə, kortəbii tənzimlənməyə qalanda isə kütləvi zövqün, marketinq mədəniyyətinin hökmranlığı başlayır və sizin bəyənmədiyiniz əsərlər ayaq tutub yeriyir. Məncə, Azərbaycan xalqı öz mentaliteti etibarilə şahsevən olduğundan ölkənin birinci şəxsinin ədəbiyyatla bağlı deyəcəklərinə ehtiyac var. Məsələn, bunu qonşu Ruisyanın siyasi liderləri artıq təcrübədən keçiriblər. İnanıram ki, bizdə də bu cür olacaq. Çünki Heydər Əliyev bunun örnəyini ruslardan daha öncə göstərib. “Milli ədəbiyyat milli təhlükəsizlik qədər vacibdir”. Amma etiraf edək ki, hələ ki ədəbiyyat həyatın bir küncünə sıxışdırılıb. Gəlin malalamayaq, bu gün yazıçı sözünə hər hansı bir şou nümayəndəsinin bayağı fikri qədər də ehtiyac hiss olunmur.
Seyran Səxavət: O dövrü mən sizdən çox yaşamışam. Mənə elə gəlir ki, bu sizin subyektiv yanaşmanızdır. Ciddi ədəbiyyatla kütləvi ədəbiyyat arasında nə keçmişdə qarşıdurma olub, nə də indi belə bir şey var.
İntiqam Qasımzadə: Məncə də, onlar paralel olaraq mövcuddurlar. İkincisi isə, Əsəd də, Elçin də qarşıdurma məsələsində öz fikirlərini daha çox yazıçının yazıçıya münasibəti üstündə qurur, yazıçı rəqabəti məsələsindən danışırlar. Məni maraqlandıran isə yazıçı ilə oxucunun münasibətidir. Məsələn, mən iddiasız bir adamam, yəni nasir deyiləm, amma mən də darılıram axı. Mənə on beş il həbs cəzası verilsə belə, bu gün Azərbaycanda yazılan və hətta ölkəmizdən çox-çox uzaqlarda sürətlə yayılan bir çox detektiv romanları oxumaram.
Seyran Səxavət: Dedektiv oxumaq eyib deyil, yazmaq eyibdir.
Əsəd Cahangir: Seyran müəllim, bu sözləri məhz sizdən eşitmək təəccüblüdür. Çünki hələ 1979-cu ildə yazdığınız “Daş evlər” romanınız detektiv-kriminal amilindən xali deyil. İstedadlı alim Xankişinin ədalətsizlik üzündən elmi işini atıb o dövr Azərbaycanı üçün bir az da fantastik görünən mafioz dəstəyə başçılıq etməsi və Çankayşiyə çevrilməsi və sair və ilaxır...
Eko “Kənar qeydlər”ində yazır ki,
müasir romanın iki əsas cəhətindən biri intriqanın
detektiv amil üstündə qurulmasıdır. Onun məşhur
“Qızılgülün adı” romanı tarixi, kulturoloji əsər
olmaqla yanaşı, həm də detektiv romandır. Faulz, Züskind, Pamukun da
romanları əksərən detektiv fabulasına malik olur. Uzağa niyə gedək, Elçin Hüseynbəylinin,
yaxud Mübariz Cəfərlinin də əksər romanları
psixoloji detektiv süjetinə malikdir. Və
bu, sadəcə bir neçə romanın yox,
çağdaş dünya və milli nəsrin aparıcı
istiqamətidir. Necə fikirləşirsiniz, sizlərin
bu antidetektiv mövqeyiniz çağdaş nəsr
praktikası və deməli zamanın ruhuna zidd deyilmi?
İntiqam
Qasımzadə: Deyəsən, bu barədə fikrimi dəqiqləşdirməyə
ehtiyac var. Mən ciddi ədəbiyyatın mahiyyətində
olan hər hansı detektiv elementinin əleyhinə deyiləm, əksinə,
bu mənim mütaliə zamanı xoşladığım
çox gözəl bir vasitədir. Detektivlə
bağlı tənqidi fikirlərimdə mən
aşağı əyarlı detektivləri nəzərdə
tuturdum.
Seyran Səxavət: Əsəd, özün də deyirsən
ki, Ekonun romanı detektiv olmaqla yanaşı, tarixi və
kulturoloji əsərdir. Detektiv mövzu burda məsələnin
ən üstdə olan, ən dayaz qatıdır. Eləcə də, Dostoyevskinin “Cinayət və cəza”sında.
Burda müəllif üçün detektiv amili
məqsəd yox, vasitə rolu oynayır. İnsan niyə
öldürür? Yazıçının
məqsədi bu suala cavab verməkdir.
Dostoyevskini şünasların öhdəsinə
buraxıb, gələk mənim “Daş evlər”imə. Əvvəla,
romanda sizə fantastika kimi görünən epizodlar o dövr
Azərbaycanının reallıqları idi. Mən bədii reallıq və həyati reallıq
arasında mütləq bərabərlik işarəsi
qoymağın tərəfdarı deyiləm. Yazıçı reportyor, yaxud fotoqraf deyil və
gerçəkliyin fotosurətini çıxarmır. Bədii fantaziya amili burda həmişə
mühüm rol oynayır. “Daş evlər”in
də realizmi yazıçı təfəkkürünün
süzgəcindən keçən reallıqdır. Yəni burda zahirən qeyri-adi təsir
bağışlayan hadisələrin mahiyyətində
reallıq durur. Romandakı detektiv-kriminal məsələsinə
gəlincə, mən əlbəttə ki, özümü
Dostoyevski ilə müqayisə etmək istəməzdim, amma mənim
romanımda da bu, öz-özlüyündə bir məqsəd
deyil. Mən alimi caniyə çevirən
cəmiyyət qanunlarını göstərmək istəmişəm.
Axı Xankişinin böyük elmi potensialı
cəmiyyətə böyük də faydalar verə bilərdi.
Amma cəmiyyət gör onu nələrə vadar edir! Yəni burda kriminal amil sosioloji problemin
açılışına xidmət edir. Məncə, sadəcə detektivlə bunun
arasında dağla aran qədər fərq var.
Pərvin: Məncə, detektiv oxumaq ovqatla
bağlıdır. Hətta beynin dincəlməsi
üçün bəlkə də ara-sıra detektiv oxumaq
lazımdır.
Elçin
Hüseynbəyli: Üstəlik də, sadəcə, detektiv
dediyimizin də arasında olduqca ciddi örnəklər var. Məsələn,
milyonlarla adam Aqata Kristinin əsərlərini
oxumaqla böyüyüb, indi biz onların üstündən
xətmi çəkək?
İntiqam
Qasımzadə: Kim deyir ki, xətt çəkək? Aqata Kristinin də, Allan Po, Konon Doyl, Jorj Simenonun da
detektiv yaradıcılığı bu janrın klassik
nümunələridir. Məsələnin mənəvi
tərəfləri bir yana, bu müəlliflərin,
xüsusən də Konon Doylun əsərləri insanın
zehni qabiliyyətini az qala şahmat kimi inkişaf etdirir. Amma şəxsən məni maraqlandıran başqa
məsələdir. İndi detektiv
yazanların yalnız bir məqsədi var – pul və
şöhrət qazanmaq. Detektiv
oxuyanları isə sadəcə vaxt keçirmək
düşündürür. Yəni bu əsərlərin
elə bir etik-estetik əhəmiyyəti yoxdur. Bizim etirazımız da məhz bu cür detektivlərədir.
Elçin
Hüseynbəyli: Sadaladığınız müəlliflər
sarasına bizim öz yazıçımız Çingiz
Abdullayevi də daxil etmək olar. Ümumilikdə
isə mənə elə gəlir ki, oxucu zövqünü
konkret nəyləsə məhdudlaşdırmaq olmaz. Məncə, hansısa əsər
ədəbiyyata xidmət edirsə, sözə rəngarənglik
gətirirsə, onu gözüm-çıxdıya salmaq olmaz.
İntiqam
Qasımzadə: Əlbəttə, əgər ədəbiyyata
xidmət edirsə, sözə rəngarənglik gətirirsə...
əgər...
Elçin
Hüseynbəyli: Bu gün hansısa yazıçının
iyirmi min oxucusu varsa, həmin iyirmi min oxucu o yazıçı
kimi düşünür. Mən ədəbi məkanda
yazıçı qarşıdurmasını tənqidçi
müstəvisinə buraxmaq istəyirəm. Amma tənqidçilərimiz polemika məsələsində
xüsusi fəallıqları ilə seçilmirlər.
Vaqif
Yusifli: Bunun bir səbəbi də
yazıçılarımızın tənqidə
dözümsüzlüyündədir. Onlar bir
qayda olaraq tənqidin yoxluğundan danışır, amma əslində
bu zaman tərifin yoxluğunu nəzərdə tuturlar. Ona görə də, Qulu Xəlilovun sözü
olmasın, tənqidçilik çətin peşədir.
Elçin
Hüseynbəyli: Nasirin də öz spesifik çətinlikləri
var. Çətinliyə görə bəyəm tənqid
susmalıdır? Oxucu əsəri oxuyub zövq
alır, yaxud düşünür. Tənqidçini
isə əlavə bir məsələ də
maraqlandırmalıdır. Bu təzahür ədəbiyyatda
niyə baş verdi? Niyə məhz indi
baş verdi? Niyə məhz burda baş verdi? Və sair və sair... Ümumən
səbəblərin dərkinin başlandığı yerdən
analitik düşüncə və demək tənqid
başlayır. Niyə bizdə belə
çox romanlar yazılır? Hamletin sözü
olmasın, romanlar,
romanlar... Odur ki, bu suala cavab vermək
ilk öncə əslində tənqidin işidir. Nasirin işi isə daha çox yeni əsərlər
üzərində düşünməkdir. Amma madam ki, məndən cavab istəyirsiniz, fkirlərimi
sizinlə bölüşərəm. Məncə,
bu, Azərbaycan ədəbiyyatının aqoniyasıdır.
İnkişaf etmiş cəmiyyətlər bu mərhələni
keçiblər. Şəxsən mən
artıq tarix üçün yazıram. Bilirəm
ki, Şah Abbas heç vaxt unudulmayacaq. Və
mənim tarixi romanlarım da, bilərəkdən məhz dərsliklər
üçün yazdığım hekayələrim də
tarixdə qalacaq. Məncə, hazırda
mövcud olan roman aqoniyası öz-özünə aradan
çıxacaq. Faciə onda deyil ki, sən hər
yazının üstünə roman etiketi qoyursan, ondadır
ki, Azərbaycan dilində roman yazan adam
doğma dilini əməlli-başlı bilmir. Söhbət
Azərbaycan dilində məişət səviyyəsində
danışmaqdan yox, bədii mətnə iddialı şəxsin
dil bilgisindən gedir. Cümlə qura
bilmir, deyir mənim üslubum belədir.
Əsəd
Cahangir: Məsələn, səncə, hansı nasirlər
dediyin mənada Azərbaycan dilini bilmir?
Elçin
Hüseynbəyli: Mən konkret ad çəkmək istəmirəm...
Seyran Səxavət:
Ədəbiyyat dilin balasıdır, dil isə bu gün ədəbiyyatın
ən böyük bəlasına çevrilib. Bir
dəfə gənclərin biri müsahibəsində deyir ki,
Azərbaycan dilində əsər yaratmaq mümkün deyil,
çünki bu dil çox cılız və zəifdir.
Bu haqda məndən münasibət öyrənəndə
dedim ki, o, çox düz deyir. O, bu
sözü özü haqqında deyib. Onun Azərbaycan
dilini bildiyi səviyyədə heç nə yaratmaq
mümkün deyil. Ədəbiyyat elə bir əjdaha məsələdir
ki, kənardan kim nə deyir desin,
bunları vecinə alan deyil. Ədəbiyyat isə
həmişə öz yolu ilə gedəcək.
Televiziya və mətbuatın da dili ədəbiyyatdan
yaxşı deyil. Televiziyada qazaxlı bir qadından
müsahibə götürürlər, qadın deyir ki, “dərdin
alem, biz güllələrə məruz qalerix”. Bax, bu gülməli olduğu qədər də,
ağlamalıdır. Məndə dil naqislikləri ilə
bağlı qəzetlər və televiziyadan
topladığım otuz minə qədər fakt var. Təsəvvür
edirsinizmi – otuz min fakt! Dil reanimasiya vəziyyətindədiur.
İndi yazanların da çoxu
reanimasiyadadır. Ədəbiyyatın
reanimatora ehtiyacı var.
Əsəd
Cahangir: Pərvin xanım, sizin povestinizdə rənglərə
xüsusi diqqət yetirilib. Necə fikirləşirsiniz,
Seyran müəllim qatı Rembrandt boyalarına çox
üstünlük vermədimi?
Pərvin: Seyran müəllim tünd boyalardan
istifadə etsə də, mahiyyətcə həqiqəti deyir.
İndiki romanlar, xüsusən gənclərin
yazdıqları daha çox bu cür təhlil olunur: süjet yaxşıdır, struktur
yaxşıdır, amma dili pisdi. Yaxud deyirlər
ki, dili yaxşıdı, amma çox pərakəndədir.
Faktlarla razıyam. Bununla belə,
mən problemə, rəssamların diliylə desək, akvarel
boyalarla, yəni daha loyal, hətta nikbin yanaşıram. Çünki bunu keçici bir mərhələ
sayıram. Həm də bu, təkcə
bizdə yox, müxtəlif ölkələrdə olan
problemdir. Bu gün burada müzakirə etdiyimiz eyni
xarakterli problemlərin
qaldırılmasını Moskvada rusdilli
yazıçıların seminarında iştirak edəndə
də müşahidə etmişəm. Ədəbiyyatın,
televiziyanın, musiqinin bayağılaşmasını orda da
müzakirə edirlər. Yəqin ki, bu məsələdə
maarifləndirmə işi vacib şərtlərdən biridir.
Ən ciddi problemlərdən biri də
savadsızlıqdı. Əlinə qələm alan hər kəs yazır və ədəbiyyatşünaslıqdan,
əsəbiyyatdan xəbəri olmadığı
üçün özü də bilmir nə yazır. Elə bilir roman yazıb.
İntiqam
Qasımzadə: Pərvin xanım, siz nə əcəb
“Balerina”nı roman adıyla təqdim etmədiniz?
(gülür)
Pərvin:
Roman adıyla təqdim etmədim, ona görə ki, bu əsər
roman deyil və məncə, bununla heç nə itirmir.
Əsəd
Cahangir: Bəs onda nə edək, bəlkə, dünyanın
ünlü nasirlərini dəvət edək ki, gəlib
romançılarımıza ustad dərsləri keçsinlər?
Seyran Səxavət:
Futbolda belə bir qayda var ki, öz oyunçuları zəif olanda başqa yerdən
futbolçu gətirirlər. Dildə, ədəbiyyatda isə,
məncə, belə bir şey ola bilməz.
Biz axı legioner xalq yarada bilmərik. Bir də, axı, ingilis, fransız, amerikan gəlib sənə
nə öyrədəcək? Onun ustad dərsi
Mirzə Cəlilin “Dəli
yığıncağı”ndakı amerikan Lalbyuzun dəlilər
şəhərində lüğətə baxa-baxa həkimlik
eləməyi kimi bir şey olacaq. Bizim
xalqın qarğışlarından biri də “dilin qurusun”dur.
Sanki müasir Azərbaycan dilinə kimsə
qarğış edib ki, ay xalq, səni görüm, dilin
qurusun. Ona görə də, Elçin, sənin
adını çəkmək istəmədiyin o müəlliflər
öz naqis dilləri ilə təkcə ədəbiyyat yox,
xalqın da xətrinə dəyir, amma sən onların
adını çəkməyə, xətirlərinə dəyməyə
qıymırsan.
Elçin
Hüseynbəyli: Seyran müəllim, mən ad çəkmirəmsə,
siz çəkin, topladığınız otuz min faktdan üç-dördünü
sadalayın. Mən ad çəksəm, gərək
sistemli şəkildə çəkəm. Birini deyib, birini qoymaq istəmirəm.
Əsəd
Cahangir: Təkcə qrafomanlar
yox, bəzən istedadlı müəlliflərdə də
müxtəlif xarakterli dil problemi ilə üzləşirik və
məni bunun səbəbləri maraqlandırır. Məsələn,
son illərdə “Çadır”, “İt qanı”,
“Daşlı qala” və sair romanlarını dərc etdirən
Kamil Əfsəroğlunun nəsr dili canlı
danışıq üslubuna maksimum yaxınlığı ilə
seçilir. Təsadüfi deyil ki, görkəmli
tənqidçilərimizdən Akif Hüseynoğlu məqalələrindən
birində bunu xüsusi vurğulayıb. Mübaliğə
çıxmasa, deyərdim ki, onun əsərləri əsasında
Azərbaycan dili idiom və frazemlərinin lüğətini tərtib
etmək olar. Ədəbi-bədii dilin
demokratikləşməsinin göstəricisi olan bu meylin
poeziyada da tipik təmsilçiləri var, məsələn,
İlham Qəhrəman.
Canlı
xalq dilinə maraq
cavan yazarların da diqqətini getdikcə daha çox çəkir.
Ən son rastlaşdığım bir nümunəni deyim –
Natiq Məmmədlinin “Azərbaycan” jurnalının builki
yanvar sayında dərc olunan “Körpüdə ümid”
romanında personajların nitqi o qədər təbiidir ki,
onların nəinki səsini eşidir, az qala tembrlərini belə
ayıra bilirsən. Bu, bədii fikrin xalq dilinin
söz qatı ilə yanaşı həm də səs
qatına – nüvəsinə nüfuz etmək cəhdinin
göstəricisidir və öz-özlüyündə
müsbət təzahürdür. Amma bəzən
bu müəlliflərdə, xüsusən də Kamil Əfsəroğlunun
əsərlərində canlı xalq dilinə sevgi mətnin
fövqünə qalxan özəl məqsədə
çevrilir. Yazıçının yaxın mənalı,
sinonim çalarlı xalq dili ifadələrindən eyni
kontekstdə aşırı səxavətlə istifadəsi
oxu dinamikasını, tempi ləngitmək təhlükəsi
doğurur. Qeyd olunan cəhət, nə qədər
paradoksal olsa da, Kamil Əfsəroğlunun dili, xüsusən də
canlı danışıq dilini həm yaxşı bilməsi,
həm də ona sevgisindən doğur.
Aslan Quliyevin problemi isə, məncə, bunun tam əksinə,
dilə etinasızlıqdan irəli gəlir. Məsələn,
onun “Rusiyadan gələn qardaş” povestini müstəqillik
dövrü bədii nəsrimizin nəzərəçarpan
uğurlarından biri sayıram. Povestdəki qüvvətli
emosional impuls, hərarətli səmimiyyət,
gülüş ruhu altında gizlənən zərif kədər,
yaddaşsızlıq ağrısı, uzun illərin
ayrılığından sonra insanın özünə
qayıtması oxucunu əsərin finalında gözləri
yaşarıncaya qədər kövrəldə bilir. Mən bu povestdən Dumbadze, yaxud Çoxelinin əsərlərindən
aldığım zövqü aldım. Və əgər
müstəqillik dövrü Azərbaycan nəsrinin
seçilmiş örnəklərindən ibarət antologiya tərtib
etsəydim, Sabir Əhmədlinin “Kef” romanı, Anarın “Otel
otağı”, Elçinin “Bayraqdar”, Afaq Məsudun “İzdiham”,
Azər Abdullanın “Qəmərlidən keçən qatar”
povestləri, Məmməd Orucun “Susuz gölün sonası” hekayəsi,
Kamil Əfsəroğlunun “İt qanı”, Elçin
Hüseynbəylinin “Don Juan” romanları, Eyvaz Zeynalovun “Qisas”,
Mübariz Cəfərlinin “Rəqqas”, Məqsəd Nurun “Şəhər
meri”, Pərvinin “Balerina” povestləri ilə yanaşı
Aslanın bu povestini də ora məmnuniyyətlə daxil edərdim.
Amma povestin dilində onun bədii-estetik təsir
gücünə uyuşmayan elə məqamlara rast gəlirsən
ki, bunu tələsgənliyə yozmaqdan başqa əlac
qalmır. Eyni dil-üslub səliqəsizliyini
onun “Yazıçının savaşı” romanında da
görmək olur. Halbuki Aslanın hələ
sovet dövrü nəşr olunan əsərləri, məsələn,
“Fəryad” romanı, yaxud “Beşyarpaq yonca” hekayəsində
bu məqamlarla üzləşmirik.
İntiqam
Qasımzadə: Bu, sovet dövrü ilə müqayisədə
yazıçıların redaktə məsələsinə
önəm verməməsi ilə bağlıdır. O vaxtlar
müəlliflə redaktor arasında aylarla çəkən
iş gedir, artıq yerlər qayçılanır, zəruri əlavələr
edilir, nəticədə romanın nəinki dili cilalanır, hətta
kompozisiya quruluşu, ən ümumi strukturu belə dəyişirdi.
Ənvər Yusifoğlu, İsi Məlikzadə,
İsa İsmayılzadə, xüsusən də Sabir Süleymanov
kimi redaktə işini mükəmməl bilən, bu sahə
üzrə ixtisaslaşan redaktorlar var idi. Özü də
bu iş təkcə Azərbaycan yox, Rusiya, Avropa və
Amerikada da belə idi və indi də belədir. Bu, əlbəttə, o demək deyil ki, redaktor dili
yazıçıdan yaxşı bilir, sadəcə, mətnə
kənar göz hökmən baxmalıdır.
Əsəd
Cahangir: Bizdən fərqli olaraq dünya ədəbiyyatında
redaktəyə ciddi münasibətin tarixi ənənəsi
var. Məsələn, on doqquzuncu əsrin 60-70-ci illərində
fransız yazarları bir yerə yığışır,
müəllif əsəri oxuyur, qızğın müzakirələr
gedir, rəylər verilirdi. Flober xəbərin,
yoxsa mübtədanın cümlədə birinci gəlməsi
ilə bağlı bəzən aylarla baş
sındırırdı. Ona görə “Madam Bovari”dəki məşhur
yarmarka səhnəsi kimi üslubi gözəlliyin etalonuna
çevrilən səhnə yaranırdı. Ona
görə bu gün Orxan Pamuk yazır ki, mən
yazıçılığın bir sıra sirlərini
Floberdən öyrənirəm. Tolstoy hərəsi min səhifədən
ibarət “Hərb və sülh”ün üzünü
dörd, “Anna Karenina”nı səkkiz dəfə
köçürməyə və hər dəfə dil
üzərində zəruri cilalama işləri aparmağa ərincəklik
eləmirdi. Bizim yazıçıların isə
bir çoxuna elə gəlir ki, onların
yazdıqlarını Cəbrayıl göydən endirib, ən
azı dahidirlər və bircə cümlələrini də
o yan-bu yan eləmək olmaz. Xüsusən də gənclərin
özünəvurğunluğu təhlükəlidir.
Seyran Səxavət:
(gülür) Əsəd, onlar öz dahiliklərinə
uzaqbaşı xanımlarını inandıra bilirlər, ona
görə burda ədəbiyyat üçün elə bir təhlükə
yoxdur.
İntiqam
Qasımzadə: Ədəbiyyata
təhlükəsi olmasa da, bu münasibətləri ilə ən
azı redaktorlar üçün problem yaradırlar. Amma yeni əsərin birgə oxunuşu və
müzakirəsi ənənəsi tarixi bizdə də olub.
XIX əsrdə müxtəlif ədəbi məclislərdə
şeirlər oxunub müzakirə olunurdı. Məsələn, Əsədin təriflədiyi
fransız yazıçılarından biri olan Düma Qafqaza səyahətində
Şuşadakı şeir məclisində olmuş və Natəvanın
yüksək mədəniyyətinə, ağlına,
savadına heyran qalmışdı. Altmışıncı
illərdə Anar, Yusif Səmədoğlu, Elçin və
digərləri bir yerə yığışıb hər təzə
yazdıqları əsəri çay stolu arxasında oxuyur, rəylər
dinlənilir, əsər bundan sonra işıq üzü
görürdü. Mən o məclislərdə dəfələrlə
iştirak etmiş, indi artıq milli nəsrin klassik örnəkləri
sayılan o əsərlərin ilk oxucularından, daha dəqiq
desəm, dinləyicilərindən olmuşam.
Seyran Səxavət: Ay İntiqam, siz bədii dilin səlisliyi
məsələsini niyə ancaq redaktə ilə
bağlayırsınız? Əgər özünü
yazıçı adlandıran adam dili
bilmirsə, buna redaktor neyləsin, müzakirə neyləsin. Gərək yazıçının
özünün qabında olsun. Susuz quyuya
su tökməklə dolan deyil. Bəyəm,
redaktor müəllifin əvəzindən əsər
yazmalıdır?
Vaqif
Yusifli: Seyranla razıyam ki, dil problemindən söz gedəndə
yazıçının özü həlledici amildir. Amma məni problemin başqa tərəfi – nasirin
öz yaradıcılığının hansı mərhələsində
olması maraqlandırır. Məsələn,
Elçin Hüseynbəylinin “Balıq adam”, yaxud “Metro vadisi”
kimi ilk romanlarının dili ilə son romanlarının dili
arasında müsbət mənada böyük fərq var. Bu, əlbəttə,
o demək deyil ki, Elçin on il öncə Azərbaycan dilini
indikindən pis bilirdi. Məncə, bunun ilk səbəbi onun kiçik hekayələrdən
povest və roman kimi irihəcmli janrlara keçidiylə
bağlı idi. Yəni o enerjisini daha çox süjet,
fabula, kompozisiya kimi məsələlərə sərf edirdi,
özü də hekayə yox, roman janrı miqyasında və bu mənada dil-üslub
cilalanması məsələsinin ikinci plana keçməsi
başa düşülən idi. Halbuki onun sözügedən
romanlardan bir neçə il öncə
işıq üzü görən “Rəqs edən oğlan”
kitabında toplanmış hekayələr poetik nəsr dilinin
gözəlliyi ilə seçilirdi. Elçinin
“Şah Abbas”, “Don Juan”, yaxud “Yolayrıcında
qaçış” kimi son romanlarında da dil baxımından
ilişən məqama rast gəlmirsən. Bu o deməkdir ki, onun romana keçidi dil qatında
da başa çatıb. Mən bu fikri
istedadlı bir nasir kimi tanıdığım və sevdiyim
Mübariz Cəfərlinin romanlarının da dili haqqında
deyə bilərəm.
(Ardı var)
525-ci qəzet.-
2014.- 15 fevral.- S.26-27.