“Çağdaş Azərbaycan romanı: problemlər, mülahizələr”  

 

Layihənin ideya müəllifi və aparıcısı: Əsəd Cahangir

 

 

 

 

 

Elçin Hüseynbəyli: Mən öz təcrübəmdən bilirəm ki, “Azərbaycan”  jurnalında bir roman dərc etdirmək, univertsitetlərdən birində tələbələrlə görüş keçirmək, yaxud haqqında yazılan bir məqaləylə məşhur olmaq olmur.  Ancaq sovetlər vaxtı bircə hekayəylə tanınmaq olurdu. Çünki ədəbiyyata sosial sifarişlə yanaşı dövlət sifarişi də var idi.

Əsəd Cahangir: İndi dövlət sifarişi yoxdur və müvafiq olaraq dövlət qayğısı da yox dərəcəsindədir. Bazar iqtisadiyyatı dövründə yaşayırsınız, gedin kitablarınızı satın, başınızı dolandırın – dövlətin ədəbiyyata münasibəti təxminən belədir. Mən bu fikirlə razı deyiləm: birincisi ona görə ki, ədəbiyyat spesifik yaradıcılıq sahəsidir və marketinq qanunları ilə idarə oluna bilməz; ikincisi, Azərbaycan nə Türkiyə, nə də Rusiya yox, vur-tut 9 milyon əhalisi olan bir ölkədir və bizdə böyük oxucu kütləsi yoxdur ki, yazıçının kitabları min tirajlarla çıxsın, satılsın və müəllifə sözün ciddi mənasında gəlir gətirsin. Üçüncüsü, dünyada hər şey, o cümlədən, ədəbiyyat onsuz da idarə olunursa, yazıçı azadlığı, sadəcə, bir illüziyadır. Dünya özü idarə olunur – ən azı Nyutonun, Keplerin kəşf etdiyi qanunlar, sonra da ingilis kraliçası və Roma papasının əsasıyla. Belə çıxır ki, yazıçı azadlığından nə qədər danışsaq da, Platon “Dövlət” əsərində mahiyyətcə haqlı imiş – insana, o cümlədən də yazıçıya dövlətin qayğısı da, nəzarəti də lazımdır. Çünki yazıçı da insandır, insan isə öz təbiəti etibarilə maksimalizmə, ifrata, həddini aşmağa meyllidir. Onun azadlıq anlayışı özünün ifrat həddində hökmən ya diktatura, ya da anarxiyaya aparıb çıxarır. Mən, əlbəttə ki, ədəbiyyata dövlət qayğısı və nəzarətinin SSRİ, Almaniya, yaxud Çindəki kimi aşırı formalarından danışmıram. Bunlar ifrat istisnalardır və elə ifrat olduqları üçün hər üçü öz acı nəticələrini verdi. Yəqin bu acı təcrübədən çıxış edərək bəziləri ədəbiyyata dövlət sifarişini qeyri-məqbul sayır, bunu sovet dövrünə məxsus anaxronizm kimi qiymətləndirirlər.

 

Elçin Hüseynbəyli: Əlac sosial sifarişə, kortəbii tənzimlənməyə qalanda isə kütləvi zövqün, marketinq mədəniyyətinin hökmranlığı başlayır və sizin bəyənmədiyiniz əsərlər ayaq tutub yeriyir. Məncə, Azərbaycan xalqı öz mentaliteti etibarilə şahsevən olduğundan ölkənin birinci şəxsinin ədəbiyyatla bağlı deyəcəklərinə ehtiyac var. Məsələn, bunu qonşu Ruisyanın siyasi liderləri artıq təcrübədən keçiriblər. İnanıram ki, bizdə də bu cür olacaq. Çünki Heydər Əliyev bunun örnəyini ruslardan daha öncə göstərib. “Milli ədəbiyyat milli təhlükəsizlik qədər vacibdir”. Amma etiraf edək ki, hələ ki ədəbiyyat həyatın bir küncünə sıxışdırılıb. Gəlin malalamayaq, bu gün yazıçı sözünə hər hansı bir şou nümayəndəsinin bayağı fikri qədər də ehtiyac hiss olunmur.

 

Seyran Səxavət: O dövrü mən sizdən çox yaşamışam. Mənə elə gəlir ki, bu sizin subyektiv yanaşmanızdır. Ciddi ədəbiyyatla kütləvi ədəbiyyat arasında nə keçmişdə qarşıdurma olub, nə də indi belə bir şey var.

 

İntiqam Qasımzadə: Məncə də, onlar paralel olaraq mövcuddurlar. İkincisi isə, Əsəd də, Elçin də qarşıdurma məsələsində öz fikirlərini daha çox yazıçının yazıçıya münasibəti üstündə qurur, yazıçı rəqabəti məsələsindən danışırlar. Məni maraqlandıran isə yazıçı ilə oxucunun münasibətidir. Məsələn, mən iddiasız bir adamam, yəni nasir deyiləm, amma mən də darılıram axı. Mənə on beş il həbs cəzası verilsə belə, bu gün Azərbaycanda  yazılan və hətta ölkəmizdən çox-çox uzaqlarda sürətlə yayılan bir çox detektiv romanları oxumaram.

 

Seyran Səxavət: Dedektiv oxumaq eyib deyil, yazmaq eyibdir.

 

Əsəd Cahangir: Seyran müəllim, bu sözləri məhz sizdən eşitmək təəccüblüdür. Çünki hələ 1979-cu ildə yazdığınız “Daş evlər” romanınız detektiv-kriminal amilindən xali deyil. İstedadlı alim Xankişinin ədalətsizlik üzündən elmi işini atıb o dövr Azərbaycanı üçün bir az da fantastik görünən mafioz dəstəyə başçılıq etməsi və Çankayşiyə çevrilməsi və sair və ilaxır...

 

Eko “Kənar qeydlər”ində yazır ki, müasir romanın iki əsas cəhətindən biri intriqanın detektiv amil üstündə qurulmasıdır. Onun məşhur “Qızılgülün adı” romanı tarixi, kulturoloji əsər olmaqla yanaşı, həm də detektiv romandır. Faulz, Züskind, Pamukun da romanları əksərən detektiv fabulasına malik olur. Uzağa niyə gedək, Elçin Hüseynbəylinin, yaxud Mübariz Cəfərlinin də əksər romanları psixoloji detektiv süjetinə malikdir. Və bu, sadəcə bir neçə romanın yox, çağdaş dünya və milli nəsrin aparıcı istiqamətidir. Necə fikirləşirsiniz, sizlərin bu antidetektiv mövqeyiniz  çağdaş nəsr praktikası və deməli zamanın ruhuna zidd deyilmi?

 

İntiqam Qasımzadə: Deyəsən, bu barədə fikrimi dəqiqləşdirməyə ehtiyac var. Mən ciddi ədəbiyyatın mahiyyətində olan hər hansı detektiv elementinin əleyhinə deyiləm, əksinə, bu mənim mütaliə zamanı xoşladığım çox gözəl bir vasitədir. Detektivlə bağlı tənqidi fikirlərimdə mən aşağı əyarlı detektivləri nəzərdə tuturdum.

 

Seyran Səxavət:  Əsəd, özün də deyirsən ki, Ekonun romanı detektiv olmaqla yanaşı, tarixi və kulturoloji əsərdir. Detektiv mövzu burda məsələnin ən üstdə olan, ən dayaz qatıdır. Eləcə də, Dostoyevskinin “Cinayət və cəza”sında. Burda müəllif üçün detektiv amili məqsəd yox, vasitə rolu oynayır.  İnsan niyə öldürür? Yazıçının məqsədi bu suala cavab verməkdir.

 

Dostoyevskini şünasların öhdəsinə buraxıb, gələk mənim “Daş evlər”imə. Əvvəla, romanda sizə fantastika kimi görünən epizodlar o dövr Azərbaycanının reallıqları idi. Mən bədii reallıq və həyati reallıq arasında mütləq bərabərlik işarəsi qoymağın tərəfdarı deyiləm. Yazıçı reportyor, yaxud fotoqraf deyil və gerçəkliyin fotosurətini çıxarmır. Bədii fantaziya amili burda həmişə mühüm rol oynayır. “Daş evlər”in də realizmi yazıçı təfəkkürünün süzgəcindən keçən reallıqdır. Yəni burda zahirən qeyri-adi təsir bağışlayan hadisələrin mahiyyətində reallıq durur. Romandakı detektiv-kriminal məsələsinə gəlincə, mən əlbəttə ki, özümü Dostoyevski ilə müqayisə etmək istəməzdim, amma mənim romanımda da bu, öz-özlüyündə bir məqsəd deyil. Mən alimi caniyə çevirən cəmiyyət qanunlarını göstərmək istəmişəm. Axı Xankişinin böyük elmi potensialı cəmiyyətə böyük də faydalar verə bilərdi. Amma cəmiyyət gör onu nələrə vadar edir! Yəni burda kriminal amil sosioloji problemin açılışına xidmət edir. Məncə, sadəcə detektivlə bunun arasında dağla aran qədər fərq var.

 

Pərvin:  Məncə, detektiv oxumaq ovqatla bağlıdır. Hətta beynin dincəlməsi üçün bəlkə də ara-sıra detektiv oxumaq lazımdır.

 

Elçin Hüseynbəyli: Üstəlik də, sadəcə, detektiv dediyimizin də arasında olduqca ciddi örnəklər var. Məsələn, milyonlarla adam Aqata Kristinin əsərlərini oxumaqla böyüyüb, indi biz onların üstündən xətmi çəkək?

 

İntiqam Qasımzadə: Kim deyir ki, xətt çəkək? Aqata Kristinin də, Allan Po, Konon Doyl, Jorj Simenonun da detektiv yaradıcılığı bu janrın klassik nümunələridir. Məsələnin mənəvi tərəfləri bir yana, bu müəlliflərin, xüsusən də Konon Doylun əsərləri insanın zehni qabiliyyətini az qala şahmat kimi inkişaf etdirir. Amma şəxsən məni maraqlandıran başqa məsələdir. İndi detektiv yazanların yalnız bir məqsədi var – pul və şöhrət qazanmaq. Detektiv oxuyanları isə sadəcə vaxt keçirmək düşündürür. Yəni bu əsərlərin elə bir etik-estetik əhəmiyyəti yoxdur. Bizim etirazımız da məhz bu cür detektivlərədir.

 

Elçin Hüseynbəyli: Sadaladığınız müəlliflər sarasına bizim öz yazıçımız Çingiz Abdullayevi də daxil etmək olar. Ümumilikdə isə mənə elə gəlir ki, oxucu zövqünü konkret nəyləsə məhdudlaşdırmaq olmaz. Məncə,  hansısa əsər ədəbiyyata xidmət edirsə, sözə rəngarənglik gətirirsə, onu gözüm-çıxdıya salmaq olmaz.

 

İntiqam Qasımzadə: Əlbəttə, əgər ədəbiyyata xidmət edirsə, sözə rəngarənglik gətirirsə... əgər...

 

Elçin Hüseynbəyli: Bu gün hansısa yazıçının iyirmi min oxucusu varsa, həmin iyirmi min oxucu o yazıçı kimi düşünür. Mən ədəbi məkanda yazıçı qarşıdurmasını tənqidçi müstəvisinə buraxmaq istəyirəm. Amma tənqidçilərimiz polemika məsələsində xüsusi fəallıqları ilə seçilmirlər.

 

Vaqif Yusifli: Bunun bir səbəbi də yazıçılarımızın tənqidə dözümsüzlüyündədir. Onlar bir qayda olaraq tənqidin yoxluğundan danışır, amma əslində bu zaman tərifin yoxluğunu nəzərdə tuturlar. Ona görə də, Qulu Xəlilovun sözü olmasın, tənqidçilik çətin peşədir.

 

Elçin Hüseynbəyli: Nasirin də öz spesifik çətinlikləri var. Çətinliyə görə bəyəm tənqid susmalıdır? Oxucu əsəri oxuyub zövq alır, yaxud düşünür. Tənqidçini isə əlavə bir məsələ də maraqlandırmalıdır. Bu təzahür ədəbiyyatda niyə baş verdi? Niyə məhz indi baş verdi? Niyə məhz burda baş verdi? Və sair və sair... Ümumən səbəblərin dərkinin başlandığı yerdən analitik düşüncə və demək tənqid başlayır. Niyə bizdə belə çox romanlar yazılır? Hamletin sözü olmasın, romanlar,  romanlar... Odur ki, bu suala cavab vermək ilk öncə əslində tənqidin işidir. Nasirin işi isə daha çox yeni əsərlər üzərində düşünməkdir. Amma madam ki, məndən cavab istəyirsiniz, fkirlərimi sizinlə bölüşərəm. Məncə, bu, Azərbaycan ədəbiyyatının aqoniyasıdır. İnkişaf etmiş cəmiyyətlər bu mərhələni keçiblər. Şəxsən mən artıq tarix üçün yazıram. Bilirəm ki, Şah Abbas heç vaxt unudulmayacaq. Və mənim tarixi romanlarım da, bilərəkdən məhz dərsliklər üçün yazdığım hekayələrim də tarixdə qalacaq. Məncə, hazırda mövcud olan roman aqoniyası öz-özünə aradan çıxacaq. Faciə onda deyil ki, sən hər yazının üstünə roman etiketi qoyursan, ondadır ki, Azərbaycan dilində roman yazan adam doğma dilini əməlli-başlı bilmir. Söhbət Azərbaycan dilində məişət səviyyəsində danışmaqdan yox, bədii mətnə iddialı şəxsin dil bilgisindən gedir. Cümlə qura bilmir, deyir mənim üslubum belədir.

 

Əsəd Cahangir: Məsələn, səncə, hansı nasirlər dediyin mənada Azərbaycan dilini bilmir?

 

Elçin Hüseynbəyli: Mən konkret ad çəkmək istəmirəm...

 

Seyran Səxavət: Ədəbiyyat dilin balasıdır, dil isə bu gün ədəbiyyatın ən böyük bəlasına çevrilib. Bir dəfə gənclərin biri müsahibəsində deyir ki, Azərbaycan dilində əsər yaratmaq mümkün deyil, çünki bu dil çox cılız və zəifdir. Bu haqda məndən münasibət öyrənəndə dedim ki, o, çox düz deyir. O, bu sözü özü haqqında deyib. Onun Azərbaycan dilini bildiyi səviyyədə heç nə yaratmaq mümkün deyil. Ədəbiyyat elə bir əjdaha məsələdir ki, kənardan kim nə deyir desin, bunları vecinə alan deyil. Ədəbiyyat isə həmişə öz yolu ilə gedəcək.

 

Televiziya və mətbuatın da dili ədəbiyyatdan yaxşı deyil. Televiziyada qazaxlı bir qadından müsahibə götürürlər, qadın deyir ki, “dərdin alem, biz güllələrə məruz qalerix”. Bax, bu gülməli olduğu qədər də, ağlamalıdır. Məndə dil naqislikləri ilə bağlı qəzetlər və televiziyadan topladığım otuz minə qədər fakt var. Təsəvvür edirsinizmi – otuz min fakt! Dil reanimasiya vəziyyətindədiur. İndi yazanların da çoxu reanimasiyadadır. Ədəbiyyatın reanimatora ehtiyacı var.

 

Əsəd Cahangir: Pərvin xanım, sizin povestinizdə rənglərə xüsusi diqqət yetirilib. Necə fikirləşirsiniz, Seyran müəllim qatı Rembrandt boyalarına çox üstünlük vermədimi?

 

Pərvin:  Seyran müəllim tünd boyalardan istifadə etsə də, mahiyyətcə həqiqəti deyir. İndiki romanlar, xüsusən gənclərin yazdıqları daha çox bu cür təhlil olunur:  süjet yaxşıdır, struktur yaxşıdır, amma dili pisdi. Yaxud deyirlər ki, dili yaxşıdı, amma çox pərakəndədir. Faktlarla razıyam. Bununla belə, mən problemə, rəssamların diliylə desək, akvarel boyalarla, yəni daha loyal, hətta nikbin yanaşıram. Çünki bunu keçici bir mərhələ sayıram. Həm də bu, təkcə bizdə yox, müxtəlif ölkələrdə olan problemdir. Bu gün burada müzakirə etdiyimiz eyni xarakterli problemlərin  qaldırılmasını Moskvada rusdilli yazıçıların seminarında iştirak edəndə də müşahidə etmişəm. Ədəbiyyatın, televiziyanın, musiqinin bayağılaşmasını orda da müzakirə edirlər. Yəqin ki, bu məsələdə maarifləndirmə işi vacib şərtlərdən biridir. Ən ciddi problemlərdən biri də savadsızlıqdı. Əlinə qələm alan hər kəs yazır və ədəbiyyatşünaslıqdan, əsəbiyyatdan xəbəri olmadığı üçün özü də bilmir nə yazır. Elə bilir roman yazıb.

 

İntiqam Qasımzadə: Pərvin xanım, siz nə əcəb “Balerina” roman adıyla təqdim etmədiniz? (gülür)

 

Pərvin: Roman adıyla təqdim etmədim, ona görə ki, bu əsər roman deyil və məncə, bununla heç nə itirmir.

 

Əsəd Cahangir: Bəs onda nə edək, bəlkə, dünyanın ünlü nasirlərini dəvət edək ki, gəlib romançılarımıza ustad dərsləri keçsinlər?

 

Seyran Səxavət: Futbolda belə bir qayda var ki, öz oyunçuları zəif olanda  başqa yerdən futbolçu gətirirlər. Dildə, ədəbiyyatda isə, məncə, belə bir şey ola bilməz. Biz axı legioner xalq yarada bilmərik. Bir də, axı, ingilis, fransız, amerikan gəlib sənə nə öyrədəcək? Onun ustad dərsi Mirzə Cəlilin “Dəli yığıncağı”ndakı amerikan Lalbyuzun dəlilər şəhərində lüğətə baxa-baxa həkimlik eləməyi kimi bir şey olacaq. Bizim xalqın qarğışlarından biri də “dilin qurusun”dur. Sanki müasir Azərbaycan dilinə kimsə qarğış edib ki, ay xalq, səni görüm, dilin qurusun. Ona görə də, Elçin, sənin adını çəkmək istəmədiyin o müəlliflər öz naqis dilləri ilə təkcə ədəbiyyat yox, xalqın da xətrinə dəyir, amma sən onların adını çəkməyə, xətirlərinə dəyməyə qıymırsan.

 

Elçin Hüseynbəyli: Seyran müəllim, mən ad çəkmirəmsə, siz çəkin, topladığınız otuz min faktdan üç-dördünü sadalayın. Mən ad çəksəm, gərək sistemli şəkildə çəkəm. Birini deyib, birini qoymaq istəmirəm.

 

Əsəd Cahangir:  Təkcə qrafomanlar yox, bəzən istedadlı müəlliflərdə də müxtəlif xarakterli dil problemi ilə üzləşirik və məni bunun səbəbləri maraqlandırır. Məsələn, son illərdə “Çadır”, “İt qanı”, “Daşlı qala” və sair romanlarını dərc etdirən Kamil Əfsəroğlunun nəsr dili canlı danışıq üslubuna maksimum yaxınlığı ilə seçilir. Təsadüfi deyil ki, görkəmli tənqidçilərimizdən Akif Hüseynoğlu məqalələrindən birində bunu xüsusi vurğulayıb. Mübaliğə çıxmasa, deyərdim ki, onun əsərləri əsasında Azərbaycan dili idiom və frazemlərinin lüğətini tərtib etmək olar. Ədəbi-bədii dilin demokratikləşməsinin göstəricisi olan bu meylin poeziyada da tipik təmsilçiləri var, məsələn, İlham Qəhrəman.

 

Canlı xalq dilinə  maraq cavan yazarların da diqqətini getdikcə daha çox çəkir. Ən son rastlaşdığım bir nümunəni deyim – Natiq Məmmədlinin “Azərbaycan” jurnalının builki yanvar sayında dərc olunan “Körpüdə ümid” romanında personajların nitqi o qədər təbiidir ki, onların nəinki səsini eşidir, az qala tembrlərini belə ayıra bilirsən. Bu, bədii fikrin xalq dilinin söz qatı ilə yanaşı həm də səs qatına – nüvəsinə nüfuz etmək cəhdinin göstəricisidir və öz-özlüyündə müsbət təzahürdür. Amma bəzən bu müəlliflərdə, xüsusən də Kamil Əfsəroğlunun əsərlərində canlı xalq dilinə sevgi mətnin fövqünə qalxan özəl məqsədə çevrilir. Yazıçının yaxın mənalı, sinonim çalarlı xalq dili ifadələrindən eyni kontekstdə aşırı səxavətlə istifadəsi oxu dinamikasını, tempi  ləngitmək təhlükəsi doğurur. Qeyd olunan cəhət, nə qədər paradoksal olsa da, Kamil Əfsəroğlunun dili, xüsusən də canlı danışıq dilini həm yaxşı bilməsi, həm də ona sevgisindən doğur.

 

Aslan Quliyevin problemi isə, məncə, bunun tam əksinə, dilə etinasızlıqdan irəli gəlir. Məsələn, onun “Rusiyadan gələn qardaş” povestini müstəqillik dövrü bədii nəsrimizin nəzərəçarpan uğurlarından biri sayıram.  Povestdəki qüvvətli emosional impuls, hərarətli səmimiyyət, gülüş ruhu altında gizlənən zərif kədər, yaddaşsızlıq ağrısı, uzun illərin ayrılığından sonra insanın özünə qayıtması oxucunu əsərin finalında gözləri yaşarıncaya qədər kövrəldə bilir. Mən bu povestdən Dumbadze, yaxud Çoxelinin əsərlərindən aldığım zövqü aldım. Və əgər müstəqillik dövrü Azərbaycan nəsrinin seçilmiş örnəklərindən ibarət antologiya tərtib etsəydim, Sabir Əhmədlinin “Kef” romanı, Anarın “Otel otağı”, Elçinin “Bayraqdar”, Afaq Məsudun “İzdiham”, Azər Abdullanın “Qəmərlidən keçən qatar” povestləri, Məmməd Orucun “Susuz gölün sonası” hekayəsi, Kamil Əfsəroğlunun “İt qanı”, Elçin Hüseynbəylinin “Don Juan” romanları, Eyvaz Zeynalovun “Qisas”, Mübariz Cəfərlinin “Rəqqas”, Məqsəd Nurun “Şəhər meri”, Pərvinin “Balerina” povestləri ilə yanaşı Aslanın bu povestini də ora məmnuniyyətlə daxil edərdim. Amma povestin dilində onun bədii-estetik təsir gücünə uyuşmayan elə məqamlara rast gəlirsən ki, bunu tələsgənliyə yozmaqdan başqa əlac qalmır. Eyni dil-üslub səliqəsizliyini onun “Yazıçının savaşı” romanında da görmək olur. Halbuki Aslanın hələ sovet dövrü nəşr olunan əsərləri, məsələn, “Fəryad” romanı, yaxud “Beşyarpaq yonca” hekayəsində bu məqamlarla üzləşmirik.

 

İntiqam Qasımzadə: Bu, sovet dövrü ilə müqayisədə yazıçıların redaktə məsələsinə önəm verməməsi ilə bağlıdır. O vaxtlar müəlliflə redaktor arasında aylarla çəkən iş gedir, artıq yerlər qayçılanır, zəruri əlavələr edilir, nəticədə romanın nəinki dili cilalanır, hətta kompozisiya quruluşu, ən ümumi strukturu belə dəyişirdi. Ənvər Yusifoğlu, İsi Məlikzadə, İsa İsmayılzadə, xüsusən də Sabir Süleymanov kimi redaktə işini mükəmməl bilən, bu sahə üzrə ixtisaslaşan redaktorlar var idi. Özü də bu iş təkcə Azərbaycan yox, Rusiya, Avropa və Amerikada da belə idi və indi də belədir. Bu, əlbəttə, o demək deyil ki, redaktor dili yazıçıdan yaxşı bilir, sadəcə, mətnə kənar göz hökmən baxmalıdır.

 

Əsəd Cahangir: Bizdən fərqli olaraq dünya ədəbiyyatında redaktəyə ciddi münasibətin tarixi ənənəsi var. Məsələn, on doqquzuncu əsrin 60-70-ci illərində fransız yazarları bir yerə yığışır, müəllif əsəri oxuyur, qızğın müzakirələr gedir, rəylər verilirdi. Flober xəbərin, yoxsa mübtədanın cümlədə birinci gəlməsi ilə bağlı bəzən aylarla baş sındırırdı. Ona görə  Madam Bovari”dəki məşhur yarmarka səhnəsi kimi üslubi gözəlliyin etalonuna çevrilən səhnə yaranırdı. Ona görə bu gün Orxan Pamuk yazır ki, mən yazıçılığın bir sıra sirlərini Floberdən öyrənirəm. Tolstoy hərəsi min səhifədən ibarət “Hərb və sülh”ün üzünü dörd, “Anna Karenina”nı səkkiz dəfə köçürməyə və hər dəfə dil üzərində zəruri cilalama işləri aparmağa ərincəklik eləmirdi. Bizim yazıçıların isə bir çoxuna elə gəlir ki, onların yazdıqlarını Cəbrayıl göydən endirib, ən azı dahidirlər və bircə cümlələrini də o yan-bu yan eləmək olmaz. Xüsusən də gənclərin özünəvurğunluğu  təhlükəlidir.

 

Seyran Səxavət: (gülür) Əsəd, onlar öz dahiliklərinə uzaqbaşı xanımlarını inandıra bilirlər, ona görə burda ədəbiyyat üçün elə bir təhlükə yoxdur.

 

İntiqam Qasımzadə:  Ədəbiyyata təhlükəsi olmasa da, bu münasibətləri ilə ən azı redaktorlar üçün problem yaradırlar. Amma yeni əsərin birgə oxunuşu və müzakirəsi ənənəsi tarixi bizdə də olub. XIX əsrdə müxtəlif ədəbi məclislərdə şeirlər oxunub müzakirə olunurdı. Məsələn, Əsədin təriflədiyi fransız yazıçılarından biri olan Düma Qafqaza səyahətində Şuşadakı şeir məclisində olmuş və Natəvanın yüksək mədəniyyətinə, ağlına, savadına heyran qalmışdı. Altmışıncı illərdə Anar, Yusif Səmədoğlu, Elçin və digərləri bir yerə yığışıb hər təzə yazdıqları əsəri çay stolu arxasında oxuyur, rəylər dinlənilir, əsər bundan sonra işıq üzü görürdü.  Mən o məclislərdə dəfələrlə iştirak etmiş, indi artıq milli nəsrin klassik örnəkləri sayılan o əsərlərin ilk oxucularından, daha dəqiq desəm, dinləyicilərindən olmuşam.

 

Seyran Səxavət:  Ay İntiqam, siz bədii dilin səlisliyi məsələsini niyə ancaq redaktə ilə bağlayırsınız? Əgər özünü yazıçı adlandıran adam dili bilmirsə, buna redaktor neyləsin, müzakirə neyləsin. Gərək yazıçının özünün qabında olsun. Susuz quyuya su tökməklə dolan deyil. Bəyəm, redaktor müəllifin əvəzindən əsər yazmalıdır?

 

Vaqif Yusifli: Seyranla razıyam ki, dil problemindən söz gedəndə yazıçının özü həlledici amildir. Amma məni problemin başqa tərəfi – nasirin öz yaradıcılığının hansı mərhələsində olması maraqlandırır. Məsələn, Elçin Hüseynbəylinin “Balıq adam”, yaxud “Metro vadisi” kimi ilk romanlarının dili ilə son romanlarının dili arasında müsbət mənada böyük fərq var. Bu, əlbəttə, o demək deyil ki, Elçin on il öncə Azərbaycan dilini indikindən pis bilirdi.  Məncə, bunun ilk səbəbi onun kiçik hekayələrdən povest və roman kimi irihəcmli janrlara keçidiylə bağlı idi. Yəni o enerjisini daha çox süjet, fabula, kompozisiya kimi məsələlərə sərf edirdi, özü də hekayə yox, roman janrı miqyasında  bu mənada dil-üslub cilalanması məsələsinin ikinci plana keçməsi başa düşülən idi. Halbuki onun sözügedən romanlardan bir neçə il öncə işıq üzü görən “Rəqs edən oğlan” kitabında toplanmış hekayələr poetik nəsr dilinin gözəlliyi ilə seçilirdi. Elçinin “Şah Abbas”, “Don Juan”, yaxud “Yolayrıcında qaçış” kimi son romanlarında da dil baxımından ilişən məqama rast gəlmirsən. Bu o deməkdir ki, onun romana keçidi dil qatında da başa çatıb. Mən bu fikri istedadlı bir nasir kimi tanıdığım və sevdiyim Mübariz Cəfərlinin romanlarının da dili haqqında deyə bilərəm.

 

(Ardı var)

 

525-ci qəzet.- 2014.- 15 fevral.- S.26-27.