Rənglərin qəriblik nəğməsi
ƏLİ BƏY
HÜSEYNZADƏNİN BƏDİİ İRSİ HAQQINDA
QEYDLƏR...
Taleyin
amansız hökmü ilə dünyanın müxtəlif
guşələrinə səpələnmiş azərbaycanlılar
arasında rəssamlar da az deyil. Bir zamanlar ilğım saydıqları Vətən həsrəti
uzun illər ərzində onlar üçün acı həqiqətə
çevrilib. Həmin sənətkarların
bir qismi hələ də bu ayrılığın mənəvi-psixoloji
yükünü çəkə-çəkə arzu və
ümidlərinin işıgına doğru getməkdədirlər.
Bəziləri isə artıq
dünyasını dəyişib, nə vaxtsa hördükləri
nikbin nəğmə çələngi ümidsizlik
axarına düşərək itib-batıb.
Yurd həsrətini həm də rənglərlə ifadə
edən yaradıcılarımızdan biri də Əli bəy
Hüseynzadə (1864-1940) olub. Görünür onun mühacirət
fəaliyyətində Kreml ideoloqlarını narazı
salan məqamların yoxluğundandır ki, rəsm əsərləri
hələ sovet dönəmində Bakıdakı İncəsənət
Muzeyinin ekspozisiyasında yer ala bilmişdi. Bununla belə demək
lazımdır ki, uzun müddət respublikamızda kommunist ideologiyasına xidmət
edən sovet rejiminin mövcudluğundan xalqımız xaricdə
yaşayan digər rəssam soydaşlarımızdan xəbərsiz
olublar. Yalnız 1989-cu ildə Bakıdakı Azərbaycan Milli
İncəsənət Muzeyində xarici ölkələrdə
yaşayan azərbaycanlı rəssamların əsərlərindən
ibarət "Əzizim Vətən yaxşı..."
adlı sərgi təşkil edildi və
tamaşaçılar əvvəllər təbliği
qadağan olunan soydaşlarımızın
yaradıcılığı ilə tanış olmaq
imkanı əldə etdilər.
Burada Əli bəy Hüseynzadənin də əsərləri nümayiş
etdirildi. Bu və digər əsərlərlə yaxından tanışlıq onun milli təsviri sənətimizdə
saldığı dərin izi dəyərləndirməyə
imkan verir.Onun əsərləri haqqında ətraflı
söz açmazdan öncə gəlin onun təzadlarla dolu
ömür yoluna qısa nəzər salaq...
1864-cü
ilin 24 fevralında Salyanda ruhani müəllim ailəsində dünyaya göz açan
Əli bəy Hüseynzadənin uşaqlığı əsasən
Tiflisdə keçib. Buna səbəb onun şox erkən
valideynlərini itirməsi və ana babası axund Əhməd
Salyaninin (1812-1884)
o dövr üçün çox nüfuzlu
sayılan Qafqazın şeyxülislamı vəzifəsində
çalışması olub. Əvvəlcə Tiflis Müsəlman
Məktəbində ibtidai, sonra isə buradakı gimnaziyada
(1875-1885) tam orta təhsil alan Əli bəy
əvvəlcə Sankt-Peterburqdakı Rəssamlıq
Akademiyasına qəbul olunmaq fikrində olsa da, sonradan bu qərarını
dəyişib və şəhərdəki universitetin
fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olub. Lakin
o, universitet təhsili ilə (1885-1889) kifayətlənməyib
və İstanbula yollanaraq oradakı universitetin əsgəri-tibb
fakültəsində də oxuyub. Bir müddət İstanbulda sonuncu
ixtisasına uyğun işdə çalışan Əli bəy
az sonra siyasi fəaliyyətə qoşulmaqla fəaliyyətini
çox fərqli bir istiqamətə yönəldib. Hadisələrin axarında Türkiyədə və
Azərbaycanda çalışan Ə.Hüseynzadə 1910-cu
ildə doğma vətənini tərk edərək
ömrünün sonuna kimi qonşu və qardaş ölkədə
yaşayıb və çoxcəhətli fəaliyyət
göstərib. Odur ki, bu
gün biz onu görkəmli yazıçı, jurnalist, rəssam,
ictimai xadim, tərcüməçi və ən nəhayət,
rəssam kimi
tanıyırıq...
Əli bəy Hüseynzadə təsviri sənət
tariximizi zənginləşdirəcək əsərlər
yaratmaqla yanaşı, incəsənət haqqında qiymətli
fikirlər də qoyub gedib. Bunların bir qismi "Füyuzat" jurnalında
çap olunan "Qırmızı qaranlıqlar içərisində
yaşıl işıqlar" (1906) məqaləsində
öz əksini tapıb. Onun yazılarından məlum olur ki, o, hələ
Tiflisdə ana babası, Qafqaz şeyxülislamı Əhməd
Salyaninin himayəsində yaşayan zaman rəssamlığa
maraq göstərib. Tiflis gimnaziyasındakı rəsm dərslərində əldə
etdiyi bədii vərdişlər ona sonralar gözəllik duyğularını
ifadə etməkdə yardımçı olub desək,
yanılmarıq. Təbii
ki, təsviri sənət sahəsində müəyyən
hazırlığı olmasaydı, o, Peterburq Rəssamlıq
Akademiyasına qəbul olunmağı arzulamazdı. Lakin son anda o, tərəddüd keçirmiş və
şimal şəhərindəki universitetdə oxumağa
üstünlük vermişdi. Ancaq o,
"açıq səma altında muzey" kimi tanınan bu
şəhərdə də içində gəzdirdiyi
duyğuların daha professional tutumda gerçəkləşməsi
üçün buradakı Rəssamlıq
Akademiyasının axşam kurslarında iştirak etmiş və
əlavə sənət vərdişlərinə yiyələnmişdi.
Odur ki, Əli bəyin bir o qədər də çox olmayan bədii
irsinin hər birində professionallıq duyulur...
Onun bizim günlərə gəlib çatmış bədii
irsi əsasən portret və mənzərə janrında
işlənmiş əsərlərdən ibarətdir.
Bu irsin bir qismi vaxtilə Parisdə yaşayan və bir
neçə il əvvəl
dünyasını dəyişən rəssam oğlu Məmmədsəlimin
ailəsində, bir qismi isə hazırda İstanbulda
yaşayan rəssam qızı Feyzavərdədir. Azərbaycanda isə onun cəmisi üç əsəri
qalıb. Bunlardan biri portret janrında
işlənib. Azərbaycan Milli İncəsənət
Muzeyinin ekspozisiyasında nümayiş etdirilən bu əsərdə
Əli bəyin babası şeyxülislam Əhməd Salyani təsvir
olunub. Əsərdə kitab rəfinin
qarşısında dayanmış şeyxülislamın geyim
elementləri, üzünün cizgiləri, nurani
baxışları rəssam tərəfindən ustalıqla işlənilib.
Bu əsəri ilə Əli bəy Hüseynzadə
XX əsr Azərbaycan realist dəzgah rəngkarlığının
əsasını qoyub. Portret 1900-cu ildə
Türkiyədə (bəzi mənbələrdə onun 1888-ci
ildə çəkildiyi göstərilir) yağlı boya ilə
çəkilib. Əli bəy həyatının
ən çətin anlarında belə bu portretdən
ayrılmayıb. Türkiyədə gənc türk
inqilabçılarının yaratdıqları
"İttihad və tərəqqi" təşkilatının
fəal üzvü kimi təqib olunduğunu hiss edən
Əli bəy İstanbulu tərk edib Hindistana gedəndə də
özü ilə götürdüyü ən əziz əşyalardan
biri bu portret olub...
Digər lövhə isə ilkin görkəmi ancaq
yaşlı nəslin xatirəsində yaşayan məşhur
Bibiheybət məscidinə həsr olunub. Əsər təxminən
1905-1907-ci illərdə işlənib. Otuzuncu
illərdə insafsızcasına dağıdılmış
məscidin real təsvirinin bizə gəlib çatması
maarifpərvər milyonçumuz Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin uzaqgörənliyi sayəsində
mümkün olub. Belə ki, o vaxtlar maddi
çətinliyə düşən Əli bəy iki rəsm
əsərini satmaq qərarına gəlibmiş. Onları Orucov
qardaşlarının Nikolayevski küçəsində yerləşən
dükanına qoyubmuş. Deyilənə görə,
Bakıdakı ingilis konsulu Mak Donnelin mənzərəni
alıb Londona göndərmək istəyini eşidən
Hacı pul verib "Qədim məscidimizin şəkli öz
şəhərimizdə qalmalıdır" deyib. Beləliklə,
əsər Azərbaycanda qalıb və hazırda
bütün mənalarda tarixi sayılan bu tablo da "Şeyxülislam Əhməd
Salyaninin portreti" kimi Milli İncəsənət Muzeyindədir.
Onun üçüncü qrafik əsərində isə
ağbirçək qadınla kiçik yaşlı qız
uşağı təsvir olunub. Bu əsər
Ə.Hüseynzadənin doğma Azərbaycanı həmişəlik
tərk etdiyi 1910-cu ildə Salyanda çəkilib. O vaxt
Bakıdan doğma evlərinə qohumları ilə
vidalaşmağa gələn rəssam çox qısa
müddətdə vaxt tapıb yaxınlarının portretini
də işləyib. Yüksək professionallıqla
karandaşla çəkilmiş
bu qrafik lövhədə Əhməd Salyaninin həyat
yoldaşı Hüsniyyə xanımın xalası
qızı, 75 yaşlı Nisə nənə və Əli bəyin
qardaşı İsmayıl bəyin 11 yaşlı
qızı Böyükxanım bədii görkəm alıb.
Hazırda əsər görkəmli mənzərə
ustası Səttar Bəhlulzadənin Əli bəy
Hüseynzadə ilə qohumluq əlaqəsi (S.Bəhlulzadənin
bacısı Pərzadın həyat yoldaşı salyanlı
olub) olan bacısı oğlunun ailə kolleksiyasında
saxlanılmaqdadır. Əlavə edək
ki, rəssam Türkiyədə yaşayarkən bu portreti
yağlı boya ilə də işləyib.
Əli bəy
Hüseynzadənin Türkiyədə yaşayan qızında
qalan əsərlərin arasında olan "Atatürkün
portreti", "Şeyx Şamilin portreti", "Oğlumun
portreti", "Bəyaz geyimli qadın", "Əylənən
uşaqlar", "Plenerdə natürmort" və s. bədii
tutumunun kamilliyinə görə diqqət çəkir. Hər iki portretdə rəssamın realist-gerçəkçi
sənətin ifadə vasitələrindən istifadə etmə
bacarığı duyulmaqdadır. "Plenerdə
natürmort" əsəri isə onun Azərbaycan rəngkarlığında
iki-mənzərə və natürmort janrını uğurla
birləşdirən ilk rəssam olduğunu təsdiqləyir...
Yeri gəlmişkən
deyək ki, Ə.Hüseynzadənin qızı Feyzavər
(1920) və oglu Məhəmmədsəlim (1915-1994) də rəssamdır.
Uzun müddət Fransada yaşayan Məhəmmədsəlim
Turan sənət aləmində mövcud rəssamlıq
üslublarında yaradılmış çoxsaylı rəngkarlıq
və qrafika əsərlərinin, monumental divar rəsmlərinin,
orijinal biçimli heykəllərin müəllifi və sənət tarixçisi
kimi tanınır.
Feyzavər xanımın rəssamlıq sahəsində
təhsili yarımçıq olsa da, onun müxtəlif
mövzulu əsərlərində qədim bədii ənənələrdən
yaradıcılıqla faydalanmasına şahidlik etmək
mümkündür. Onun əsasən qaval
üzərində çəkdiyi rəsmlər Şərqdə,
o cümlədən də Türkiyədə geniş yayılmış
"Şahmaran" nağıllar toplusuna həsr olunub. Onun insan-ilan obrazlı Şahmarana verdiyi bədii təfsirlər
cəlbedici olduğu qədər də
düşündürücüdür. 94
yaşlı Feyzavər xanım hazırda İstanbulda
yaşayır. Ən böyük arzusu ata
yurdunda hər üç Hüseynzadələrin birgə sərgisinin
açılışını götürməkdir.
Düşünürük ki, elə ölkə Prezidenti
İlham Əliyev cənablarının Ə.Hüseynzadənin
anadan olmasının 150 illiyinin qeyd olunması barəsində
imzaladığı sərəncam da buna əsas verir...
Ziyadxan Əliyev
əməkdar
incəsənət
xadimi
525-ci qəzet.-
2014.- 21 fevral.- S.7.