“Çağdaş Azərbaycan romanı:
problemlər, mülahizələr”- Üçüncü hissə
Layihənin ideya müəllifi və
aparıcısı: Əsəd Cahangir
Müzakirənin
ikinci hissəsini BURDAN oxuya bilərsiniz
Əsəd
Cahangir: Mübariz Cəfərlinin əsərlərində, məncə,
əvvəlindən elə bir ciddi dil problemi olmayıb. Onun
problemi bir az başqa xarakterlidir – bir müəllif
kimi bəzən özünü o qədər gizlədir ki,
oxucu onu yaxşı başa düşmür, yəni müəlliflə
oxucunun ortaq dil tapa bilmədiyi məqamlar olur. Düzdür
onun son illər qələmə aldığı “Bərpaçı”,
“Bənna”, “Bağban” romanlarından ibarət trilogiyasında
müəllif ideyası və təfəkkürünün
önəmli dərəcədə durulduğu da, istər təsvir,
istərsə də dialoqların maksimum cilalandığı
da qabarıq hiss olunur. Bu romanlarla Məmməd
Səid Ordubadi və İsa Muğannadan sonra Azərbaycan
nasiri üçüncü dəfə Nizami ilə dialoqa
girir, amma bu dəfə tamamilə fərqli rakursda. Bütün bu təqdirəlayiq cəhətlərilə
yanaşı, Mübariz oxucu ilə intellektual oyun oynamaq, rebus
qurmaq, fəlsəfəçilikdən son romanlarında da
axıracan əl çəkmir. Orxan Pamukun da
romanlarında simvolik dil elementlərindən geninə-boluna
istifadə olunur: məkandan, qəhrəmanların adından
tutmuş onların geyiminə, hətta gözlərinin rənginə
qədər. Amma mən onun əksər işarələrini
deşifrə edə bilirəm və bu, nəhayətsiz mənəvi
həzz mənbəyinə çevrilir. Odur
ki, bu sözlərlə nasirin simvolik kodlar, rəmzi işarələr
sistemi ilə danışmasının əleyhinə
çıxmıram. Söhbət bu
işarə-kodları açmaq üçün oxucuya nə
qədər imkan yaratmaq, məsələni quş dili həddinə
aparıb çıxarmamaqdan gedir. Ədəbi-bədii
dil mövzusundan kənara çıxsam da, bir məsələni
də qeyd etmək istəyirəm: məncə, Mübariz “Rəqqas”
povestində istifadə etdiyi və ona şəksiz uğur gətirən
realist-psixoloji nəsr üslubunu dərinləşdirmək
yoluyla getsəydi, bəlkə də, daha çox uğur
qazana bilərdi.
Elçin Hüseynbəylinin dilinə gəlincə, son
romanlarında sürətli oxuya nail olmaq üçün
sintaktik cilaya ifrat aludəçiliyi duyulur. Mən, əlbəttə ki, Kamal
Abdullanın romanlarında olduğu kimi bədii sintaksisi
eksperimental səviyyədə qəlizləşdirmək,
bununla oxu prosesini bilərəkdən ləngitməyin də tərəfdarı
deyiləm. Amma sintaksisin aşırı səlisliyini
də ən optimal yol saymıram. Çünki
ifrat axıcı sintaksis belletrist nəsr assosiasiyası
doğura bilər. Salam Qədirzadə, Ələviyyə
Babayeva, Cəmil Əlibəyov, Cəlal Bərgüşad,
Əlfi Qasımov, Xalidə Hasilova, Əzizə Əhmədova,
Əfqan da axıcı sintaksislə yazırdılar, amma
uzaqbaşı “Sevdasız aylar”, “Adamlar və talelər”, “Mənim
analı dünyam”, “Sıyrılmış qılınc”,
“Adilənin taleyi”, Çətin yollar boyunca“, “Mavi gözlərin
işığı”, “Ülkər Aytəkin”ə imza
atırdılar. Gənc nasir Cavid Zeynallının bu günlərdə
kitab şəklində işıq üzü görən
“Leyla” romanının da dilinin səlisliyinə söz ola bilməz. Amma nə olsun, nə
səlis dil, nə də yeniyetmə təfəkkürünə
hesablanmış macəra süjeti romanın məzmun
dayazlığını ört-basdır edə bilmir.
İntiqam
Qasımzadə: Burda bir məsələni incələməyə
ehtiyac görürəm. Çexovun hekayələri,
İlyas Əfəndiyevin roman və povestləri, yaxud Ənvər
Məmədxanlının hekayələrini də birnəfəsə
oxuyursan. Amma kim deyə bilər ki,
onlar belletristdir? Yaxud Dostoyevski, Folkner, Sabir Əhmədlinin
sintaksisi xüsusi səliqəsi ilə seçilmir. Halbuki onlar dünya və milli nəsrin
aparıcı simalarıdır. Yəni demək
istəyirəm ki, dilin axıcılığı həmişə
onun bellterizminə dəlalət etmədiyi kimi, qəlizliyini
də onun birmənalı nöqsanı kimi qələmə
vermək olmaz.
Əsəd
Cahangir: Amma mənim dediyim, sintaksisin sadəlik, yaxud mürəkkəbliyi
yox, bir-birinə zidd bu xüsusiyyətlərin
təbiiliyi, yoxsa süni surətdə
yaradılmasıdır. Hələ antik yunanlar
bilirdilər ki, gözəlliyin etalonu həddi gözləməkdir.
Sadəliyin də, mürəkkəbliyin də öz həddi
var. Yazı prosesində mətnə çox şeylər gələ
bilər, amma
yazıçının bir işi də nəyi
pozmağı bacarmaqdır. Kamal Abdullanın
romanlarının dil özəlliyi, şübhəsiz ki, bədii
nəsrə filologiyadan gəlməsi ilə
bağlıdır. Maraqlıdır ki, onun
“Gizli Dədə-Qorqud” monoqrafiyasını bəzən roman,
“Unutmağa kimsə yox” romanını bəzən monoqrafiya
kimi oxuyursan.
Vaqif
Yusifli: Dil ədəbiyyatın özü deyil, uzaqbaşı
sözüdür və həm də, məncə, dil məsələlərindən
yetərincə danışdıq. Bəlkə başqa
məsələlərə, məsələn, son iyirmi ildə
bədii nəsrdə meydana çıxan mövzu-problematika və
metodologiya yeniləşmələri mövzusuna keçək?
Əsəd
Cahangir: Vaqif müəllim, roman tarixi və nəzəriyyəsi
ilə söhbətimizə sizin
çıxışınızla başladıq. Gəlin, ənənəni pozmayaq, təklif etdiyiniz
mövzulara da sizdən başlayaq.
Vaqif
Yusbfli: Ötən əsrin 20-50-ci illərində yaranan
romanlarımızda əsas qəhrəman ya
istehsalatçı, ya da inqilabçı idi.
Altmışıncı illərdə sosial-siyasi tematikadan mənəvi-əxlaqi
axtarışlar mövzusuna keçid baş verdi.
Böyük inqilabçılar və əmək
qəhrəmanlarını ədəbiyyatda adi adamlar əvəz
elədi. Məsələn, Anar teatrın
asılqanında işləyən sadə bir qadını,
Sabir Əhmədli əsgərlikdən qayıtmış adi
bir gənci, İsi Məlikzadə
kövrək duyğularla yaşayan, həyatda hələ
özünə istinad nöqtəsi tapmayan kənd
cavanlarını, Elçin isə başı aerodram
kepqalı, şumaqədər yonan Abşeron gəncini öz əsərlərinə
qəhrəman seçdi. Bu, ədəbiyyatın
kütlədən fərdin daxili dünyasına enməsinin
göstəricisi idi. Məzmun-ideya dəyişkənliyinə
uyğun olaraq metodoloji yeniləşmə prosesi də getdi –
sosrealizmi psixoloji-realist, yaxud modernist yaradıcılıq
üslubları əvəz etdi.
İnsana dönüş həm də milli təfəkkürə
dönüşə paralel gedirdi. Bu, 60-cı illərdən
sonra yaranan tarixi romançılığın əsasında
durdu. İsmayıl Şıxlının “Dəli
Kür”, Əzizə Cəfərzadənin “Aləmdə səsim
var mənim”, İsa Hüseynovun “Məhşər”, İlyas
Əfəndiyevin “Geriyə baxma, qoca”, Fərman Kərimzadənin
“Qarlı aşırım”, Elçinin “Mahmud və Məryəm”,
Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi” kimi tarixi romanları
bu dalğada yarandı. Ümumən götürəndə, 60-cı illərdən
sonrakı romançılıqda iki əsas meyl var idi – insaniləşmə
və milliləşmə. 90-cı illərdə
nəsrə gələn gənclərdə isə insaniləşməni
həm də bir antihumanizm, milliləşməni həm də
qlobalizm müşayiət etməyə başladı. Və məhz bu əsasda, Əsəd, sənin
haqqında silsilə yazılarla çıxış etdiyin
postmodernizm meydana çıxdı.
Əsəd
Cahangir: Etiraf edim ki, o yazılara görə özəl
qürur duymuram, amma peşiman da deyiləm. Elə
o vaxt da deyirdim ki, bu bir mərhələdir və biz bunu
keçməliyik. Çünki Azərbaycan
da bütün dünya ilə birlikdə Günəşin ətrafına
fırlanır və əgər planetar düşüncə
orbitinə düşməsən, sonra feodalizmdən sosializmə
sıçramaq zorunda qalırsan. Amma gənclərin
postmodernizmindəki xaotikliyin obyektiv səbəbləri də
var. Birincisi,
postmodernizm öz daxili təbiətinə görə
qaydasız döyüşü xatırladır. Bu, məsələnin bütün dünya
üçün ümumi olan fəlsəfi-estetik səbəbidir.
İkincisi, Rusiyada olduğu kimi bizdə də
postmodernizmə bir sinizm xasdır. Çünki
onillər boyu əsarətdə saxlanan insana verilən qəfil
sərbəstlik azadlığın anarxiya kimi dərkinə gətirir.
Bu, məsələnin tarixi-siyasi səbəbidir.
Üçüncüsü, çağdaş
Azərbaycan yazarı özünün intellekti ilə əksərən
seçilmir. Bu, onun postmodernizmi parodiya kimi
qavramasına səbəb olur, yəni o anlayışın
zahirini görür. Bu da məsələnin
milli-intellektual səbəbidir. Və əgər
söhbət bu sonuncu amildən gedirsə, sizinlə
razıyam. Yəni Azərbaycan
yazıçısının, xüsusən də gənclərin
əksərən intellektual təfəkkürü yoxdur.
Roman, xüsusən də çağdaş
roman isə sadəcə stixiya yox, həm də dərin və
geniş təfəkkür tələb edir, sadəcə,
savad yox, bu savadı emal edən, xammaldan məhsula çevirən
təfəkkür.
Pərvin:
Əgər Azərbaycan yazarı, xüsusən də gənclərin
intellekt problemi varsa, niyə bəs sözlərini Eko ilə
başlayıb Fuko ilə qurtarırlar?
Əsəd
Cahangir: Bizim gənclərin əksərinin intellektual səviyyəsi
vikipediya həddindədir. Ekonun, Fukonun
adını da vikipediya həddində çəkirlər.
Mən intellekt deyəndə məlumatfüruş
savad, erudit informasiya yox, elə intellektin özünü nəzərdə
tuturam. Romanın postmodern tipi destruktiv
idrak, inkar üstündə qurulur. Amma nəyisə
inkar etmək üçün əvvəlcə onu nəinki
yaxşı-yaxşı öyrənməli, hətta
Misimanın “Qızıl məbəd” romanının qəhrəmanı
kimi, nə vaxtsa ona valeh olmalısan. Xatırladım
ki, Misimanın qəhrəmanı bir vaxtlar dəlicəsinə
sevdiyi məbədi sonda yandırır. Postmodern
düşüncə də tanıdığın və
sevdiyin bir şeyin inkarıdır. Məsələn,
postmodernizmin patriarxı Eko ömrü boyu tədqiq etdiyi qədim
monastır əlyazmalarına “Qızılgülün adı”nın finalında yandırılmaq
hökmü verir. Kamal Abdulla “Dədə Qorqud” dastanı
üzərində otuz illik tədqiqatlardan sonra
“Yarımçıq əlyazma” romanını yazdı və
müqəddəslik haləsini Dədə Qorqudun
başından çıxardı.
İlqar Fəhminin “Çənlibel
tülküsü” silsilə romanlarında Koroğlunun dəlilik
fəlsəfəsi, romantik igidlik və mərdlik idealları,
bir sözlə çənlibelizm ironiya hədəfinə çevrilir.
Amma bütün bu ironiyanın alt qatında müəllifin
orta əsrlər tarixi, divan ədəbiyyatı, sufi düşüncəsi, ümumən şərq
zehniyyətinə razılıq doğuran bələdliyi də
qabarıq hiss olunur. Tənqid hədəfinə
məhz bu bələdlik və sevgi sözügedən müəlliflərin
ironiyasına ikibaşlılıq səciyyəsi verir,
onları bayağı və naşı inkardan xilas edir.
Yəni onlar nə dediklərini bilirlər, amma
nə deyirlər, bu artıq başqa söhbətin
mövzusudur.
Vaqif
Yusifli: Naşılıqdan söz düşmüşkən,
bəzi gənclərin roman poetexnologiyasına nabələdliyi
heyrət doğurur. Müstəqillik
qazandıq, amma ilk illərdə hərc-mərclik,
harmoniyanın pozulması halları oldu. Bu
təzə bir şey deyildi, inqilab illərində də,
60-cı illərdə də belə olmuşdu. Tarixi təbəddülatların ədəbiyyata
böyük təsiri danılmazdır. Amma Pərvin
xanımın bir az öncə xüsusi
vurğuladığı tarixi şərait çağdaş
roman probleminin ancaq ən ümumi səbəbidir, yeganə səbəbi
deyil. Çünki istedad həmişə
zamandan üstündür.
2000-ci ildən bu günə qədər Azərbaycanda təxminən
yüz əlli roman yazılıb. Bu illər ərzində
iki-üç roman tipi ilə qarşılaşırıq.
Məsələn, Sabir Əhmədlinin “Axirət sevdası”,
“Kef”, “Ömür urası”, “Yaşasın azadlıq”
romanları eyni ilə 70-80-ci illərdə yazdığı
romanların davamıdır. Yeni romançılar da meydana
çıxdı: Mübariz Cəfərli artıq
üç sanballı romanın müəllifidir, eləcə
də, Aslan Quliyev, Kamal Abdulla, Hüseynbala Mirələmov,
Elçin Hüseynbəyli, Kamil Əfsəroğlu,
Əlabbas, Eyvaz Zeynalov, İlqar Fəhmi, Yunus Oğuz...
Əvvəllər klassik bir qanun vardı: yazıçı əvvəlcə
hekayə yazırdı, sonra povest, sonra roman. Roman
sahəsindəki uğursuzluğun ən ümumi səbəblərindən
biri də bu qanunun aradan qalxmasıdır.
İntiqam
Qasımzadə: Bu, sadəcə, yuxarıdan verilən bir
qanun yox, həm də yaradıcılığın daxili təbiətindən
doğan bir qanunauyğunluqdur. Çünki
hekayə, yaxud povest roman tarlasının ilkin
toxumlarıdır.
Vaqif
Yusifli: Bu günkü cavanların iri həcmli nəsr vərdişlərinə
yiyələnmədən romana keçmək cəhdləri
bir meylə çevrilib. Yəni dediyiniz o
toxumları səpmədən məhsul götürmək istəyirlər.
Əli Əkbərin “Amneziya”, Seymur Baycanın “Ana ürəyi”,
Sevinc Pərvanənin “Şəhər”, Qaraqaplanın
“Xilasroman”, Nərminin “Aç, mənəm”, Pərvizin “Yad
dildə”, Cəlil Cavanşirin “İtirilmiş əlyazma”, Qan
Turalının “Mustafa”, Aqşinin “Göləqarğısancan”ı
və sair. Adı keçən mətnlər
romandan daha çox, romana parodiyanı xatırladır. Bu müəlliflərin uğursuzluğunun bir səbəbi
də odur ki, əksəriyyəti şairdir və şeirdən
birbaşa romana keçmək istəyirlər.
Əsəd
Cahangir: Yadınızdadırsa, sovet vaxtı bu qəbil təzahürləri
maklatura adlandırırdılar. Amma o vaxtkı
maklaturanın özüylə müqayisədə belə bu
müəlliflərin yazıları çox naşı
görünür. Həvəskarlıq bu
günkü roman cəhdlərinin ən ciddi problemidir. İsa Muğanna vaxtilə Əkrəm Əylislinin
povestlərini bəyənmir, povestuşka
adlandırırdı. Bəs, görəsən,
indikilərin yazılarını oxusa, nə deyərdi?
Özü də qəribəsi o deyil ki, kimlərsə bu səviyyədə
yazıları roman adıyla dərc etdirir, odur ki, bəziləri
bunları ədəbiyyat adına qəbul
edir. Və kimlərsə hətta bunların
yayılmasında maraqlıdır – çünki belə
şeylərin fonunda özlərinin ortababat əsərləri
şedevr kimi görünür. Amma
şeirdən nəsrə keçmək məsələsində
mən sizdən fərqli düşünürəm.
Dünya ədəbiyyatında şeirdən nəsrə və
yaxud əksinə, nəsrdən şeirə uğurla
keçən, yaxud bunları paralel aparan onlarla imza var:
Höte, Valter Skott, Hüqo, Rembo, Puşkin, Lermontov, Oskar Uayld,
Bernard Şou, Pasternak. Bu gün ingilis nəsrinin
ən ünlü imzası sayılan, ingilis nəsrini əyalət
çərçivələrindən dünya
meridianlarına çıxaran Piter Akroyd
yaradıcılığa ədəbi tənqidə
başlayıb. Tutaq ki, mən ədəbi
fəaliyyətə tənqidçi kimi başlamışam,
bu bəyəm o deməkdir ki, şeir, poema, yaxud roman yaza bilmərəm?
Vaqif
Yusifli: Belə imzalar milli ədəbiyyatda da olub. Nizaminin dastanlarının özü mahiyyətcə
nəzmlə yazılan romandır. Mirzə Fətəli
Axundov, Məmməd Səid Ordubadi, Abdulla Şaiq, Cəfər
Cabbarlı həm şeir, həm də nəsr
yaradıcılığı ilə məşğul olublar.
Müasirlərimiz Seyran Səxavət, Vaqif Nəsib
istedadlı şair olduqları qədər də, maraqlı nəsr
yazarlarıdır. Məşhur şair Əli Kərimin
“Pillələr”i Azərbaycan nəsrində psixolji üslubda
yazılmış ilk romanlardan biri kimi vaxtilə maraqla
qarşılanmışdı. Amma
ümumi prinsip bir şey, onun konkret tətbiqi isə başqa
şeydir. Yəni mən ümumən
dünya ədəbiyyatı, yaxud milli ədəbiyyat tarixi
yox, konkret olaraq şeirdən nəsrə keçən
çağdaş gənc yazarlardan danışıram. Bundan əlavə, bu romanlarda həyat
başdan-başa qaranlıq içində verilir, çox eybəcər
motivlərə söykənilir. Pessimist
ovqat, nifrət emosiyası, antimilli ruh, idealsızlıq
onların əsas fərqləndirici məzmun xüsusiyyətidir.
Bu isə onu göstərir ki, o romanlar nəinki
forma baxımından primitiv, həm də məzmun
baxımından zərərlidir, yəni ən yaxşı
halda uğursuz klaviatura məşqidir.
Əsəd
Cahangir: Cavan-qoca qarşıdurması yaratmaq istəmirəm,
çünki istedadın cavanı-qocası olmur, amma bəzi
yaşlıların romanları eyni xüsusiyyətləri
daha qabarıq əks etdirir. Maraqlıdır ki,
yaşlı yazarların böyük bir qismi sovet
dövründən müstəqillik dönəminə,
iyirminci əsrdən iyirmi birinci əsrə keçə bilmədilər.
Onların bəzilərinin hər yeni roman cəhdi
isə ədəbiyyatdan növbəti
uzaqlaşmalarının göstəricisi oldu. Məsələn,
məncə, Əkrəm Əylisli “Ətirşah Masan”la
özünün bir yazıçı, “Daş yuxular”la isə
həm də bir vətəndaş və Allah bəndəsi
kimi iflasını ortaya qoydu.
İntiqam
Qasımzadə: Bu gün yaranan
uğurlu nəsr nümunələri bir yana, hətta Əkrəmin
özünün bir vaxtlar yazdıqlarının fonunda belə
“Daş yuxular”
heç nədir.
Pərvin:
Mən “Daş yuxuları” düşüncə
azadlığının imitasiyası sayıram. Baxın, mən hamıdan fərqli
düşünürəm, başqayam, seçilirəm,
hamı pislədiyini bəyənir, dəyər hesab
olunanı söyürəm.
Elçin
Hüseynbəyli: Pərvin xanım, əgər sadəcə
belə olsaydı, dərd yarı olardı. Bu romanın
yaranmasının əsas səbəbi onun müəllifinin
merkantil maraqları, əsassız ambisiyaları, karyerist
iddialarının həyata keçməməsindən
doğan qəzəbdir. “Daş yuxular”ın tarixi təhrif
etməsi bir yana, o, heç bir bədii-estetik
parametrinə görə də ədəbiyyat sayıla bilməz.
Çünki burda heç nə motivləşməyib,
çox birtərəfli yazılıb. İctimai
qınaq onu öz yerində layiqincə oturtdu və məncə,
bizim “Daş yuxuları” hətta tənqid etməyimiz belə
onun müəllifi üçün layiq olduğundan artıq
şərəfdir.
Əsəd
Cahangir: Elçin, “Daş yuxular” mənim də sevmədiyim
mövzudur, bununla yanaşı, münasibətimizdən
asılı olmayaraq, müzakirəmiz müstəqillik
dövrü Azərbaycan romanının güzgüsünə
çevrilməli, yaxşı da, yaman da bu güzgüyə
düşməlidir. Amma səninlə
razıyam ki, neqativlərin tənqidinə həsr etdiyimiz
enerjini pozitivlərin təbliğinə yönəltsək,
daha faydalı olardı.
Vaqif
Yusifli: Sözünə qüvvət, götürək Kamil
Əfsəroğlunun son illər nəsrimizin uğurlu
nümunələrindən biri olan, Qarabağ mövzusunu real,
canlı həyat faktları əsasında əks etdirən
“İt qanı” romanını. “Daş yuxular”
kimi bu roman da rus dilində, Rusiyada dərc olunub. Amma Əkrəmdən fərqli olaraq müəllif
Qarabağ probleminə ermənipərəst rakursdan yox,
milli-tarixi həqiqət və ümumbəşəri humanizm
mövqeyindən yanaşır. Müharibə
ümumən insanı insanlıqdan çıxarır. “İt qanı”ndan doğan son qənaət budur.
Bəs, niyə biz ancaq pisdən
danışıb yaxşı haqqında susuruq? Eləcə
də, Hüseynbala Mirələmovun
“Dağlarda atılan güllə”, “Xəcalət”, Aqil Abbasın “Dolu”, “Allahı qatil edənlər”
romanları, Elçin Hüseynbəylinin “Əsirlər”
povesti. Amma bunu da demək lazımdır ki,
Qarabağ mövzusuna həsr olunan bəzi romanlarda
ümummilli dərd, ağrı plakatçılığa
çevirib. Və hələ də
spesifik müharibə psixologiyasını, çağdaş
Azərbaycan gerçəkliyini əks etdirən monumental əsər
ortada yoxdu.
Əsəd
Cahangir: Sizcə, bunun səbəbi
nədir?
Elçin
Hüseynbəyli: Məncə, səbəblər çoxdur:
döyüşçü psixologiyasını vermək bir az çətindi. İkincisi, biz
məğlub durumdayıq. Buna görə
nə yazaq? Qarabağı alanda
yaxşı əsər də yazılacaq. Hələlik isə, optimal variant kimi vətənsizlik,
qaçqınlıq, müharibənin insanın həyatına
vurduğu zərbələri yazmaq qalır.
Vaqif
Yusifli: Elçinlə razılaşmaq olar. Dünya
tarixi və ədəbiyyatı praktikası da bunu təsdiq
edir. Antik bir misal çəkəcəm, məsələn,
qədim yunan dramaturgiyası yunanların farslar üzərində
qələbəsindən doğmuşdu. “Hərb
və sülh” rus ədəbiyyatının ən monumental əsəridir
və o, rusların fransızlar üzərindəki qələbəsindən
doğmuşdu.
Əsəd
Cahangir: Amma qələbədən doğulan əsərlərlə
yanaşı, qələbəni doğan əsərlər də
var. Nərimanov vaxtilə deyirdi ki, Sabir öz şeirləri ilə
İran inqilabına bir ordudan artıq xidmət edib. Yaxud,
Remark, Feyxtvanger, Tomas Mann, Zegers, Sartr, Kamyü, Heminquey və
digər çoxsaylı antifaşist
yazıçıların əsərləri. Faşistlər
tərəfindən nə qədər yazıçı
öldürüldü, sağ qalanlar amansız təqiblərdən
bütün dünyaya səpələndilər, amma öz qələmləri
ilə dişindən dırnağına qədər
silahlanmış faşizmlə axıracan vuruşdular və
qalib gəldilər. Bəyəm,
yazıçı durub gözləməlidir ki, qalib gələk,
sonra yazaram. Üstəlik də bizim
yazarları nə o təqiblər, nə də ölüm təhlükəsi
gözləyir. Sadəcə, ruh
ölübdür. Bilirəm, ağır
ittihamdır, amma bunu da deyəcəm – yazıçı vətəni
özününkü saymır. Ədəbiyyatda
bir laqeydlik sindromu var. Tanınmış bir şair yazır
ki, mən Qarabağı artıq unutmuşam. Qarabağ boyda dərdi olan gənc bir yazar isə
gündəmə gəlmək üçün bayağı
bir müğənninin əlindən öpməyə
hazırlaşır.
Seyran Səxavət: Məncə,
yazıçının öz işi var, o nə qələbə,
nə də məğlubiyyətə baxır. Məsələn,
məğlub fransızların yazıçısı
Hüqo Vaterloo döyüşünü bütün möhtəşəmliyi
ilə əks etdirən “Səfilləri” yazmışdı.
Yaxud, “Hacı Murad”ın müəllifi kimi
Tolstoy qalib xalqın təmsilçisi idi, amma bu qələbəni
təqdir etmirdi.
Pərvin:
Hüqo “Səfillər”i Vaterloo döyüşündən
yarım əsr sonra yazmışdı. Çünki
nəsr şeirdən fərqli olaraq hadisələrin təfərrüatlı
dərkini, bu isə böyük zaman tələb edir. Məsələn,
İkinci Dünya müharibəsindən bəhs edən ən
yaxşı romanları o dövrün aparıcı
yazarları olan Əbülhəsən, Hüseyn Abbaszadə,
Süleyman Vəliyev yox, o
dövrdə öz uşaqlıqlarını yaşayan
İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli, Elçin və digərləri
yazdılar. Qarabağ mövzusunu yazacaq
yazıçı, bəlkə də indi orta məktəbdə
oxuyur.
İntiqam
Qasımzadə: Mən Pərvinin bu fikriylə razıyam ki,
hisslə bağlı, ani qığılcım kimi yaranan
şeirdən fərqli olaraq nəsr hadisələri tam əhatə
etmək üçün daha böyük vaxt tələb
edir. Hadisələr uzaqdan daha yaxşı dərk
olunur. Amma
1988-ci ildən götürsək, Qarabağ hadisələrinin
üstündən artıq bütöv bir qərinə
keçib. O illərin uşaqlarının artıq
otuzdan çox yaşı var. Bəs onda müharibə
mövzulu romanlar hanı? Bir neçə il
öncə akademik Ramiz Mehdiyev yazanda ki, son zamanlar rezonans
doğuran roman yaranmayıb, bu sözdən inciyənlərdən
biri də mən olmuşdum. Müstəqillik
dövrü ədəbiyyatına panoram şəklində
baxanda isə görürsən ki, bu fikirdə həqiqət
var. Doğrudan da, 90-cı ildən bu günə qədər
Azərbaycanda möhtəşəm bir roman yaranmayıb.
Söhbət, əlbəttə, ilk öncə
Qarabağ mövzusundan bəhs edən romanlardan gedir.
Əsəd
Cahangir: Seyran müəllim həm bir qarabağlı, həm də
bir romançı kimi bu iradlara nə deyərdiniz?
Seyran Səxavət:
Mən bütün ərkim keçən dostlarıma
Qarabağ haqqında əsər yazmağı qadağan edərdim.
Şəxsən, mən elə bir əsər
yazaram ki, qəhrəmanım Hollivud filmlərindəki kimi əldə
silah İrəvana qədər qıra-qıra gedər. Amma bu, xalqın başının altına yastıq
qoymaq kimi bir şey olardı. Digər tərəfdən
isə, Qarabağ haqqında roman yazsan, gərək
açasan sandığı, tökəsən
pambığı. Nəhayət, Qarabağ haqqında ən
yaxşı əsəri, məncə, müdafiə nazirimiz
yazmalıdır!
Əsəd
Cahangir: Amma qılınc qələmlə birləşəndə
güclü olur. Azərbaycanın ilk romançısı
Nizaminin diliylə desək, “o zamandan ki, qələm yazı
yazdı, dürr saçdı, bu dünyanın
gözünü ilk dəfə sözlə açdı.”
İnsan da bir dünyadır və əgər
söz dünyanın gözünü açıbsa, demək,
insanın da gözünü açmağa qadirdir. Mənə elə gəlir ki, müzakirəmizi yekunlaşdırmağın
vaxtı gəlib çatdı. Əlbəttə,
bir müzakirə ilə çağdaş roman problemini
çözdüyümüzü düşünsək, sadəlövhlük
etmiş olarıq. Amma hər halda müxtəlif
romançıların ünvanına burda kifayət qədər
əsaslı iradlar da, obyektiv təhlillər də, səmimi
təriflər də səsləndi, müstəqillik
dövrü Azərbaycan romanının ən azı
konturlarını cızıldı. Olsun
ki, kimlərsə sözlərimizdən razı, kimlərsə
narazı qalacaq. Lakin məncə,
bir məsələ obyektiv oxucunun nəzərindən qaçmayacaq –
bütün burda deyilənlər ədəbiyyat naminə
deyildi.
525-ci qəzet.- 2014.- 22 fevral.- S.26-27.