Saz-söz sənəti, aşıq yaradıcılığı: tükənməz milli-mədəni irs xəzinəmiz

"Yeddi oğul istərəm" filmində Gəray bəyin aşığa "Yanıq Kərəmi"ini sifariş verməsi, Cəlalın "Kələntər dayı, ürəyimi nişan al! Ağrıdır axı..." epizodunu, yəqin ki, xatırlayırsınız. Aşıq ifasını kəsmək istəsə də, Gəray bəy buna imkan vermir və beləliklə, Cəlal Kələntər dayının hesabına bu havanın sədası altında həyatı ilə vidalaşmalı olur... Təbii, bu film, bu əsər yaradıcı təxəyyülün məhsuludur və inanmaq çətindir ki, ölüm sifarişi musiqi sifarişinə qarışsın...

Bu il martın 28-də isə Azərbaycanın böyük yazıçısı İsa Hüseynov vəsiyyətinə görə "Ruhani" aşıq havasının sədaları altında torpağa tapşırıldı. "Ruhani" yazıçının ssenarisi əsasında çəkilmiş "Tütək səsi" filmində oğlunu həsrətlə gözləyən İsfəndiyar əminin ifasında daha çox sevildiyinə görə bu hava böyük yazıçı ilə xatırlanır... Ona görə də yazıçının dəfni nəinki mərasim iştirakçılarını, həmçinin ekranlardan seyr edən tamaşaçıları belə kədərləndirdi.

Bu, bir-birindən fərqli iki epizodu ona görə xatırlatdım ki, aşıqlarımız yalnız qədim zamanlarda insanların istək və arzularının tərənnümçüsü olmayıblar. Göründüyü kimi onlar istər Sovet illərində, istərsə də müstəqillik dövründə hörmətlə qarşılanıblar. Bir halda ki, Azərbaycan aşıq sənəti yüzilliklərdir sevilir və şifahi şəkildə nəsildən- nəsilə bu günümüzə kimi ötürülür, deməli, o ölümsüzlük qazanıb. Məlum olduğu kimi aşıqlarımız hazırda nəinki ölkəmizdə, eləcə də dünyanın məşhur konsert salonlarında, mədəniyyət ocaqlarında sazı sinələrinə sıxıb dinləyicilərini feyziyab etməkdədirlər. 2009-cu ildə Azərbaycan aşıq sənətinin UNESCO-nun Dünya Mədəni İrs siyahısına daxil edilməsi isə ona sanki dünya vəsiqəsi qazandırdı.

Yanşaq, Varsaq, Şeyx...

Aşıq sənəti, poeziyası qədimdirsə, deməli, onun kökləri şifahi xalq ədəbiyyatına, xalq yaradıcılıq nümunələrinə gedib çıxır. Ona görə aşıq müxtəlif dönəmlərdə Ozan, Yanşaq, Varsaq və s. adlarını daşıyıb. "Aşıq" sözü isə bir titul kimi təxminən XI-XII əsrlərdən bəllidir. Tədqiqatçılar "aşıq" sözünü ərəb sözü olan "eşq" (aşiq, sevən) və ya türk sözü olan "işıq" (nur) sözü ilə əlaqələndirirlər. Hətta "aşıq" sözünü "şeyx" (Şərq ruhani qardaşlıqlarının rəhbəri) sözü ilə də bərabərləşdirirlər. Lakin alimlər "aşıq" və "aşiq" sözləri arasında olan oxşarlığa daha çox diqqət yetirirlər.

Ustaddan ifaçıya...

Aşıq sənəti heç də sadə deyil. O, şeir yazır, musiqi bəstələyir, oxuyaraq sazda çalır, rəqs edir. Lakin bir aşıqda musiqi, poeziya, təhkiyə, rəqs, pantomima, teatr sənəti elementlərinin üzvi şəkildə birləşməsi az təsadüf olunur. Odur ki, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə görə aşıqlar fərqli qruplara bölünür: "Ustad aşıqlar", "İfaçı aşıqlar", "Şair aşıqlar"...

Gəncəbasardan Təbrizə

Ola bilər ki, aşıqlar xarici səhnələrdə sazla oxuya-oxuya, oynaya-oynaya çıxış edəndə onların hansı məktəbin nümayəndələri olması faktına əhəmiyyət verilməsin. Amma Azərbaycanda bu çox mühümdür. Çünki aşıq sənətində bölgələrə görə ifa tərzi, instrumental müşayiət tipi, dastan repertuarı, ifa vaxtı xoreoqrafik cizgilər nümayiş etdirən müəyyən musiqi ənənələri formalaşıb. Bu və ya digər əlamətlər üzrə Azərbaycan aşıq sənətinin çoxsaylı lokal ocaqları nisbətən iri Gəncəbasar və Borçalı (qərb), Şirvan (şərq), eləcə də bir sıra İran Azərbaycanı - Təbriz, Qaradağ, Urmiya, Savə, Zəncan (cənub) aşıq məktəb və mühitlərində birləşdirmək olar.

Ustadnamədən "Kitabi- Dədə Qorqud"a

Heca aşıq yaradıcılığında ən geniş yayılmış şeir vəznidir. Milli poeziyamızın heca janrları olan bayatı (7 heca), qoşma (11 heca), müxəmməs (beş misra), ustadnamə, qıfılbəndlə yanaşı, onun poetik formaları olan gəraylı (8 heca), divani (15 heca), təcnis (11 heca) aşıqların sevimli formalarıdır. Habelə XVI-XIX əsrlərdə aşıq poeziyası klassik yazılı poeziya ilə də sıx bağlı olub. Məsələn, divani, müxəmməs, müsəddəs və müləmmə janrları klassik yazılı poeziyanın təsiri altında yaradılıb. Aşıq yaradıcılığında ən mürəkkəb və ən bitkin janr dastan hesab olunur. XVI-XX əsrlərdə Azərbaycan aşıqları tərəfindən 150-dək qəhrəmanlıq, lirik, ibrəti və digər mövzularda dastanlar yaradılıb. "Koroğlu", "Əsli və Kərəm", "Abbas və Gülgəz", "Qurbani", "Aşıq Qərib", "Məsum və Diləfruz", "Əmrah", "Tahir və Zöhrə" və s. dastanlar müasir dövrdə də aşıqlar tərəfindən söylənilir. Azərbaycan aşıq sənətinin zirvəsi isə 1300 il yaşı olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı hesab olunur.

Üzeyir Hacıbəyli - Azərbaycan professional musiqisinin banisi ilk dəfə aşıq musiqisinin təkrarsız xüsusiyyətlərindən böyük peşəkarlıq və bacarıqla istifadə etməklə özünün şah əsəri olan "Koroğlu" operasını yaradıb. Dahi bəstəkarın sənət əsəri artıq 70 ildən çoxdur ki, uğurlu səhnə həyatı yaşayır.

Dirili Qurbani, Xəstə Qasım...

Aşıqlar xalq arasında olduqlarına görə həmişə hörmət sahibi olublar. Odur ki, onlar həyatdan köçsələr belə unudulmurlar. Dirili Qurbani (XVI əsr), Sarı Aşıq, Abbas Tufarqanlı (XVII əsr), Xəstə Qasım, Abdal-Gülablı Valeh (XVIII əsr), Dilqəm, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Hüseyn Şəmkirli, Hüseyn Bozalqanlı, Molla Cümə (XIX əsr) və b. yaradıcılıqları nəinki aşıqlar tərəfindən yaşadılır, həmçinin ədəbiyyat nümunələri kimi tədris olunur.

Aşıq Pəri, Aşıq Dilşad...

Aşıq deyəndə gözlərimiz önünə qalife şalvarlı, buxara papaqlı, beli kəmərli buğuburma kişilər canlanır. Amma aşıq qadınlar da var ki, onlar öz məharətləri və istedadları ilə kişi aşıqlardan heç də geridə qalmırlar. Aşıq Pəri (XIX əsr), Aşıq Həmayıl (XIX əsr), Aşıq Bəsti (XX əsr), Aşıq Dilşad (XX əsr) və b. klassik aşıq şairələrimizdən hesab olunurlar. Aşıq ənənələri qadınlar arasında elə müasir dövrdə də yaşadılır.

Repressiya qurbanı Aşıq Mirzə Bilal

Amansız repressiya Aşıq Mirzə Bilalın da həyatına son qoyub. 1872-ci ildə Şirvan qəzasının Ağsu rayonunda Qəşəd kəndində anadan olan Mirzə Bilal təhsilini əvvəlcə həmyerlisi Molla Xasının, sonrasa Şamaxıda böyük maarifçi Seyid Əzim Şirvaninin məktəbində davam etdirib. Şamaxı ədəbi mühiti - "Beytüssəfa" və mesenat Mahmud Ağa Əhməd Ağa oğlunun musiqi-şeir məclisi onu sənət dünyasına bağlayıb. Mahmud Ağa məclisində Əngəxaranlı Aşıq İbrahimlə tanışlığı onu aşıq sənətinə gətirib. O, qırx ilə yaxın Şirvanda bu sənəti yaşadıb və onlarla şagird yetişdirib. Böyük nüfuz sahibi olması hökumət yetkililərinin nəzərindən yayınmayıb, ona Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) Şamaxı qəzasının əmniyyət müdiri vəzifəsi həvalə olunub. Onun repressiya qurbanı olmasının əsas faktorlarından biri də məhz budur. Şirvanlı Aşıq Mirzə Bilal 1937-ci il iyun ayının 17-də həbs edilib, həmin ilin noyabr ayının 26-da "xalq düşməni" adı altında güllələnib.

Saz kimi

Saz aşığın döyünən ürəyidir. Aşıq özünü məhz bu musiqi alətinin köməyi ilə ifadə edə bilir. Amma aşığı çox vaxt sazla yanaşı, balaban, nağara və bəzən qoşa nağara da müşayiət edir. Saz qoz və tut ağacından düzəldilir. Musiqi alətinin Azərbaycanda üç növü məlumdur: böyük saz (8-9 simli), cürə sazı və ya qoltuq saz (kiçik həcmli), tavar sazı (9 simli, nadirən 8 simli). Tavar sazı müasir dövrümüzdə sazın ən geniş yayılmış növü hesab olunur...

Keçdiyi tarixi yol da, indiki inkişafı da göstərir ki, yüzillərin sınağından çıxmış saz-söz sənəti, aşıq yaradıcılığı dünya durduqca yaşayacaq, onun salnaməsinə yeni-yeni parlaq səhifələr yazılacaq.

Ü.HEYDƏROVA

525-ci qəzet.-2014.-3 iyul.-S.4