"Əsərləri" V cild (1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov;

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Hərb dəhşətləri altında məhv olan insanlara sülh bəşarəti, cahangirlik altında paymal olan millətlərə istiqlal müjdəsi, istibdad çəngəlində can çəkişən zəhmətkeşlərə hürriyyət nəvidi verən İngiltərə, Fransa, Amerika və müttəfiqlərinin cəmaətləri dəxi müxtəlif cinslərdən, millətlərdən verilən bəşarət, müjdə və o nəvidlərə müstəhəqq təbəqə və cəmiyyətlərdən ibarətdirlər.

Verilən vədlərin vəfa və şəfa ilə ifası onların kəndilərindən ötrü də mənasız degildir.

Zənn edirmisiniz ki, Böyük Britaniya məhkum etdigi düşmən məmləkətlərdə ki, əhalinin hüquqi-milliyyəsini təmin eləsin də, bu müzəffəriyyətin hüsulində kəndisi ilə silah arkadaşlığı edən hindlinin ehtiyacını nəzərə almasın? Yaxud İrlanda humrulı nəticəsiz qalsın...qətiyyən degil.

Hərbi-ümumi bir şeyi isbat etdi. Bunu hər şeydən ziyadə isbat edən İngiltərə, Amerika, Fransa ittifaqı isbat etmiş oldu.

Bir millətdən təşəkkül edən dövlətlər, yaxud millətləri təzyiq ilə degil, ülfətlə birləşdirmiş olan dövlətlər müzəffər çıxdılar. Müqabilə qüvvətləri çox oldu. Ağır zərbələrə dayandılar. Hətta bu gün məğlub kibi görülən Almaniya belə bu xususda bir istina təşkil etməmişdir.

Kimsədən ötrü gizlin degildir ki, bu hərbi-ümumi əsnasında ən çox sarsılan, ən çox daxili təşvişlərə tutulan və axırda bəxilənmiş olduğu parçalara dağılan hökumətlər – Rusiya, Avstriya və Türkiyə hökumətləri olmuşdur. Çünki bu üç hökumət dünyada mövcud müxtəlif millətlərdən ibarət olan dövlətlərin ən məxluti, ən azarlıları idi. Bunların azarı milli dövlət olmamaqdan, ayrı-ayrı millətləri, mənfəətləri təbii bir surətdə degil, zor və güclə bir məqsədə çevirtdirməkdən ibarətdi.

Türkiyənin nicatı Osmanlı imperatorluğu degil, türk hökuməti olmaqdadır. Amənna, buna Milyukov degil, bütün türkçülər, milliyyətin ən qüvvətli birlik cameəsini xəlqimizin “dili dilimdən, dini dinimdən” dedigi cameəsində görən müasir müsəlmanlar dəxi etiqad edərlər. Fəqət əcəba, bu düstur neçün yalnız Türkiyəyə münhəsir olsun?! Neçün Rusiyanın səadəti tamamilə rus kütləsindən mütəşəkkil milli bir dövlət şəklinə girməkdə olmasın?! Neçün dini türkün dinindən, tarixi türk ilə birlikdə islam yolunda cihad etməkdən ibarət ola gələn və əsrlərdən bəri türk sultanını xəlifəyi-ruyi-zəmin deyə tələqqi edən ərəbin Türkiyədən ayrılıb da bir Ərəbistan vücuda gətirməsi Türkiyə üçün bir səadət, bir yüngüllük ədd edilsin də, məsələn, Gürcüstan, Ermənistan, daha ziyadə tamamilə başqa bir dil, özgə bir din, adət və ənənata malik olan Azərbaycan və Türkistan kibi vilayətlərin istiqbalı təsəvvür olunmasın?!...

Bu bir zehniyyətdir.

Zehniyyət demək insanın beynində yer tutmuş bəzi sabit fikirlərdir ki, onu oradan çıxarmaq çətin bir işdir.

Bu xəstə zehniyyət yalnız bu gün müsafir kibi bulunduğu İstanbula bir fateh və bir sahib kibi girmək azarı ilə xəstə olan Milyukovun qafasına məxsus degil, kəmali-təəssüflə görüyoruz ki, bütün rus partiyalarında vardır.

Yalnız Milyukovun şagirdləri olan “Yedinnaya Rossiya” qəzetəçiləri degil, biz görüyoruz ki, rus partiyalarından heç biri ən soldan tutub ən sağına qədər bizim həqqi-istiqlalımızı qəbul etmək istəmiyorlar. Biz görüyoruz onlar “ xilaskar” və “naci” – deyə buraya gətirdikləri və gəldikləri günə “xilas günü” dedikləri ingilisləri, Azərbaycan istiqlalını tanımaya nail görüncə nə intriqalar çevirməgə, nə böhtanlar söyləməgə başladılar!!... Onlar hətta o dərəcəyə gəliyor ki, adəta Azərbaycan türklərinin neçün durub da ingilislərlə ədavət eləmədiklərinə acıqlanıyorlar.

Bu xüsusda heç bir zaman barışmayan bolşeviklə kadet belə kəndi aralarında ümumi bir dil buluyorlar. Menşevik eserlə anlaşıyor. Əmələ burjayla birləşiyor. Arşın ikiləşiyor. Tıbkı Milyukovun arşını kibi. Vahid Rusiya deniliyor. Bu bütün demokratiyanın səsidir – deyə iddia olunuyor.

Azərbaycan deniliyor, bu Müsavatın intriqası, xan, bəy və ağaların kələkidir sayılıyor.

Azərbayca istiqlalını bütün Azərbaycan sosialistləri də müdafiə ediyor – deniliyor. Buna qarşı onlar müsavatçı sosialistdir – diyorlar. Fəqət unuduyorlar ki, bu məntiqə kəndiləri də “Kadet”çi sosialistlərdir.

Bu bir zehniyyətdir. Fəqət xəstə zehniyyətdir. Bu zehniyyətlə bilxassə hökumət eləməyə, hakim olmağa öyrənmiş olan millətlərin firqələri tutulmuşdur. Tutulmaları bir dərəcəyə qədər təbiidir də. Milyukovun və milyukovçu sosialistlərin düçar olduqları xəstəliyə bən bəzi Türkiyə firqələrinin də giriftar olduqlarını görmüşdüm.

Fəqət bu xəstəlik firqə partizanlığı edən bəzi politika adamlarında olsa da əmin olmalıdır ki, məsələyə daha saf və daha aydın nəzərlə baxan və hadisələri sağlam bir hisslə duyan xəlq, əvamfərib və zəhərli siyasətlərlə xərab edilməmiş olan cəmaət hər zaman doğruyu sezər. Bir kərə bu doğruyu sezdimi, həqiqi rəhbərlərini görər, həqiqət yolunu tapar.

Ümid edəlim ki, tarixin bir məsəlini daha qeyd edəmədigi cahan müharibəsinin verdigi dərslər nəticəsində müqəddərati-aləmə icrayi-təsir etmək vəzifəsilə vəzifədar olan böyük millətlərin böyük də demokratiyası bu böyük həqiqəti sezəcək dərəcədə həssas olsun.

Bu olursa, o zaman arşınlar birləşir. Türkiyə üçün istənilən Rusiya üçün də istənilir. “Demokratiya” denildiği zaman mənası dəgişilib də “rus milləti” anlaşılmaz. “Azərbaycan milləti”ni dəxi bəy, xan – deyə təfsir edəməzlər!

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan” 12 qanuni-sani (yanvar) 1919, №85

Nəvid – vədə

Müstəhəqq – ehtiyacı olan, layıq

Məxlut – qarışıq

Məşi – yeriş, hərəkət, rəftar tərzi

Bəxil – paxıl, simic, xəsis

Naci – qurtulan, nicat tapan

Zakatala məsələsi

Zakatala okruğu Zaqafqasiyanın xalis müsəlman əhali ilə məskun vilayətlərindən biridir. Buradakı 100 min əhalidən, ən mübaliğəli hesabla ancaq 5 min miqdarı “inqlo” adı ilə məşhur gürcü manənd bir cinsdən olub mabəqisi qismən türk, qismən də ləzgi həpsi müsəlmandır. Türkcə bütün müsəlmanlar arasında danışılır ümumi bir dildir. Bura əhalisi əskidən İlisu sultanlığı adı ilə muxtar və müstəqil bir həyati-siyasi ilə yaşıyaraq daima müsəlman məmləkəti olmuş, Rusiya tabeətinə keçdikdən sonra dəxi bir idareyi-müstəqilə halında bulunmuşdur.

Zakatala okruğu Zaqafqasiyada təşəkkül edən cümhuriyyətlərin hankısı daxilində olmalıdır?

Bu məsələ ortaya atılınca yuxarıda söylənən əlamətlərə bir də bu vilayətin sıldırım Qafqaz silsiləsi ənkində olduğunu əlavə etməlidir.Vilayətin Şimalı Qafqasiya ilə olan rabitəsi aylarla bağlanıyor. Coğrafiya nöqteyi-nəzərindən Zakatala Nuxa qəzasının mabədidir. Bunlar nəzərə alındığı zaman yuxarıdakı sualın cavabı kəndi-kəndiligindən verilmiş olur.

Zakatala əhaliyi-islamiyyəsi bu xüsusda məntiqin, milli, dini, ictimai və coğrafi məntiqin icab etdirdiyi cavabı zatən vermişlərdir. Daha Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının mərkəzi komitəsi təşkil olunduğu zaman zakatalalı qardaş-larımız kəndi nümayəndələrini göndərməklə bizimlə mərbut olduqlarını göstərmişlərdi. Azərbaycan hökuməti ilk dəfə olaraq Gəncədə təşəkkül elədiyi zaman Zakatala vi-layəti dəxi bu hökuməti tanıdı, onun göndərmiş olduğu məmurları qəbul elədi. Zakatala Milli Komitəsi vilayətin Azərbaycan daxilində olduğunu rəsmən elan elədi. Şimdiki halda dəxi Zakatala nümayəndələri Azərbaycan parlamanında isbatı-vücud ediyorlar.

Meydanda bu qədər bariz sübutlar,cərh edilməz də-lillər, söz götürməz bürhanlar var ikən Gürcüstan-Azərbaycan ittihadının daisi olan “Qruziya” qəzetəsinin Azərbay-can Zakatala uyezdindəki həqqi-hakimiyyətini inkar edəcək bir tərzdə nəşriyyatda bulunmasına təəssüf etməmək qabil degildir.

Azərbaycan hökuməti hər bir nöqteyi-nəzərdən ixtilaf götürməz bir qitəsi olan Zakatalaya aid olan övraq və və-siqələrin kəndisinə təslimi üçün Gürcüstan hökumətinə müraciət eləmişdi. Gürcüstan hökuməti isə bu vilayətin kəndisinə aid oldugunu iddia ilə, məsələ həll olunmayana qədər istənilən övraq və vəsiqələrin Azərbaycan hökumətinə veriləmiyəcəgini bildirmişdir. Gürcüstan hökumətinin bu hər növ heyrət və təəccübə-şayan olan cavabını “Qruziya” qəzetəsi iki əl ilə imza ediyor. Həm də “Gürcüstan ilə Azər-baycan münasibatına suyi-təsir hasil edəcək” bu məsələdə Azərbaycan hökumətinin bu kibi bir təklif ilə Gürcüstana müraciət eləməsini səlah görmüyor.

“Qruziya” qəzetəsi hüdud məsələlərinin həllində yalnız “milliyyət” prinsipindən nəşət edib də məsələyi hankı yerdə, hankı millət oturuyor, – deyə həll etməyi müvafiq görmüyor. Zakatala okruğu tarixən bir Gürcüstan vilayətidir – diyor.

Biz bu məsələyi şu sırada mövzuyi-bəhs etmək istəməzdik. İstəməzdik ki, arada felən bir məsələ yox ikən Zaqafqasiya cümhuriyyətləri bədxahlarına artıq söz danışmaq üçün fəzlə material verək.

“Qruziya” qəzetəsi topraq üzərində yaşayan xəlqin arzui-ümumisi, rəyi-qəti, nüfusun cinsiyyəti, dili, adət və əxlaqı və bütün bunlar üzərinə, cəbrən degil, yerli xəlqin kəndi tip xatiri ilə vaqe olmuş bir işi (əmri-vaqe) degil, xatiri sayirlər bir əsas olmaq üzrə yalnız “Gürcüstanın hüquqi-tarixiyyəsini” etibara alır və ancaq bu düstura təqdis edib də, iddialarını yalnız bu nöqtədən iqamə edərsə, o zaman – əmin olsun ki, – tək qalır, kəndisinə dost bulamaz.

Gürcüstan böylə bir iştaha ilə yaşarsa,o zaman Qazax qəzası ilə Gəncə qəzasını dəxi təhlükəyə məruz görmək qorxusunu bəsləməyə həqli olmazmıyız?

Bu kibi iddialar nəyə yarar, əcaba? Demokrat Gürcüstan kəndisinə bir növlə isanamiyan Axisxayı alır, cəbrlə olsa da Borçalıyı tutar, yerli əhalinin ruhuna, arzusuna, cinsiyyətinə və əzminə rəğmən – fərz edəlim – Zakatala ilə Qazax və sairəyə malik olarsa nə qazanır?

Kəndisinə müxalif vilayətlər, kəndisinə darğın qomşular.

Biz Gürcüstan hökumətini etidala, dostunu tanımağa dəvət edəriz. Azərbaycan ilə Gürcüstanın dostluq və anlaşmaqdan hasil edəcəkləri böyük mənfəətlər yanında bu kibi könül bulandırıcı hərəkətlərə məhəl qalmamalıdır. Təyini-hüdud kibi məsələlərdəki əsrimizin ruhuna uyan əsasların milliyyət və rəyi-amm (referendum) olduğu hər kəsdən ziyadə Gürcüstan hökuməti başında duran sosial-demokratlara bəlli olsa gərək. Milli tələbləri demokratlıq cildinə geydirmək məharətində Sereteli kibi natiqpərdazlar hər nə qədər mahir olsalar da, təsirləri yalnız Azərbaycan hüdudini “nəfəslik”dən bir az uzaqlaşdırmaq, Tiflisə nəfəs verdirmək üzərinə aid ola bilər. Yoxsa qəti imperialist məsləki olan “hüdudi-tarixiyyə” əfsanəsini Sereteli cənabları belə söyləsə, kimsə onu bir həqiqət olaraq qəbul edəməz.

Zakatala müsəlmanları isə heç bir vəchlə gürcü hökumətini qəbul edəməzlər. Onların böylə bir əzmdə olduqları gürcü məhafilinə məlum olsa gərəkdir.

Zakatala okruğu Azərbaycanın zəngin, hasili-xiz, ğəyyur və həmiyyətmənd bir qitəsidir. Bu vilayət Şərqi Qafqasiyayı anarxiya seli silib süpürməkdə olduğu bir zamanda kəndi arasından kafi miqdarda könüllü çıxarmış, kəndisini müdafiə eləmişdir. Azərbaycan hökuməti əxzi-əskərə başladığı zaman bu vilayət böyük bir sürur və şövq ilə əskərligi qəbul eləmiş, bütün gənclərini silah altına almışdır.

Nasıl olur da böylə bir vilayətə bu qədər şövq, zövq və hissiyatla mərbut olduğu məmləkətdən ayrılmaq, istəmədiyi bir məmləkətə qoşulmaq təklif olunur?!...

Bir məmləkətin bir dövlət tabeyətində bulunması üçün müasirinin qanacağına görə hər şeydən əvvəl o məmləkət əhalisinin könlü əldə olmalıdır.

Gürcüstan hökumətinin Zakatala okruğu üzərinə iddiayi-təmlik etmək üçün əlində nəyi var? Azərbaycana vermək istəmədiyi övraqmı?

İştə o qədər.

Varsın bir tərəfdə əhalinin milliyyəti,dini, meyli, arzusu və güc istemal etmədən hasil olan bir əmri-vaqe, digər tərəfdən də təsadüfən əldə qalan köhnə idarələrə aid bir takım övraq və vəsaiq olsun.

Bitərəf bir məhkəmə hüzurunda bunlardan hankısının daha qüvvətli bir həcət olduğu bir takım rəsmi mülahizələr və “hikməti-hökumət” kibi “nazik nöqtələr”lə bağlı olan Gürcüstan hökumətincə “məchul” olsa da gürcü-türk dostluğunun mürəvvici bulunan “Qruziya” qəzetəsindən ötrü heç olmasa məlum olmalıydı.

Təəssüf olunur ki, gürcü qonşularımız “tarixi hüdud” prinsipini suyi-təvilə uğratıyorlar. Fəqət ümid edəlim ki, vəqtin əhəmiyyətini dərk elər də bu təvili fəna bir surətdə istemal etməyə qədər getməzlər.

M.Ə.Rəsulzadə

Azərbaycan” 14 qanuni-sani (yanvar) 1919, №87

Manənd – oxşar,bənzər

Mabəqi – yerdə qalan, qalıq

Bürhan – sübut, dəlil

Övraq – korlanmış

Təşəttut – səpələnmə

Anım – xalq, camaat

Xiz – dayanan, duran, qalxan

Sərvər – başçı

Mərvi – nağıl olunmuş,

rəvayət edilmiş

Türkiyə məğlubmudur?

Mütarikə əqd olunmuş, Türkiyə aman istəyəcək bir dərəcəyə gəlmiş, müttəfiqlər İstanbula oturuyorlar.

Demək Türkiyə məğlub olmuş.

Zahiri düşünülürsə böylədir. Məğlubluq vaqeədir.

Bu mülahizədən baxılarsa çox adamlar Türkiyənin məğlub olduğuna hökm edərlər. həm sözün cəmaət arasında mötad olan mənasilə də iş böylədir.

Türkiyə müttəfiq dövlətlərə qarşı məğlubdur. Mənsub olduğu müharib dövlətlər zümrəsi sındı. O da onlarla bərabər basıldı, məğlub oldu.

Bu xüsusda iki söz olamaz. Böylə zahiri bir müha-kimənin təsiri çox böyükdür. Yalnız zahiri binamlar degil, Türkiyənin məarif naziri məqamında bulunan filosof Rza Tofiq bəy cənabları dəxi hökumətə vaqe olan bir sorğuya cavab verərkən “nə yapalım onlar qalibdir, biz məğlub, hökm qalibindir” – demişdir.

Məarif nazirinin böylə filosofanə bir rizadə bulunması məbuslardan bəzinin ötəri tənqidatına məruz qalmışsa da, ən şiddətli taziyanəyi İstanbul qadınlarından yemişdir.

Oxucular yəqin hiss ediyorlar ki, “Qazi Köy” xanımlarının qəzetələr vasitəsilə nəşr eləmiş olduqları protes-tonamədən bəhs ediyoruz. Qəzetəyi diqqətlə oxuyanların ömürləri uzunu unutmayacaqları lazım gələn bu fəqərəyi, hər ehtimala qarşı bir daha buraya nəql ediyoruz. Bəlkə oxumamış olanlar vardır.

İstanbul “Qazi Köy” xanımları məzkur protestolarında diyorlar ki:

“Tarix cəhlinə Çanaqqalanın müdafiəsi kibi bir şah əsəri ehda edən qəhrəmanların ana, zövcə, həmşirə və qızları olan bizlər Çanaqqalanın müqəddəs topraqları altında yatan şəhidlərimizin ruhi-müəzzizləri qarşısında türk qadınlığına və aləmi-mədəniyyətə xitab ediyoruz:

Limanımızda görülən ahənin qələləri məğlub edən və qaraya çıxarılan yarım milyon əskərini dənizə tökən milləti-mizi məğlub ədd etmiyoruz.

Dün Məclisi-Məbusan kürsüsündən hökumət naminə söz sözləyən məarif nazirinin “məğlubuz, istədiklərini yaparlar” sözlərini şiddətlə protesto edəriz.

Paçələrimizi yırtan və sonra hürriyyəti-cahan naminə deyə hərb etdiklərini elan edənlərə təəssüf ediyoruz. Hüquqi-milliyyə və ismətimizi mühafizə edəcək hökumət və ərkan yoxsa biz varız”.

“Qazi Köy” türk xanımlarının bu protestonaməsi müşkül zamanlarda gücü ancaq dilinə çatanların qüvvət vahimindən arı sözü kibi görüləməz.

Bu sətirlərdə böyük bir qüvvət, bir iman qüvvəti görülüyor. Çanaqqala müdafiəsi kibi “Şah Əsər”in ittihadı ilə qəhrəman millətlərini məğlub ədd etməyən analar, zövcələr və bacıların yerdən göyə qədər həqləri vardır.

Çanaqqala əsrimizin əqlləri heyran buraxan möcüz-nüma sənəti texnikası, böyük mənzilli topları, bilməm hanki cəhənnəm asa ixtiraları vasitəsi ilə müdafiə edilməmişdi. Burası vətənini xilas etmək, hürriyyətini saxlamaq, paytax-tını qorumaq niyyətilə canını verən qəhrəman bir millətin köksü ilə ölümü istehqarı ilə müdafiə edilmişdir. Bu müdafiə yüz minlərlə nüfuza mal olmuş. Türkiyə əməlpərvər gənc-liyi, türk millətinin çiçəkləri burada tələf olmuş, canını cana-nına vermişdir.

Müharibənin mənfur, nəngin səhifələri arasında öylə şanlı parçaları vardır ki, qarşısında təzim üçün əgilməlidir.

Məsələn, kiçik Belçikanın o ölür, fəqət dönmək bilməz əzmi, Serbiyanın hər növ məhrumiyyətlərə, məhviyyətlərə qarşı Tadem Bisinə qədər duruşu hərbi-ümuminin təqdirlərlə yad edəcək hadisələrdəndir.

Çanaqqala hadisəyi-kəbirası dəxi tarixin sitayişlərlə yad edəcəgi şanlı bir cilveyi-hərb, şahkar bir müdafiədir.

Çanaqqaladakı türklük Vardendəki fransızlıq kibi yalnız maddətən degil, mənən də qalib idi. Türklər Çanaq-qala müdafiəsini təfəxxürlərlə yad edərkən “bu müdafiə ilə biz yalnız İstanbulu degil, İstanbuldan daha qiymətdar bir şeyi qazandıq” – deyə tərif ediyordular. O şey nədir:

Etimadi-nəfs!

Çanaqqala müdafiəsində müzəffər çıxan türklər bir az əvvəl Balkan müharibəsində itirdikləri etimadi-nəfslərini qazanmışdılar.

Yaşaya biləcəgiz – deyə inanmışdılar.

Etimadi-nəfsin türkcəsi “özünə güvənmək”dir.

Özünə güvənən türk Çanaqqala müdafiəsində yalnız maddətən degil, mənən də qalib idi.

Bunu artıq nə bəndən, nə də İstanbul qəzetələrindən degil, türklərin böyük dostu fransız ədibi-möhtərəmi Pyer Loti həzrətlərindən ögrənəlim.

Fəqət Pyer Lotinin mütarikədən sonra Türkiyə həqqində yazmış olduğu bir məqaləsinin mövzumuza aid olan bəzi parçalarını buraya nəql etməkdən əvvəl bu böyük mühərririn kəndisi həqqində bir kaç sətir yazmadan keçəmiyəcəgəm.

Türkiyə müharibəyə girər-girməz Pyer Lotinin türklərdən üz çevirdigini, bir bəhriyyə zabiti sifətilə İstan-bula qarşı müharib olaraq getdigini və türk dustağından hü-zur nasda tövbə elədigini rusca qəzetələr nəşr eləmişlərdi.

Şərq aşiqi səmimi bir Qərb mühərririnin nə olduğunu təsəvvür edəməyən adamlar bittəbii bu xəbərə inanmışlardı. Bilxassə ki, müharibənin ilk günlərində vətən qeyrəti və millət təəssübünün məntiqinə uyan hər bir xəbərə inan-mamaq əldə degildi. Dünya “internasionalı” uçduqdan, sosialistlərin belə qarşı-qarşıya gəlib də vətən və millət naminə biri-birinə qılınc çəkdikdən sonra bir fransız ədibinin təğyiri-məslək etməsində nə yas ola bilərdi.

Fəqət həqiqət böylə deyilmiş. Pyer Lotinin türklərə qarşı olan məhəbbətini “müəzzəz və şimdi hər zamandan ziyadə şayani-pərəstiş” Fransası ilə Türkiyə arasındakı hali-hərb belə dəgişməmiş, dəgişəməmişdir.

Pyer Lotinin türklər həqqindəki bu məqaləsini ayrıca dərc edəcəgiz. Burada isə Çanaqqalada türklərin mənən dəxi qələbə çaldıqlarını isbat edən bir yerini nəql ediyoruz.

Fransa mühərriri:

“Diyoram ki və bütün müddəti-həyatımda dedim ki, türklər Şərqin ən namuskar, ən salim ünsürünü, bilxassə ən səbur və ən mütəhəmmil olanını təşkil edərlər” – diyor və əlavə ediyor ki:

“Bu iddia həqiqətə naməhrəm olanları diksindirə bilər, inanmaq istəməzlər”.

Fəqət bu kibilərin ən inadçı olanlarını belə iqna etmək üçün müharibəyə gedərkən kəndisini türklər həqqindəki fikirlərindən dolayı “təhlükəli bir xəyalçı” təsəvvür edən bir çox general, zabit və nəfər dostlarından aldığı bir kitablıq minlərcə məktubdan bir parasını nəşr ediyor. Əzcümlə kəndisinə oradan (Çanaqqaladan) yazıyorlar ki: “Ox, bunları, bu nəcib və qəhrəman adamları siz nə qədər iyi tanı-yormuşsunuz, bu adamlar ki, əsirlərə, məcruhlara qarşı o qədər müşfiqdirlər və onları birər qardaşa bakıyorlarmış kibi tədavi edərlər. Bizə etimad ediniz vətənə dönüncə sizin hissiyyat və etiqadatınıza biz də bizimkilərini kümələrlə əlavə edəcəgiz!”.

lll

“Qazi Köy” xanımlarının filosof Rza Tofiq bəy əfəndiyə iyi bir fəlsəfəyi-siyasiyyə dərsi verdiklərində nə dərəcədə həqli olub-olmadıqlarını daha aydın bir surətdə həll edə bilmək üçün Türkiyənin nə üçün hərb elədigini bilməlidir.

Həqiqətən Türkiyə nə üçün hərb ediyordu? Üzərinə mütaliə yürütdügümüz mövzu ilə bu sualın böyük bir əlaqəsi vardır. Çünki Türkiyənin hərbdən gözlədigi məqsədi hasil olmuşsa qalib, olmamışsa məğlubdur.

Hərbi-ümumiyi doğuran amillərdən ən müəssiri olanı məşhur Şərq məsələsidir.

Bu məsələdən dolayı qarşı-qarşıya gələn iki müharib zümrə arasında Türkiyə bitərəf qala bilməyəcəkdi. Bir tərəfə qoşulmalıydı. Türkiyə Almaniya zümrəsinə qoşuldu. Fəqət bununla o, Fransa ilə İngiltərəyə degil, Rusiya çarlığına elani-hərb etdi. Rusiya İstanbulu istiyordu. Rusiya Türkiyəyə qəsd etmişdi.

Pyer Loti “türklər bizə degil, ruslara elani-hərb etdilər” diyor və “onların yerində kim başqa tərzdə hərəkət edə bilərdi?” – deyə kəndilərinə həqq veriyor.

Türklərin müharibədəki məqsədləri rusların qalib gəlməməsi idi.

“Xəstə adam” malına göz dikmiş və bunun üçün canına qıymış “sağlam” qonşusu ilə son dəfə olaraq pəncələşməgə qərar vermişdi.

Türkiyə əsrimizdə icra olunan müharibə nöqteyi-nəzərindən müvəffəqiyyətlə çəkişməgə müsaid bir məmləkət degil ikən, daha Trablis-Qərb, Balkan hərbləri, Yəmən, Hərvan, Arnavud ixtilalları ilə siyasi inqilablar keçirmiş, yorğun və bitab düşmüş ikən hərbə girdi.

Bu qələbə degilmi ki, tam mənasilə sağlam və 10 milyonluqla əskər çıxarmış Rusiya kibi əzim bir dövlətin davam gətirəmədigi bu bədru-əzimədə xəstə təsəvvür olunan Türkiyə daha ziyadə qabiliyyəti-həyat göstərdi?...

Türkiyənin bu nöqteyi-nəzərdən məqsədi hasil oldu. Canına qıymış, İstanbula göz dikmiş Rusiya bu gün yoxdur. Demokratizm və sosializm fikirləri ilə pürcüş bir qazan kibi qaynar bir qitə üzərində bir çox hökumətlər, istiqlallarını təminə çalışan xırda millətlər vardır. Əsl rus milləti isə Sazanov-Milyukov məsləkini təqiblə Ayasofiyanın başına xaç taxmaq qəsdində degil, kəndisinə təhəmmül olunur bir insan həyatı təmin eləməklə məşğuldur.

Bu, Türkiyənin qələbəsidir. Məclisi-Məbusan rəisi Xəlil bəy bu qələbəyə aləmşümul bir məna vermişdi. O, Çanaqqala müdafiə edilməsə bu günün hakimi Vilson degil, İkinci Nikolay olacaqdı – diyor. Bəlkə bir dərəcəyə qədər də həqq söylüyor.

Tələt Paşa kabinəsinin ən böyük xətası hərbə girməsində degil, hərbdən çıxmamasındadır. Türkiyəyi təhdid edən bir Rusiya ortadan çıxdıqdan sonra türklər üçün artıq heç bir məqsədi-hərb qalmamışdı.

Məğlub olan Türkiyə Brest-Litovskdan sonrakı Türkiyədir.

lll

Ərəbistanın istiqlalını, Ermənistanın muxtariyyət alacağını, Suriyanın ayrıldığını, xülasə Osmanlı imperatorluğunun parçalandığını, Türkiyənin olsa-olsa türklərlə məskun Anadoluya inhisar edəcəgi mühəqqəq olduğunu nəzərə alaraq, nasıl olur da Türkiyə qalib olur – deyə heyrət edə bilərlər.

Osmanlı Məclisi-Məbusanında Rza Tofiqin mövzui-bəhsimiz olan nitqi irad olunan iclasda məbuslardan birisi “bu millət ölməz, çünki islamiyyətə istinad ediyor və müsəlmanlıq və osmanlılıq layəmutdur” – demişdir.

Fəqət bən cəsarət edib demək istiyordum ki, bu müharibədə məğlub olan bir şey varsa, o da müsəlmanlıq və osmanlılıqdır.

Türklər elani-cihad etdilər. bütün müsəlmanları kəndiləri ilə bərabər hərb etməgə çağırdılar. Fəqət fətvai-cihad ərəb üsyanı ilə Hicaz, Suriya və İraq istiqlallarından başqa bir nəticə vermədi.

Osmanlılıq fikri dəxi iflas etdi. Türklər kəndilərindən başqa kəndilərinə sadiq bir ünsür bulamadılar. Hər millət kəndi kökü üzərində bitmək istədi. Bununla mübarizə edərkən türklər erməni məqatilatı kibi maddi və mənəvi böyük zərərlərə, həqiqi məğlubiyyətlərə uğradılar.

Rus imperializmi kibi türk mərkəziyyətçiligi də aləmşümul müharibənin təzyiqinə dayanamadı. Avstriya xəlitəsi kibi Osmanlı xəşili də qaynayıb qarışamadı.

Süleyman Qanuni zamanındakı “müsəlmanlıq iksiri” iqtizai-zəmanə pək yabançı bir tədbir olaraq “milliyyət kimyası” qarşısında kargər olamadı.

Osmanlı imperatorluğu ilə müsəlman xəlifəligi məğlub oldu.

Bu məna ilə filosof Rza Tofiq bəyin bütün mənasilə “məğlub olduq” deməgə həqqi vardır.

Fəqət bununla bərabər, Türkiyədə əməlpərvər bir gənclik var. Bu gənclik xəlqə doğru getmək yolu ilə azim, demokrat və milliyyətpərvər bir qafilədir. Əməlpərvərlər qafiləsi! Bu qafilə Anadolunun dərdlərini çəkiyor, türkün qəlbi ehtiyaclarını dərk ediyor. Çanaqqala xariqələrini göstərən bir millətin müasir bir həyati-milliyyə yoluna düşdükdən sonra qabil degil, dünya üzündən silinməyəcəginə, kəndi hürriyyətilə, düha və ürfanilə xarab olmuş mədəniyyət dünyasının təmir ediləcək bağında rəngin və rəna bir baxça yapacağına əmindir.

Bu əmniyyəti, bu imanı ilə o çalışıyor. Əvvəla, kəndisinə, sonra da dünya demokratiyasının əzminə, məzlum bəşəriyyətin adil vicdanına inanıyor. “Cəmiyyəti-Əqvam” daxilində türk millətinin də möhtərəm və azad bir mövqe tutacağı üçün çalışıyor, çarpışıyor. Bu səylər məşkur olmaya bilməz. Bu ümidlər əlbəttə ölməz.

Bu nöqteyi-nəzərdən “Qazi Köy” xanımlarının “millətimiz məğlub degildir!” bağırmaya həqləri vardır.

Türkiyə məğlub degildir!

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 17 qanuni-sani (yanvar) 1919, №90

Mötad – adət olmuş, dəb

Cəhl – bilməməzlik, tərslik

Ehda – hədiyyə vermə

Ahənin – dəmir

Paçə – baş, kəllə

Nəfs – ruh, övlad, nəsil

Nəngin – bədnamlıq

Etimadi-nəfs – inam ruhu, özünə güvənmək

Səbur – çox səbirli, çox dözümlü

Mütəhəmmil – davam gətirən

Müəssir – təsir edən, amil

Pürcüş – çox bərk qaynayan

Layəmut – ölməz, əbədi

Məqatil – qətl yerləri

Xəlitə – qarışıq; torba

Məşkur – şükr edilən, yaxşı

Bədru – çirkin

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 7 iyun.- S.26-27.