Azərbaycan həqiqətləri
Dərbənd şəhərinin və Dərbənd səddinin
tarixindən bəhs edən mənbələrin birində
göstərilir ki, bu şəhərdə təzə
tikilmiş kiçik bir otaq nəzərə çarpır. 1722-ci ildə
rus imperatoru I Pyotr zahirən Səfəvilər səltənətinin
himayədarı kimi, əslində isə
işğalçılıq məqsədilə Qafqaza gələrək
orada qalıb.
Qacarlar nəslindən olan
tarixçi-coğrafiyaşünas alim maraqalı Məhəmmədhəsən
xan Etimadüssəltənə daha sonra Dərbəndin ruslar tərəfindən
işğalından bəhs edərək yazır ki, Bakıda
qalanın yaxınlığında öldürülən rus
sərdarının (Sisianovun -T.H.) ayağına ip
bağlayaraq şəhərdə sürüdülər. Deyirlər ki, bu vaxt
(1806-cı il) Bakıda olan Dərbənd
valisi Əli xan bu işin hərəkətvericisi idi. O, oradan
yubanmadan Dərbəndə qayıtmışdı ki, şəhəri
rus hücumundan qorusun. Sonra rus qoşunları Dərbəndə
tərəf hərəkət etdilər. Əli
xan hünərlə onların qarşısını kəsdi.
Axırda şəhərdəki ermənilər
darvazaları açıb, şəhəri rus komandanına təslim
etdilər. Dərbənd işğal
olundu. Ermənilər isə hələ
XVIII əsrin əvvəllərindən I Pyotrun planı ilə
yerləşdirildikləri Bakı, Dərbənd və sair Xəzərsahili
yerlərdə möhkəmlənməyə başladılar.
Dərbənd xəyanət nəticəsində
işğal olundu.
İllər keçdikcə tarixin atası Herodotun
köçəri adlandırdığı erməni
tayfaları dünyanın hər yerində özlərinə
vətən yaratmaq iddiası ilə yaşamağa
başladılar. Onların bu xülyalarından daha
çox əziyyət çəkən türk xalqları,
müsəlmanlar, xüsusən azərbaycanlılar oldu.
Bakı
Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, professor Anar İsgəndərlinin
2011-ci ildə ABŞ-da ingilis dilində, 2012-ci ildə "Elm
və Təhsil" nəşriyyatında çapdan
çıxmış "Azərbaycan həqiqətləri
1917-1920" əsəri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
və ermənilərin həmin dövrdə şimalı-cənublu
Azərbaycanda törətdikləri soyqırımların
tarixinə və bu kimi qlobal məsələlərin həllinə
həsr olunub. Tarixi faktlarla zəngin olan bu kitabda erməni hərbi
birləşmələri tərəfindən Bakı,
Şamaxı, Quba, Lənkəran, Zəngəzur, İrəvan,
Urmiya, Maku və Xoyda türk-müsəlman əhalisinə
qarşı törədilən vəhşiliklər ətraflı,
sənədlər əsasında şərh olunur və bu məlumatları
həyəcansız oxumaq mümkün deyil. "Azərbaycan
həqiqətləri 1917-1920" kitabının ingilis dilində
nəşr olunmuş variantına ön sözdə
ABŞ-Luisvil Universitetinin tarix üzrə professoru Castin
Makkarti də əsərin faktlar əsasında
yazıldığını göstərir və
nümayişkaranə bildirir: "Bu mənbələr tarixdə
ermənilərin soyqırıma məruz
qaldığının əksini sübut edir".
XX əsrin əvvəllərində Bakının neft mədənlərində
işləmək üçün Güney Azərbaycanından
gələn çoxlu sayda soydaşlarımız bu
qırğınlar zamanı həlak olmuşlar. Bu
zavallılar bir parça çörək pulunu qazanıb
öz ailələrinə göndərirdilər. Belə ağır həyatı yaşayanlar ölməz
ədibimiz Abdulla Şaiqin "Məktub yetişmədi"
hekayəsində də xatırlanırlar.
"Azərbaycan
həqiqətləri 1917-1920" kitabında dünyanın
möhtəşəm memarlıq abidələri
sırasında özünə xüsusi yer tutmuş
"İsmailiyyə" binasının (İndiki Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin
binası) yandırılması ilə əlaqədar faktlar
açıqlanmış, bu cinayətin bilavasitə
"Daşnaksütyun" partiyasının üzvü
Tatevos Əmirov tərəfindən törədildiyi göstərilmişdir.
Tarix elmləri
doktoru, professor Solmaz Rüstəmova-Tohidinin də Bakı,
Şamaxı və Qubada ermənilərin törətdikləri
soyqırımı tarixindən bəhs edən əsərləri
zəngin arxiv sənədləri əsasında
yazılıb.
Hal-hazırda
Bakının mərkəzində 1918-ci il martın 18-də
yandırılmış "İsmailiyyə" binası ilə
yanaşı vaxtılə H.Z.Tağıyevin Qızlar məktəbi
olmuş Azərbaycanın mənəvi sərvət xəzinəsi,
xüsusi qayğı ilə qorunan Məhəmməd
Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu yerləşir. Bu
qiymətli xəzinənin ilkin tarixi 1924-cü il Ümumazərbaycan
Diyarşünaslıq
Muzeylərinin I Qurultayından başlayır.
Tarixə dair türkdilli mənbələrdə Azərbaycan
xalqının mübarizə tarixi, torpaqların
işğalı, düşmənlərin hiyləsi, qətlə
yetirilmiş görkəmli sərkərdələrin həyatı
təsvir olunur. Məhəmməd Zəkinin "Məqtul şahzadələr"
əsərində şəhid olmuş Türkiyə
sultanları və Azərbaycan torpaqlarının
bütövlüyü yolunda illərlə mübarizə
aparmış görkəmli sərkərdələr Şeyx
Səfiəddin Ərdəbilli, Şeyx Heydər, Uzun Həsən,
Şah İsmayıl Xətai də xatırlanır.
Qafqazda
Qacar dövlətinin konsulluğunun mütərcimi işləmiş
Mirzə İsmayıl xan İbrahimzadə Təbrizinin 1907-ci
ildə Bakıda nəşr olunmuş "Yadigar" əsəri
isə Azərbaycanın 1905-1907-ci illər siyasi həyatına
aid məlumat verir və "İrandan Qafqaz ermənilərinə"
adlı məqaləsi əsrin əvvəllərində
baş vermiş qırğınlardan, ermənilərin
Bakıda və digər yerlərdə törətdikləri
soyqırımlardan bəhs edir. Bu gün də davam edən
erməni təcavüzünü düşünərək məqaləni
olduğu kimi, latın əlifbasına
çevirərək dərc edirik.
________________
İrandan
Qafqaz ermənilərinə
Teleqraflar və bəəd qəzetələr Qarabağ
erməni və müsəlmanların arasında yenidən
zühür etmiş müharibənin təfsilini İrana
yetişdirdilər. Böylə bir qəmfəza və vəhsətəngiz
əhvali oxuduqda qocanın və cavanın ürəyindən
bir ahi-cigərsuz təzədən bülənd oldu. Bakıda erməni-müsəlman arasında fevral
ayında vaqe olan bəladan indiyə qədər iyirmi ay
keçir və bu tulani müddətdə bu mərəzi-səbüləlac
hər vaxt Zaqafqaziyanın bir şəhərinə sirayət
edib, o biri şəhərinə keçibdir və bəzi
şəhərlərdə təkrarən vüqu bulur. Sülh və səlah komisyonları bu
qırğın mərəzini tədavi etməkdən aciz
qalmaqlarından böylə görünür ki, bu məzər
artıq şiddətli bəladır. Binaənileyh,
ehtimal var ki, sərhəddə karantindən də keçib cənubi
şəhərlərin erməni və müsəlmanları
arasında dəxi sirayət edə bilər. Demək olur ki, hətta bizim vətəni-əzizimizə
dəxi keçmək əlamətləri görünməkdədir.
Bu iki bədbəxt millət istə iyirmi aydır ki, bicəhət,
bisəbəb bir-birlərini vəhşikaranə bir tərz
ilə öldürüb-qırmaqdadır. Bütün
Zaqafqaziya ölənlərin qanı, anaların və
bacıların əşki içində qərq olubdur.
Bu iki millətin böyükləri və rəisləri
öz millətlərinə nəsihət eləmək və ədavət
tozunu silmək və bu qırğına bir xitam çəkmək
əvəzinə bəziləri (erməni rəisləri kimi)
milləti daha da iqva (azdırmaq - T.H.) və iğfal (aldatmaq -
T.H.) ediyorlar və bəziləri heç bir əlac
aramyıb, tən qəzaya verirlər. Və
buna görə düşmənçilik odu alovlanıb hər
yerə yayılır.
Və bu odda yanan Qafqaz müsəlmanları içində
qürbətdə həsrətlə çörək qazanan əlsiz-ayaqsız
İran camaatı dəxi yanmaqdadır və əhli-əyalı
üçün cəm etdiyi əşya tələf
olmaqdadır.
Yerdə qalan iranlılar isə bihəmeçiz
vətənə övdət edib, qardaşlarının nahaq
yerə qurbani-hiylə və təzvir olduqlarını
qanlı yaş ilə xəbər verirlər və
hamının qəlbini dağdar edirlər.
İranlılar məmurini-dövlət və
rişsefidlər vasitəsilə iranlıları
öldürmək səbəbini ermənilərdən
neçə dəfələrlə xəbər aldılar. Ermənilər
dedilər ki, iranlılar ilə heç bir işimiz yoxdur.
Bizim xüsusiyyətimiz fəqət Qafqaz
müsəlmanları ilədir və burada itranlılar səhvən
öldürülübdülər. Bunu
deyib ermənilər üzr istədilər və
izharı-dilsuzi etdilər.
İranlılar cavab verdilər ki, bizlərdən ötəri
Qafqaz müsəlmanları ilə iranlılar arasında
heç bir fərq yoxdur, biz hamımız bir milləti-vahidik. Məəhaza,
səbr edib sükut ixtiyar etdilər. lakin
Bakı müharibəsindən sonra sair şəhərlərdə
başlanan davalardan açıqca məlum oldu ki, ermənilərdən
ötəri iranlı və qafqazlı birdir; təki
öldürdükləri müsəlman olsun. Və
hesabından məlum oldu ki, Qafqazda öldürülən
iranlıların ədədi yerli müsəlmanlarınkindən
artıqdır.
Məsələn, Tiflisdə və Bakıda
öldürülənlərin hamısı yalnız bir
İran müsəlmanlarından ibarət idi. Çünki bunlar
yaraqsız və ehtiyatsız olduqlarına görə xain
düşmənin əlinə tez-tez düşürdülər...
Şimdi
qoy Qafqaz erməniləri bilsinlər ki, daha bundan sonra biz
iranlılar onların hiyləli və namərd sözlərinə
bavər etmiyəcəyiz və qardaşlarımızın da
gözləri qanlı yaş ilə vətənimizə
övdət etməyinə səbr etmiyəcəyiz… Biz
razı ola bilmərik ki, erməni əlində
bizim qövm və qardaşlarımız əbəs yerə
qürbətdə can qoysunlar!
Əlan erməni hiyləsi və doruyəliyi bizə
öylə əyan və aşkardır ki, biz bundan sonra
onların təməllüğünü və namərdlərə
mənsub gülüşlərini qəbul etmiyəcəyiz. Bizlər
müsəlmanız, bizlərdə rəhm çoxdur.
Lakin bizim bədənimizdə islam qanı
hərəkət etməkdədir və bizlər də öz
təklifi-milliyyəmizi xain və namərdlər ilə bundan
sonra əda etməyə naçar və məcbur
olacağız.
Bu
sözlər hədə və qorxu deyildir!
Bu xəbərdarlıqdır ki, biz bir nəcib və mərd bir islam ünsürü olduğumuza görə qabaqca aşkar etməyi özümüzə qərz bilirik. Qoy "Mşak" və "Altik" adlanan erməni qəzetləri bu sözləri "İrşad"dan tərcümə edib, bütün Qafqaz ermənilərinə bildirsinlər. Vəssalam!
Tahirə HƏSƏNZADƏ
tarix elmləri doktoru
525-ci qəzet.-2014.- 15 may. - S.4.