"Azərbaycan dilinin
orfoqrafiya lüğəti"nin altıncı nəşri
haqqında mülahizələr
Orfoqrafiya məsələsi hər bir mədəni
xalqın yazısında mühüm tələblərdən
biridir. Yazı mədəniyyətinin tərəqqisində
orfoqrafiya mühüm rol oynayır. Təsadüfi
deyil ki, XX əsrdə Azərbaycan yazısından ərəb
əlifbası çıxarıldıqdan sonra orfoqrafiya məsələsi
günün mühüm məsələlərindən biri
kimi meydana çıxdı. İlk
orfoqrafiya qaydaları 1925-ci ildə nəşr olunsa da, sonra
bunun əsasında 1929-cu ildə "İmla lüğəti"
adı ilə "Azərnəşr" tərəfindən
orfoqrafiya sözlüyü çap olundu. Həm
ilk orfoqrafiya qaydaları, həm də "İmla lüğəti"
Vəli Xuluflunun müəllifliyi ilə nəşr olundu.
"İmla lüğəti" (birinci nəşr) həcmcə
çox kiçik olan bir lüğət olmuş, burada
dilimizdəki sözlərin az bir hissəsi
verilmişdir. Lüğətin həcmcə
kiçik olmasına baxmayaraq lüğət yazı mədəniyyətimizin,
nitq mədəniyyətimizin inkişafında mühüm rol
oynamışdır. "İmla
lüğəti" orfoqrafiya lüğətinin tərtibi
tarixində ilk təşəbbüs olduğundan çox qiymətli
bir lüğət olmuşdur. Təbii ki,
dil inkişaf edir, lüğət tərkibi yeni sözlərlə
zənginləşir. Bu zaman dilin orfoqrafiya
qaydalarını nizama salmaq lazım gəlir, orfoqrafiyadakı
bəzi dolaşıqlıqları aradan qaldırmaq lazım gəlir.
Bu zərurət yeni - yeni orfoqrafiya lüğətlərinin
hazırlanması zərurətini meydana gətirir. Odur
ki, "İmla lüğəti" 1940-cı ildə Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun
elmi əməkdaşları tərəfindən
"Orfoqrafiya lüğəti" (ikinci nəşr) adı
ilə nəşr olundu.
Bu lüğətdə 21000-dən artıq sözün
orfoqrafiyası özünə yer aldı. Əlbəttə, bu
lüğət də tələbatı tam şəkildə
ödəmədiyi üçün 1960-cı ildə Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının Nizami adına
Ədəbiyyat və Dil İnstitutu tərəfindən
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" nəşr
olundu. 1960-cı ildə çap olunmuş
lüğət 1940-cı ildə nəşr olunmuş
lüğətin əsasında hazırlanmışdır.
1960-cı ildə çap olunmuş
(üçüncü nəşr) "Orfoqrafiya lüğəti"ndə
40 000 artıq söz olmuşdur. Dilin
lüğət tərkibində gedən zənginləşmə
prosesi, o cümlədən tələbat yeni bir orfoqrafiya
lüğətinin çapı zərurətini
yaratmışdır. Beləliklə,
1975-ci ildə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
(dördüncü nəşr) nəşr olunmuşdur.
Bu lüğət 58000 sözü əhatə
etmiş və demək olar ki, öz dövrünün
leksikasını əks etdirə bilmişdir.
2004-cü
ildə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
(beşinci nəşr) latın
qrafikalı əlifba ilə çap olunmuşdur. Bu
lüğət Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutu tərəfindən
hazırlanmışdır. 2004-cü ildə çap
olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 may 2004-cü il tarixli
71 nömrəli fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı
ilə təsdiqlənmişdir. Lüğətə
1975-ci ildə çap olunmuş "Orfoqrafiya lüğəti"ndə
olmayan 18 000-ə yaxın söz daxil edilmişdir. 1975-ci
ildə kiril əlifbası ilə çap edilmiş "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti" 58 000 sözü əhatə
edirdisə, latın qrafikası ilə
2004-cü ildə çap olunmuş "Azərbaycan dilinin
orfoqrafiya lüğəti" 80 000 - ə yaxın
sözü əhatə etmiş və onların düzgün
yazılışını göstərmişdir.
Orfoqrafiya lüğətlərinin təkmilləşdirilməsi,
yenidən çap olunması, hər şeydən əvvəl,
bir tələbatla bağlı olur. Belə ki, mövcud
orfoqrafiya lüğəti tələbatı ödəmir,
dilin lüğət tərkibinə gələn yeni sözlər
orfoqrafiya lüğətində əks olunmur, lüğət
tərkibində, sözlərin tələffüz və
yazı normalarında təbii inkişaf prosesi gedir və sair
və ilaxır. Bütün bu tələbatlar
əsasında orfoqrafiya lüğətinin yeniləşməsi
zərurəti meydana gəlir. Açığı
qeyd edək ki, Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni,
elmi həyatında və digər sahələrdə o qədər
mütərəqqi dəyişikliklər baş vermişdir
ki, bunların hamısı yeni - yeni məfhumlarla
yanaşı, onları ifadə edən sözləri də
dilimizin lüğət tərkibinə təbii olaraq gətirmişdir.
Ona görə də dilimizin lüğət tərkibinə
daxil olan yeni - yeni sözlərin yazılış
normalarını qaydaya salmaq üçün zamanın,
dövrün tələbinə cavab verən orfoqrafiya
lüğətinin çapına ehtiyac olmuşdur. Məhz bu ehtiyacı ödəmək
üçün 2013-cü ildə "Azərbaycan dilinin
orfoqrafiya lüğəti" (altıncı nəşr)
"Şərq - Qərb" Nəşriyyat Evi tərəfindən
çap edilmişdir. Bu lüğət AMEA-nın Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun Elmi
Şurasında bəyənilmiş və çapa məsləhət
bilinmişdir.
Lüğətin
layihə rəhbəri Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya üzrə
elmlər doktoru, professor Ağamusa Axundov, redaktor və ön
sözün müəllifi isə filologiya üzrə elmlər
doktoru, professor İsmayıl Məmmədlidir. "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti"nin tərtibində
AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
"Lüğətçilik" şöbəsinin əməkdaşlarının
- şöbə müdiri, professor İsmayıl Məmmədlinin,
professor Aydın Ələkbərovun, professor Nadir Məmmədlinin,
filologiya elmləri doktoru Nəriman Seyidəliyevin, filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru Bəhruz Abdullayevin,
böyük elmi işçi Nigar Xəlifəzadənin zəhməti
və xidməti əvəzsizdir.
Elmi ictimaiyyət və mütəxəssislər
yaxşı bilir ki, 2004-cü ildə çap olunmuş
"Azərbayca dilinin orfoqrafiya lüğəti"
oxucuların böyük marağına səbəb
olmuşdur. Odur ki, oxucular və mütəxəssislər qəzetlərdə,
jurnallarda məqalələr çap etdirmiş, öz təkliflərini,
rəylərini söyləmiş, bəziləri münasibətlərini
yazdıqları məktublarla bildirmişlər. 2004-cü ildən keçən müddət ərzində
rəylər, təkliflər, fikirlər, mülahizələr,
məktublar saf - çürük edilmiş, bunların əsasında
təkmilləşdirmələr aparılmış və
2013-cü ildə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
(altıncı nəşr) çap edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, bu lüğət həcm
baxımından 2004-cü ildə çap olunmuş orfoqrafiya
lüğətindən fərqlənir. Belə ki,
2004-cü ildə çap olunmuş orfoqrafiya lüğətində
80 minə yaxın söz vardısa, genişləndirilmiş
və yenidən işlənilmiş bu nəşrdə 110 min
563 söz vardır. 2013-cü ildə çap
olunmuş lüğətə 2004-cü ildəki lüğətdəki
sözlərdən əlavə 30 mindən çox söz
daxil edilmişdir. Bu lüğətdə əlavə
edilmiş sözlərin əksəriyyəti yeni
yaranmış sözlər, eyni zamanda 2004-cü ildəki nəşrə
daxil edilməmiş sözlərdir. Məsələn,
musiqi adları, xörək adları, siyasi terminlər,
hüquq terminləri və s.
2013-cü
ildə çap olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya
lüğəti" (altıncı nəşr) 840 səhifə
olmaqla "Ön söz"dən, "Lüğətin
quruluşu"ndan, "Orfoqrafiya qaydaları"ndan,
"Lüğətdəki şərti ixtisarlar"dan,
"Azərbaycan əlifbası"ndan (burada latın
qrafikalı əlifba ardıcıllığı ilə
sözlərin orfoqrafiyası verilir), "Əlavələr"dən,
"Lüğətdəki sözlərin axtarış cədvəli"ndən
ibarətdir.
2013-cü
ildə çap olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya
lüğəti" öz quruluşu baxımından əvvəlki
nəşrdən (2004-cü il nəşrindən)
bəzi cəhətlərinə görə fərqlənir.
Belə ki, 2004-cü ildə nəşr olunmuş lüğətə
coğrafi adlar, adam adları, müasir ədəbi
dildə işlənməyən qəliz ərəb və
fars sözləri, yalnız bir məhəllə və məhdud
peşəkarlar dairəsində işlənən sözlər
(arqotizmlər) daxil edilməmişdir. 2013-cü il nəşrində isə orfoqrafiya
lüğətinə "Şərq - Qərb" Nəşriyyat
Evi tərəfindən hazırlanmış coğrafi adlar (əlavə
1-2) və şəxs adları (əlavə 3-4) ilk dəfə
olaraq əlavə olunmuşdur. Burada Azərbaycan
Respublikasının coğrafi adları Azərbaycan Milli
Ensiklopediyasına uyğun olaraq hazırlanmışdır.
Coğrafi adlar Azərbaycan Respublikasındakı
coğrafi adları və dünya üzrə bəzi
coğrafi adları əhatə edir. Arzu edərdik ki, Azərbaycan
Respublikasındakı coğrafi adların digər ərazilərdə
- Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistanda), Gürcüstanda,
Dağıstanda, İranda, İraqda və digər yerlərdə
mövcud olan arealları da lüğətdə öz əksini
tapaydı. Məsələn, lüğətdə Ağbulaq
kəndinin Cəlilabad, Xocalı, Xocavənd,
İsmayıllı, Laçın, Şahbuz, Tovuz
rayonlarındakı areallarının verilməsi təkcə
coğrafi adın orfoqrafiyası ilə bağlı deyil, həm
də onun yayılma coğrafiyası barədə geniş təsəvvür
yaradır. Eləcə də Boyat kənd (Ağcabədi,
Neftçala, Ucar rayonlarında), Borsunlu kənd (Goranboy rayonu,
Tərtər rayonu), Bozlu kənd (Kəlbəcər rayonu,
Laçın rayonu), Çaylı kənd (Biləsuvar, Qazax,
Şəmkir, Tərtər rayonları), Xanlıqlar kənd
(Qazax, Şərur rayonları) və s. çoxlu sayda Azərbaycanda
arealları olan kəndlərin verilməsi oxucuya coğrafi
adların yayılması barədə də bilgi verir. Ancaq lüğətdə xeyli coğrafi adlar var ki,
onların Azərbaycanın hüdudlarından kənarda
arealları vardır və həmin arealları göstərmək
bu dəyərli lüğətin dəyərini daha da
artıra bilərdi. Məsələn, Alpan,
Altıağac, Çaykənd, Borçalı, Dəmirçilər,
Faxralı, Kosalı, Qarabulaq və s. kəndlər (bu qəbildən
olan coğrafi adlar da az deyil) öz
areallarını Azərbaycandan kənarda da qoruyub
saxlamışdır. Onların hər birini vermək,
bizcə, lüğətin dəyərini daha da
artırardı. Ona görə ki,
lüğətdəki hər bir sözün arxasında bir
anlayış, məfhum dayanır ki, bu da oxucunu təkcə sözlərin
orfoqrafiyası baxımından deyil, həm də məfhum və
anlayışlar barədə bilgiləndirir. Qeyd etdiyimiz kimi, lüğətdə dünya
üzrə bəzi coğrafi adların verilməsi oxucunun
dünya barədə və onun coğrafiyası barədə
olan bilgilərini genişləndirir. Burada
400-dən çox dünya üzrə bəzi coğrafi adlar
verilir. Yenə də arzu edərdik ki,
dünya üzrə bəzi coğrafi adlar deyil, dünya
üzrə bütün coğrafi adlar lüğətdə
tam şəkildə veriləydi.
Lüğətdə bəzi şəxs adları da
verilir. Bu da indiyə qədərki orfoqrafiya lüğətlərinin
tarixində ilk işlərdən biridir. Həm
də təqdirəlayiq bir işdir. Lüğətdə
480-dən çox Azərbaycanda işlənən bəzi
şəxs adları, 190-dan çox dünyada daha çox
işlənən şəxs adları verilmişdir. İlk təcrübə kimi şəxs
adlarının orfoqrafiya lüğətində verilməsi,
inanırıq ki, oxucuların, mütəxəssislərin
ürəyincə olacaqdır. Ancaq yenə
də arzu edərdik ki, gələcəkdə lüğətin
təkmilləşmiş nəşrində həm Azərbaycanda,
həm də dünyada işlənən şəxs adlarının
əksəriyyəti orfoqrafiya lüğətində öz əksini
tapaydı. Arzular həmişə gələcək
üçün ölçülüb - biçilir. Biz də lüğətdəki dəyərli
yenilikləri görməklə gələcək
üçün də ölçülüb - biçiləcək
arzularımızı qeyd edirik.
2013-cü ildə çap olunmuş "Azərbaycan dilinin
orfoqrafiya lüğəti"ndə ilk dəfə olaraq
respublikamızdakı idarə və təşkilat adları
da verilir. Açığı qeyd edək ki, bu idarə və
təşkilat adlarının bir qisminin orfoqrafiyası
ictimaiyyətin hər bir üzvü üçün gərəklidir.
Ona görə gərəklidir ki, idarə və
təşkilat adlarının bir qismi həyat tərzi ilə
bağlı olaraq yeni yaranmış adlardır. Onların orfoqrafiyası hələ insanların
düşüncəsində kök sala bilməmişdir.
Odur ki, bu qəbildən olan idarə və təşkilat
adlarının lüğətdə verilməsi onların
orfoqrafiya qaydalarının nizamlanması işinə kömək
göstərəcəkdir. Yeri gəlmişkən
qeyd edək ki, lüğətdə 168 Azərbaycan
Respublikasındakı idarə və təşkilat adları
verilmişdir. Onların yeni olanları təkcə
onların orfoqrafiyasını nizamlamır, həm də idarə,
təşkilat adları barədə orfoqrafiya lüğətindən
istifadə edəcək hər bir kəsi maarifləndirir.
Məsələn, Azərbaycan Respublikası Ailə, Qadın
və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi,
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə
Dövlət Komitəsi, Azərbaycan Respublikası Dövlət
Məşğulluq Xidməti, Azərbaycan Respublikası
Əmlak Dövlət Komitəsi, Azərbaycan Respublikası
Əmlak Dövlət Komitəsi yanında Daşınmaz
Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin Aparatı, Azərbaycan
Respublikası Ərazilərinin Minalardan təmizlənməsi
üzrə Milli Agentlik, Azərbaycan Respublikası İnsan
Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman), Azərbaycan
Respublikası Məhkəmə - Hüquq Şurası, Azərbaycan
Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi, Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Dənizkənarı
Bulvar İdarəsi, Dövlət Bayrağı Meydanı
Kompleksi İdarəsi, Dövlət Bayrağı Muzeyi və
s. kimi idarə, təşkilat adlarının lüğətdə
verilməsi hər bir kəsi məlumatlandırır və
maarifləndirir.
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə
(altıncı nəşr) 2004-cü ildə çap
olunmuş lüğətdən fərqli olaraq ilk dəfə
beynəlxalq təşkilatların adları da verilmişdir. 55 beynəlxalq
təşkilatın adı lüğətə daxil
edilmişdir. Əlbəttə, oxucular bu təşkilatların
orfoqrafiyası ilə yanaşı, onların mahiyyəti, məşğul
olduqları sahələr, vəzifə və funksiyaları
barədə də bilgilərini genişləndirə biləcəklər.
Dünya qloballaşır, bu prosesdə yeni olan
cəhətlərdən biri də beynəlxalq təşkilatlar
və onların xidmət sahələri, funksiyalarıdır.
Bu mənada müasir olan hər bir insan beynəlxalq
təşkilatların adlarını bilməli və
onların fəaliyyət sahələri, dairələri ilə
maraqlanmalıdır. Odur ki, beynəlxalq təşkilatların
böyük əksəriyyəti, demək olar ki,
hamısı lüğətdə verilmişdir. Təbii ki, bu da lüğətin dəyərini
artıran, onu hər bir oxucu üçün gərəkli edən
cəhətlərdən biridir. Oxucu beynəlxalq təşkilat
adlarını orfoqrafiya lüğətində oxumaqla beynəlxalq
informasiya məkanının reallıqları ilə tanış olur. Eyni zamanda beynəlxalq
təşkilatların hansı sahələr üzrə fəaliyyət
göstərdiyini öyrənir. Məsələn,
Amerika - Azərbaycan Ticarət Palatası, Amerika - Avrasiya Sənaye
Ticarət Palatası, Amerika Birləşmiş
ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi
(USAİD), Amerika Beynəlxalq Təhsil Şurası, Asiya -
Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı, Müstəqil
Dövlətlər Birliyi (MDB), Yoxsulluğun Azaldılması
üzrə Yaponiya Fondu və s.
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə
(altıncı nəşr) dünya ölkələrinin pul
vahidləri də veilir. Bu da əvvəlki nəşrdə olmayan
ilk təşəbbüsdür. Lüğətdə
54 ölkənin pul vahidi, onun beynəlxalq kodu və şərti
işarəsi verilir. Bu da oxucunu pul vahidlərinin
orfoqrafiyası ilə maarifləndirməkdən əlavə,
həm də hansı ölkədə hansı pul vahidindən
istifadə olunması barədə məlumat verir. Məsələn,
Almaniya, Avstriya, Belçika, Estoniya, Finlandiya, Fransa,
İspaniya, İtaliya, Kipr, Latviya, Malta, Lüksemburq, Niderland,
Portuqaliya, Slovakiya, Sloveniya, Yunanıstan avrodan, Avstraliya, Kanada,
Sinqapur Dollardan, İraq, Serbiya Dinardan, Azərbaycan, Türkmənistan
manatdan, Çexiya, İslandiya, İsveç, Norveç
Krondan və eləcə də digər ölkələr
başqa - başqa pul vahidlərindən istifadə edir. Gələcəkdə təkmilləşmiş
orfoqrafiya lüğətləri çap edildikdə bu ilk təcrübədən
istifadə edərək dünyanın bütün dövlətlərinin
pul vahidlərini vermək bir növ dünyanı tanımaq,
öyrənmək baxımından oxuculara fayda verəcəkdir.
Lüğətdə orfoqrafiya qaydalarının verilməsi
də oxucuda bir sıra qaydaların yaranması vərdişinə
köməklik göstərmək baxımından qiymətlidir. Saitlərin
yazılışı, samitlərin yazılışı,
sözün müxtəlif yerlərindəki qoşa sait və
samitlərin yazılışı, şəkilçilərin
yazılışı, rəqəmlə yazılan miqdar
saylarında şəkilçilərin
yazılışı, mürəkkəb sözlərin
yazılışı, köməkçi sözlərin
yazılışı, birinci hərfi böyük yazılan
sözlər, ixtisarların (abreviaturaların)
yazılışı, sözün sətirdən - sətrə
keçirilməsi qaydaları - bütün bunların
hamısı "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"nin
(altıncı nəşr) müsbət xüsusiyyətləri
kimi diqqəti cəlb edir.
Lüğətdə sözlərin ədəbi tələffüz
qaydalarına uyğun yazılması prinsipi əsas
götürülmüş və 2004-cü ildə çap
olunmuş lüğətdə fel kimi yazılan sözün
feil kimi yazılması məqsədəuyğun
sayılmışdır. Doğrudan da, şeir, sətir, nəsil,
eyib, qədir, qəbir və s. sözlər iki heca ilə
yazıldığı halda, fel sözünün bir heca ilə
yazılmağı düzgün deyildir. "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti" (altıncı nəşr)
zamanın tələbinə və oxucuların tələbatına,
mütəxəssislərin istəyinə cavab vermək
baxımından qiymətli bir kitabdır. Arzu
edərdik ki, bu kitab bütün müəssisələrdə,
təşkilatlarda, idarələrdə, evlərdə olsun və
stolüstü kitab kimi istifadə edilsin.
Buludxan XƏLİLOV
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
525-ci qəzet.-2014.- 21 may. - S.7.