Əsərləri

V cild

(1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Müstəqil bir cüzini təşkil elədigimiz Qafqasiya öylə siyasi bir vəziyyət qarşısındadır ki, buradakı cavan cümhuriyyətlər, Azərbaycan da daxil olduğu halda ancaq ittifaq və yalnız dostluqla rəftar edə bilər və böylə rəftar edə bildikləri gündən etibarən xilas olurlar. Buna görə də xarici siyasətimizin “əlhəmd”isini Qafqasiya ittifaqı təşkil etməlidir. Siyasət və iqtisadca su ilə havaya olduğu kibi möhtac bulunduğumuz bu ittifaq xatirinə aramızdakı bütün ixtilaflı məsələləri sülh, müsalimət, mülayimət və qarşılıqlı güzəşt və ən sonu hökm vasitəsilə həll etmək tərəfdarıyız. Hər halda həqiqi və həyati mənfəətlərimizi fəda etməmək şərtilə bu kibi məsələləri qansız həll edən hökumət ən ziyadə himayə edəcəgimiz hökumətdir.

Bizimlə həmdərd olan Gürcüstan, Ermənistan dövlətləri ilə hüsni-münasibətimizin könül arzu elədigi dərəcədə səmimiləşdirilməsini şiddətlə arzu edəriz. Fəqət bununla bərabər istərdik ki, Qafqasiya millətlərinin hürriyyət və istiqlalına gələcək zərbəyə hər kəsdən ziyadə və həpimizdən əvvəl məruz qalacaq Şimali Qafqasiyalı qardaşlarımızın müqəddəratı hər zaman nəzərimizdən uzaq qalmasın. Biləlim ki, orada “qəlyanaltı” edəcək “bolşevik” burada “nahar” yeyəcəkdir. Bunu qətiyyən unutmamalı, ona görə də tədarük görməlidir.

Digər dövlətlərlə dəxi münasibata girişmək, bilxassə yeni vücudə gələn dövlətlər nəzdinə nümayəndələr göndərib də onların nümayəndələrini nəzdimizə cəlb etmək xariciyyə nəzarətimizin ilk dərəcədə görüləcək işlərindən olmalıdır.

Xaricən böylə sülh və müsalimətlə hərəkət edəcək hökumət daxilən də hürriyyət, müsavat, ədalət və əmniyyət təsisinə cəhd etməlidir. Həqqimizi isbat etmək istehqaqımızı göstərmək nöqteyi-nəzərindən dəxi daxili işlərimizi yoluna qoymaq, bütün idarələrimizi tənzim etmək məcburiyyətindəyiz.

Böyük Rusiya inqilabından qazanılan söz, yazı, vicdan, ictimai, ittifaq kibi əhli-vətən hürriyyətləri tamamilə təhti-təminə alınmalı, Azərbaycan müsalihəkar, hürriyyətpərvər bir hökumət olmalıdır. Əgər bu günə qədər hərb və inqilab əhvali-fövqəladəsindən naşi bu kibi məqsədlər könül dilədigi kibi hasil olmamışsa bunun bir an əvvəl qövldən-felə gətirilməsinə çalışmalıdır. Eyni səbəblə bu vəqtə yalnız müsəlmanlardan təşəkkül edən heyəti-vükəla dəxi ədalət üzərinə müstənid müştərək bir hökumət şəklində olmalıdır. Milləti-məhkumluq acısını dadmış olan Azərbaycan türkü məhkum millət yaratmaz. Azərbaycan Cümhuriyyəti övladını ögey-doğmaya ayırmaz: erməni, rus, yəhudi, gürcü, nemsə, polyak və sair azlıqda olan millətlər Azərbaycan vətəndaşı qalmaqla bərabər milli-mədəni muxtariyyətə malik olub kəndi ümuri-məzhəbiyyə, milliyyə və mədəniyyələrini kəndiləri idarə etməlidirlər.

Keçmişin məşum tərkəsi olan erməni-müsəlman hadisati-əliməsinə bir daha meydan verilməmək üçün hökumət hər növ fədakarlığa təhəmmül etməli, bu yurd dağıdıcı ədavətin izaləsinə səy etməlidir. Bu xüsusda qəti və bitərəfanə qərar və tədbirlər ilə hökumət mart və sentyabr hadisələri kibi fəngir hadisələrin bir daha təkrar edilməyəcəgi həqqində həqiqi təminat verməlidir.

Bütün aləmi istila edən demokratik cərəyanın yol alıb getdigi böylə bir zamanda Rusiya inqilabi-kəbiri kibi müdhiş bir ixtilal məşiməsindən doğmuş bir cümhuriyyəti təsis və idarə edəcək hökumət daxili siyasətində hər şeydən ziyadə demokrasi sinfinə köylülərlə əmələlərə istinad etməlidir. Fövqəladə bir surətdə bahalaşan məişətin ən ağır yükü millətin əksəriyyəti-əziməsini təşkil edən bu iki sinfin omuzundadır. Binaənileyh əkinçiyə yer, əmələyə iş verilməlidir. Yeri biz necə veriyor, iş üçün nə düşünüyoruz deyə vaqe olan firqə proqramını nəql ediyoruz:

Topraq məsələsi

32) Xəzinəyə, sabiq padşaha və padşah nəslinə mənsub xanədanə: öylə də mülkədarlarla xüsusi maliklərə məxsus olan bütün topraqlar pulsuz və əvəzsiz olaraq zəhmətkeş və rəncbər xəlqə veriləcəkdir.

33) Bu surətlə zəhmətkeş və rəncbərlərə veriləcək topraq onların kəndi mülkiyyətinə verilib haman yer üzərində bütün hüquqa malik olacaqlardır.

34) Hər bir əldə qalacaq və ya bulunacaq toprağın ən çox miqdarı qanunən təyin olunub ondan artıq kimsəyə topraq sahibi olmaq həqqi verilməyəcəkdir.

35) Toprağın pulsuz və əvəzsiz surətdə rəncbərlərə verilməsi üzündən xəsarətdidə olan xüsusi maliklərə gördükləri ziyan müqabilində xəzinə tərəfindən mütərəqqi gəlir vergisi əsasilə varlı siniflərdən alınan vergi yolu ilə hasil olmuş xüsusi bir məbləğ (fond) hesabına olacaq mükafat veriləcəkdir.

36) Mülkiyyət toprağın üzərinə olub altındakı mədəniyyat isə beytülmala (muxtariyyət xəzinəsinə) məxsusdur ki, nə surətlə istifadə olunması dövlət tərəfindən qoyulacaq xüsusi nizam və qanuna bağlıdır.

37) Meşələr, cəngəllər, göllər, duzlaqlar və axar sular ümumidir. Onların idarəsi məhəlli idarələrin əlində olub xüsusi adamların onlardan faydalanmasının tərtibi dəxi məzkur idarələrə bağlıdır.

İşçi məsələsi

İşçiləri zəhmətin ağır məşəqqətindən bilnisbə rahət etmək üçün firqə aşağıdakı maddələri tələb ediyor:

38) Hər bir muzdur, qulluqçu, əmələ və fəhlə üçün iş günü səkkiz saətdən artıq olmamalıdır.

39) Hər bir muzdur, qulluqçu, əmələ və fəhlə üçün erkək-qadın fasiləsiz olaraq həftədə 24 saətlik istirahət müddəti qanunən müqərrər olunuyor.

40) Qanunən müəyyən olan iş günündən artıq işləmək qaidəsi tamamilə mən edilməlidir.

41) Gecə qulluğu axşam saət 9-dan saət 6-ya qədər yasaqdır. Fəqət işin texnikası tələb elədigi təqdirdə və əmələ təşkilatı tərəfindən caiz görüldügü halda gecə xidməti görülə bilər.

42) 16 yaşına qədər məktəb sinnində olan balaların çalışdırılması məmnudur. 16 yaşından 18 yaşına qədər olan cavanların iş günü isə 6 saətdən artıq olamaz.

43) Qadınları səhhət və vücudlarına zərərli olan işlərdə çalışdırmaq məmnudur. Hamilə olan qadın xidmətkarlar doğduqlarından 4 həftə əvvəl və 6 həftə də sonra xidmətdən azad edilib və bu azadlıqları müddətində dəxi muzd və məvaciblərini tamamilə alacaqlardır.

44) Qadın əmələ və fəhləsi olan hər bir fabrika, zavod və sair kəsbxanalar yanında südəmər uşaqlara məxsus tərbiyəxanalar yapılacaq, uşaq əmizdirən ana-qulluqçular hər 3 saət arasında yarım saətdən az olmamaq şərtilə xidmətdən azad ediləcəkdir.

45) Tamamilə və ya qismən işləmək qabiliyyətini itirmiş olan əmələlər dövlət tərəfindən xüsusi bir fond (sərmayə) hesabına sığorta olunacaqlardır. Bu fond dəxi sərmayədarlardan alınan xüsusi bir vergi hasilatından əmələ gələcəkdir.

46) Muzd və məvacib müqabilində nəqd əvəzinə cins vermək qaydası tamamilə mən ediləcək, muzd və ya məvacib isə həftədə bir dəfə iş müddəti əsnasında veriləcəkdir.

47) Cərimə xarab olan və ya bəgəniləməyən mətain mayasını qaytarmaq və sairə kibi hər növ ittifaq və səbəblərdən ötrü olsa da fəhlələrin həqq və hesabından pul çıxmaq qaidəsi kökündən mən edilməlidir.

48) Hər növ emalatxanə, kəsbxanə, fabrika, zavod və sairəyə kifayət edəcək qədər fabrika müfəttişləri (inspektorlar) təyin edilməlidir. Dövlətə məxsus olan sənaətxanələr, xadimə və qulluqçusu olan kəsbxanələr dəxi bu müfəttişlərin nəzarətinə tabedirlər. Bu cümlədən olaraq ev qulluqçuları ilə nökərlər dəxi fabrika müfəttişliginə tabedirlər. Qadınların çalışdığı yerlərə qadın müfəttişlər təyin olunmalıdır. Fabrika, zavod və zəhmətin müdafiəsinə məxsus nəşr olunan qanunların kamilən yerinə yetirilməsinə baxmaq üçün əmələlər tərəfindən seçilmiş vəkillər dəxi iştirak etməlidirlər. Bu vəkillərə dövlət tərəfindən maaş veriləcəkdir. Əmələlər tərəfindən seçilən bu vəkillər əmələyə verilən materiallara onların (brakovka) yaramazlığa, ələlümum işin nəticəsinə nəzarət etməlidirlər.

49) Sahibkarlar tərəfindən əmələlərə məxsus olaraq verilən evlərlə mənzillərin səhhətə müvafiq olub-olmamasına, məzkur otaqların daxili səliqə və tərtibatına və onların kirayə verilmək şəraitinə baxmaq və həmçinin iş sahiblərinin əmələlərin ev işlərinə müdaxilə etmələrinə meydan verməmək üçün bu mənzillər məhəlli idarələr tərəfindən təftiş olunub nəzarət altına alınmalı, bu nəzarətə əmələlərin vəkilləri də iştirak etməlidirlər.

50) Hər bir kargah, fabrika və emalatxanə müntəzəm surətdə iş sahiblərinin nüfuzundan azad səhiyyə nəzarətləri təsis olunmalıdır. İş sahiblərinin hesabına olaraq əmələlərə müftə dərman verilməli və azarlandıqları müddətcə məvacibləri dəxi özlərinə yetişməlidir.

51) Səy və zəhmət qanununu sındıran iş sahibləri cinayət qanunu mövcibincə məsuliyyətə alınmalıdırlar.

52) Hər bir kargah və kəsbxanədə yarısı iş sahiblərindən, yarısı da əmələlərdən ibarət xüsusi mühakimə heyətləri təşkil olunmalıdır.

53) Yerli və xaricdən gəlmə əmələ və işçilərə qulluq tapmaq üçün kontorları (məsai birjası) təsis etmək işi məhəlli idarələrə həvalə olunmalı, bu kontorlarda əmələ təşkilatı tərəfindən seçilmiş vəkillər dəxi iştirak etməlidirlər.

Millətin özəgini təşkil edən xəlq baxımsızlıq üzündən müsri xəstəliklərə tutularaq minlərlə qırılıyor. Təbiidir ki, tədabiri-səhiyyə imdikindən daha ziyadə bir ciddiyyətlə əxz olunmalıdır.

İaşə (ərzaq) məsələsinin islahı, bu xüsusda ən təsirli bir çarə ola bilər. Fəqət bunun üçün də yolların tərtib və əmniyyəti, başqa millətlərlə ticarət mübadiləsinin təshil və əmniyyəti əlzəmdir.

Məarif daha ziyadə yapılmalı və daha ziyadə milliləşməlidir. Köylər məktəb şəbəkələri ilə, şəhərlərdə darülmüəlliminlərlə dolmalıdır. Dövlət müəssisələri ilə təhrirati-rəsmiyyənin mümkün olduqca milliləşməsinə cəhd etməlidir.

Əlbəttə unutmuyoruz ki, hökumət eləmək bir tərəfdən xəlqin etimadını qazanmaqla olursa, digər tərəfdən dəxi cəbri-qüvvəyə istinad etməklə olur. Bunun üçün də əskəri təşkilata son dərəcədə əhəmiyyət verməlidir. Dövlətin xaricən müdafiəsi daxilən də müsaliməti bunu iqtiza ediyor. Xidməti-əskəriyyə bütün xəlq təbəqələrinə müsavi surətdə təhmil olunmalıdır.

Dövlət büdcəsinin ağırlığı onsuz da ağır bir həyat keçirən xəlqin üzərinə degil, daha ağ gün və daha zəngin siniflərə təhmil olunmalıdır.

Yeni qurulacaq hökumətdən daxilən və xaricən bu proqram daxilində fəaliyyət istiyəcək Məclisi-Məbusan, eyni zamanda kəndisi dəxi bizzat Azərbaycan Məclisi-Müəssisanını dəvət eləmək üçün imdidən təşəbbüsdə olmalı, qanuni-intixab yazılması üçün bir an əvvəl məxsusi bir komisyon ayırmalıdır.

Bayaqdan bəri zikr etdigim mətləbləri məmləkətin istiqlalını müdafiə və millətin həyatını mühafizə etmək əzm və qəviyyəsilə təşəkkül edəcək bir hökumətdir ki, vücuda gətirə bilər. Böylə bir hökumət yalnız içində bulunduğumuz şəraiti-hazirəyə görə tərəqqipərvər bir koalisyon surətilə təşəkkül edə bilər.

Bu surətlə qurulacaq hökumət firqə və milliyyət etibarilə müştərək olmalı və hər bir cəhətcə parlaman hüzurunda məsul bulunmalıdır. Yalnız böylə bir üsul ilə təşkil olunacaq hökumətdir ki, əlbirligi ilə xilasına borclu olduğumuz vəziyyəti qurtarıb hürriyyət və istiqlalımızı təmin ilə bizi həm Məclisi-Müəssisan hüzuruna çıxarar, həm də istiqlalımızın beynəlmiləl təsdiqini asanlaşdırar.

“Azərbaycan”, 12 qanuni-əvvəl (dekabr) 1918, №63

Təbdil – dəyişdirilmiş

Həqqa – doğrusu ki

Müddə – tələb edəni

Sitarə – ulduz

Əqsa – uzaqda olan

Bismilə – “bismillah”ın ixtisarıdır.

Müzahirət – yardım, kömək

Cüzi – hissə

Mülayimət – mülayimlik

İstehqaq – haqlı olma

Müsalihə – barışıq

Müstənid – sübutlu, əsaslanan

Fəngir – hiyləgər

Mən – qadağan

Məmnu – qadağan

Müsri – yoluxucu

Əxz – əldə etmə

Təshil – asanlaşdırma

Təhmil – yükləmə, yüklədilmə

Qəviyyə – qüvvətli, mətin

Hadisələrin mənası

Dünya müharibəsində üz-üzə gələn böyük dövlətlərdən İngiltərə, Fransa və Amerika zümrəsi nəhayət qalib gəldi. Rusiya, Avstriya, Almaniya zümrəsi isə məğlub oldu. Yalnız məğlubiyyətlə qalmadı. Bu dövlətlər daxilində inqilablar zühur etdi.

Bu hadisələrin mənasını anlamaq lazım. Çoxları diyorlar ki, inqilab çıxdı, çünki məğlub oldular. Bəziləri də diyorlar ki, məğlubluqlarına bais olan səbəb, inqilablarına bais olan səbəbin eynidir.

Əcəba, bunların hankısıdır? Nədir bu əqlləri heyran buraxan hadisələrin səbəbi?

Dövlət, insanların müxtəlif şəkillərdə bulunan cəmiyyətlərindən birisidir. Cəmiyyətin tərəqqisi vardır. Bu tərəqqi müəyyən qaidələrə və qanunlara tabedir. Müəyyən bir şəkli-siyasiyyəyə girincəyə qədər cəmiyyət müxtəlif hallar keçiriyor. Fəqət hər hankı halda olursa-olsun, cəmiyyətin özünəməxsus daxili təzadları vardır. Təzadlar ictimai olduğu kibi, siyasi də ola bilər. Siyasi təzadların da ənvai vardır. Bu təzad sinfi də olur, milli də.

Hərbi-ümumiyə iştirak edən böyük dövlətlərin bünyələrində müxtəlif təzadlar vardır. Bunların həpsində müştərək bir təzad vardı: ictimai müsavatsızlıq. Məmləkətin məhsulatı Avropa dövlətlərindən heç birisində daha müsavat üzrə təqsim edilmiyor. Sosializm heç yanda tətbiq olunmamışdır. Dövlətli-kasıb, tox-ac davası hala hökmündə baqidir. Bu təzad İngiltərədə də, Fransada da, Almaniya, Avstriya və Rusiyada da mövcud idi və hala dəxi mövcuddur.

Bundan keçdikdən sonra bir də siyasi təzad vardır. Siyasi təzad millətin tərəqqiyati-ictimaisi ilə malik olduğu şəkli-hökumət arasında hasil olur. Əhalinin müstəhsil qismi, demokrasi sinfi idrak sahibi olur. Tərəqqi edər, gözü açılır, sinfi ehtiyaclarını dərk edər. Buna müqabil siyasi şərait və hürriyyətlər istər, istədigi siyasi şəraiti hasil etməyincə əfkari-ümumiyyə ilə hökumət və tərzi-hökumət arasında bir ixtilafdır çıxar ki, bu da siyasi bir təzada bais və fürsət hasil olunca böyük bir böhrana səbəb olur.

Rusiyada yeni həyata girmiş, fəal, münəvvər bir burjua sinfi vardı. Rusiya demokratiyası inqilabpərvəranə fikirlərlə pərvəriş tapıyordu. Qüvvətli parlaq bir ədəbiyyat, mütəfəkkir və münəvvər ürəfa vücudə gəlmişdi. Əfkari-ümumiyyə başqa bir məcrada axırdı. Məmləkət dərəbəylikdən qalma qəliblərə sığmıyor, hürriyyəti-siyasiyyə tələb ediyordu. Halbuki çarizm haman əski üsul ilə duruyordu. Hökumət məmləkətin münəvvər və fəal əsnafına degil, köhnəpərəst, mürtəce dvoryanstvoya istinad ediyordu. Ruhla qəlb arasında bir təzad vardı. Ruh-qəlbə sığmıyordu.

Almaniya da öylə idi. Almaniyada olduqca qüvvətli, mütəşəkkil bilikli, bacarıqlı bir xəlq, dünyanın müəzzəm və müntəzəm bir təşkilata malik mücərrəb əmələ firqəsi varkən hökumət aparatı feodal halı ilə yaşayan əskəri bir firqənin əlində, iqtidar yarım dərəbəgi hökmündə bulunan xanədanlarda idi. İntixabi-ümumi yox, məsuliyyəti-vüzəra yox idi. Demək ki, burada da ruhla qəlb arasında siyasi bir təzad vardı. Yalnız alman sisteminin intizamı bu təzadın Rusiyada olduğu qədər məhsus olmadığına səbəb oluyordu.

Avstriya kəza bu dərdə mübtəla idi. Şu qədər var ki, Avstriyanın Almaniyadakı demokrasi cərəyanından daha şiddətli bir böhrani-siyasiyyədən başqa digər bir bəlası dəxi vardı: milli təzad. Avstriya müxtəlif millətlərdən təşəkkül etmişdi. Bu millətlər kəndi həqlərini tələb ediyorlardı. Hissi-milli, həqqi-milliyi arıyorlardı. Halbuki Avstriya-Macarıstan səltənəti bu hisslərin fövqündə mətbu və nazim rolunu oynuyordu. Demək ki, millətlə dövlət arasında bir təzad, bir mübarizə vardı.

Bu dərd ilə Avstriya yalnız degildi. Rusiya da bu dərddə idi. Rusiya da onun kibi qurama bir hökumət idi. Rusiyada dövlət milləti əziyor, millət ilə dövlət arasında qatı mübarizələr davam ediyordu.

– Dövlət və millət kəlmələrini mütəzad və mütbarz mənada işlətiyoruz. Halbuki əksərən dövlət ilə milləti bir biliyorlar. Çünki dövlət də millətin bir şəkli-digəridir. Millət özək, dövlət qabıqdır. Fəqət bu tərif şümuli bir millətə aid olan dövlətlər həqqində səhihdir. Digər təbirlə demək olar ki, bu tərif təbii təşkilata malik olan dövlətlər həqqindədir. Çünki ən təbii dövlət milli olan dövlətdir. Fəqət təhti-idarəsində bir çox millətlər olan dövlətdə məlumdur ki, dövlət mənasilə millət mənası bir olamaz. Nasıl ki, Avstriya-Macarıstan dövləti daxilində çex-slavak, macar, alman, polyak, rosin, rumın, italyan millətləri olduğu kibi, Rusiya dövləti daxilində də rus, fin, türk, erməni, gürcü, ukrayna və sairə millətlər vardı.

Halbuki İngiltərə, Fransa sonra isə müdaxilə edən Amerika dövlətləri ictimai bir təzada, yəni sinif müsavatsızlıqlarına malik idisələr də, şəkli-hökumətləri bu biri məmləkətlərdə olduğu qədər dərin bir təzad ilə azarlı degildi. Bu hökumətlər bilnisbə demokratik və o dərəcədə də milli hökumətlər idi. İngiltərədə bir “İrland” məsələsi var idisə də, Avstriya-Rusiya dərəcəsində degildi. Fransa bu məsələyə tamamilə yabançı idi. Amerikada kəza milli ziddiyyət yoxdu.

(Bu məmləkətlərin daxili təşkilatı nəzərə alınaraq hökm veriliyor. Qanuni-siyasəti başqa bir məsələdir).

Yuxarıda söylədik ki, müharibə mövcud fəsadları şiddətləndirmək xasiyyətinə malikdir. Təbiidir ki, təzadları müxtəlif və çox olan dövlətlərin müharibəyə təhəmmülləri də o nisbətdə az olacaqdır. Əvvəl təhəmmülsüzlük göstərən əcayib degildir ki, Rusiya oldu. Çünki Rusiya şəkil və qəlb etibarilə Avropa hökumətlərindən ən gerisi, ictimai, siyasi və milli böhran nöqteyi-nəzərindən ən elitlisi idi. Sonra sıra Avstriyaya gəldi; nəhayət, qüvvəyi-istehsaliyyə və iqtisadiyyəcə də kəndisindən daha qüvvətli olan Amerika ilə də toqquşmaya məcbur qalan Almaniya bitab düşdü.

Almaniya böhranı milli Almaniya dövləti daxilində qalaraq siyasi bir şəkildə cərəyan ediyor. Yarımfeodal bir şəkli-hökumət demokratik cümhuriyyətə dəgişdiriliyor. Rusiya ilə Avstriya isə bununla qalmıyor. Parça-parça olaraq mürəkkəb olduğu parçalarına ayrılıyor. Hər ayrılan parça da eyni zamanda birər cümhuriyyət elan ediyorlar. Demək, demokratik və milli olmayan dövlətlər xarici bir zərbə təhtində təhəmmül göstərməyərək birər milli-demokrat şəkli alıyorlar.

Daha hərbi-ümuminin ibtidasında ikən bu böyük padra üzərinə yazılan siyasi təhlillərdə diyorlardı ki, hərbi-ümumi nəticəsində millətlərin həqqi təslim olunacaqdır. Qəribə idi ki, İngiltərə zümrəsi də, alman zümrəsi də millətlərin hüquqi üçün davaçı olduqlarını iddia edib duruyorlardı. Əlbəttə, imperialistlərin məqsədi-əsliləri bu degildi. Fəqət məqsəd bu degil ikən hər iki tərəfin bundan bəhs eləməsi bu həqiqətin nə dərəcədə qüvvətli olmasını göstəriyordu.

Azərbaycan məbuslarından Saxaya pək doğru diyordu ki, Böyük Fransa inqilabı insanın hüququnu təşxis elədisə, hərbi-ümumi də millətin hüququnu elan etdi.

Milli hərəkətlər eyni zamanda da demokratik bir rəng alıyor. Milliyyət və demokratizm həqqində yanlış məlumat sahibi olanlara bu iki kəlmənin yanaşı gəlməsi bəlkə də bəid görünür. Çünki demokratizm adətən milliyyətpərvərligə zidd ədd olunmaq bidəti bizcə məşhurdur. Bu bidətə vəqtilə çox etina olunuyordu. Hətta bizim Qafqasiya sosial-demokrat şeyxləri belə bu xüsusda az inad və israr göstərməmişlərdi.

Fəqət bu gün onlar da mötərifdirlər ki, milliyyətlə demokratlıq qətiyyən düşmən məfhumlar degildir. Sabiq Qafqasiya vəlahəqq gürcü demokratiyasının pişvalarından Jordaniya cənabları baxınız bu xüsusda nə kibi bir etirafda bulunuyorlar; son günlərdə söyləmiş olduğu bir nitqində Jordaniya diyor ki:

“Millətin kəndi iradəyi-müstəqiləsini kəndi hüdudi daxilində və kəndi dili və mədəniyyəti vasitəsilə ibraz eləmədigi bir yerdə demokratizm təsəvvür eləmək qeyri-mümkündür”.

“Milliyyət və demokratlıq cərəyanları əksərən ittifaq edərlər. Böyük Rusiya inqilabı çıxdığı zaman biz milliyyətlərə ayrılmanın əleyhində olduq, halbuki bizim istədigimizə rəğmən həyat bu əsası üstə çıxardı”.

Əvət, Avropanın qərbini təşkil edən İngiltərə ilə Fransa, şərqini təşkil edən Almaniya-Avstriyaya qarşı çıxdıqda Şərqin Qərbə qarşı bir nöqsanı vardı ki, burası demokratik və milli degildi. Şimdi Avropanın şərqi də qərbi kibi milli və demokratik bir şəkil alıyor.

Bu şəkil yalnız Avropa dövlətlərində degil, Türkiyədə də hakimiyyət qazanıyor. Orası da həm milliləşməkdə, həm də demokratlaşmaqdadır.

Demək ki, aləm keşməkeşlərinin nəticəsində milliyyət və demokratizm prinsipləri qalib çıxıyor.

Dünya hadisələrinin bugünkü mənası iştə bundan ibarət!

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 15 qanuni-əvvəl (dekabr) 1918, №65

Ənva – növlər

Təzad – ziddiyyət

Müstəhsil – istehsalçı

Mücərrəb – sınanmış

Məhsus – hiss olunan

Mətbu – (burda) başçı

Nazim – nizama salan

Mürəkkəb – qurma, qatışıq

Bəid – qəribə

Mötərif – etiraf edən

Pişva – başçı

Erməni-gürcü toqquşması

Azərbaycan hökumətinin notası

Qanuni-əvvəlin 23-də Azərbaycan hökuməti tərəfindən Gürcüstan və Ermənistan xariciyyə nazirlərinə bu məzmunda bir teleqraf göndərilmişdir.

“Azərbaycan hökuməti Gürcüstan ilə Ermənistan arasında Borçalı dairəsindəki mübahisəli sərhəd məsələsindən ötrü vaqe olan müsəlləh müharibəyə öz təəssüfatını izhar edir. Zaqafqasiya cümhuriyyətləri təşkil olunduğu bir zamanda tabeliyində olan mübahisəli məsələlərin silah gücünə həll edilməsi müvafiqi-məqsəd degildir. Məəmafiə mübahisələrin bu üsul ilə həll edilməsini qəti hesab etmək olmaz. Azərbaycan hökuməti mübahisəli məsələlərin, həmçinin sərhəd məsələlərinin həmişə sülh ilə həll edilməsi tərəfdarı olduğundan hər iki qonşu və mehriban cümhuriyyətlər arasında vaqe olan müsəlləh müsadiməyə qarışmaqdan özünü saxlayıb Borçalı rayonunun Azərbaycan türkləri ilə məskun hissəsinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin ayrılmaz bir parçası olduğunu izhar etməgi özünə borc bilir. Buna görə bu müsadimə hər nə cür olsa da nəticədə məzkur rayonun müqəddəratı tərəfeyn arasında qılınc ilə degil, hökm vasitəsilə həll olunmalıdır.

Xariciyyə naziri vəzifəsini ifa edən Ziyadxanov

Gürcüstan ərkani-hərbindən

Sadaxlı rayonunda vaqe olan iki günlük müharibə bizim əskərlərin tazə mövqelərə çəkilməsilə bitmişdir. Düşmən böyük qüvvələr ilə hücum etmişdir. Bundan əlavə arxada olan erməni kəndləri əhalisi dəmiryol xəttini dağıtmaq və qeyri vasitələr ilə erməni ordusuna böyük kömək etmişlərdir. Hər tərəfdən düşmən ilə mühasirə edilmiş əskərlərimiz bir çox qəhrəmanlıq ilə düşmənə qənaim buraxmayıb geri çəkilməgə müvəffəq olmuşlardır.

Ermənistan hökuməti tərəfindən Gürcüstan əleyhinə hərəkati-hərbiyyə başlanan kibi Gürcüstan hökuməti müşahidə etmişdir ki, ermənilər hər yerdə xəlvətcə istehzari-əskəriyyə elan etmişlərdir. Odur ki, Tiflis və ətrafında olan ermənilər, hətta Rusiyadan bir çox miqdarda Ermənistana azim olmaqdadırlar. Mühəqqəq olmuşdur ki, Tiflisdə erməni Milli Şurası olduğu Aramyansın evində daşnaqsakan firqəsinin məşhur xadimləri tərəfindən xəlvətcə əskər cəm edilir. Qanuni-əvvəlin 20-də haman evdə vaqe olan axtarış əsnasında ehtiyat zabitləri və 184 nəfərə qədər cavan ermənilər həbs edilmişlərdir. Buna binaən hökumət məmurlarına əmr edilmişdir ki, sinniləri əskərligə müvafiq olan erməniləri hərbi əsir elan edib Kutaisə göndərsinlər. Ermənistan üçün əskər cəm etməgə çalışan daşnaqsakan firqəsi xadimlərini də ümumi qanun üzrə həbsə alsınlar. Hökumətin bu əmri icra edilməkdədir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nitqi

Erməni-gürcü davası münasibətilə parlamanda istizah verildikdə Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəy tərəfindən irad edilmiş nitq:

Bu gün Azərbaycan Məclisi-Məbusanının iztirabi-qəlblə cəm olmasına səbəb qonşularımız arasında vaqe olan qanlı müsadimələrdir. Bu hadisələr yanı yaxınımızda degil, uzaqda yaşayan digər millət arasında da çıxsa idi insaniyyət nöqteyi-nəzərindən qəlbimizi rərihədar edib qan ilə dolduracaqdı. Fəqət a, biz göylərdə degil, yerdə yaşayırız. Həqiqəti düşünəlim. Bu vaqe olan hadisələr öylə iki qonşu millət arasında vaqe olmaqdadır ki, biz müqəddəratımızı dün onlarla birlikdə həll edirdik, yarın da müştərək həll edəcəgiz. Bunun üçün də biz bu millətlər arasında çıxan hadisələrə yabançı qala bilməyiz. Bu hadisələrlə biz qəti və həyati surətdə əlaqədarız. Buna görə səsimizi yüksəltməli, aman nə yapıyorsunuz – deməliyiz (soldan və mərkəzdən alqış).

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 24 may.- S.26-27.