Böyük ədəbiyyatşünaslıq
uğrunda
Məlum olduğu kimi, ümumiyyətlə ədəbiyyatşünaslıq elmi, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı böyük bir inkişaf yoluna, çoxəsrlik ənənələrə malikdir. Hələ qədim dövrlərdə
Xətib Təbrizi ilə başlanan Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elminin orta əsrlərdə də görkəmli nümayəndələri
yetişib, XIX əsrdə isə Mirzə Fətəli Axundzadə
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını ədəbi
tənqid istiqamətində professional səviyyəyə
qaldırıb. Görkəmli ədəbiyyatşünas
Firidun bəy Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatının
tarixi materialları” adlı çoxcildlik əsəri ilə
milli ədəbiyyat tarixçiliyinin elmi əsaslarını
yaradıb. XX əsrin əvvəllərində yeni nəsil
– Abdulla Sur, Seyid Hüseyn, Əli Nazim, Hacı İbrahim
Qasımov, Mirzə Bala Məmmədzadə, Salman Mümtaz və
başqaları milli ədəbiyyatşünaslığın
inkişafına sanballı elmi töhfələr veriblər.
Bununla belə, Azərbaycanda digər elm sahələri
kimi, ədəbiyyatşünaslıq elmi də ölkəmizdə
elmi-təşkilati qurumların yaradılmasından sonra daha
çox və sistemli şəkildə inkişaf etməyə
başlamışdır. Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö
Cəmiyyətinin təşkili (1923), Azərbaycan Dövlət
Elmi Tədqiqat İnstitutunun yaradılması (1929) sayəsində
elmi qüvvələr konkret elmi-təşkilati mərkəzlərdə
cəmləşdirilmiş, müəyyən olunmuş istiqamətlər
üzrə geniş tədqiqatlar aparılmışdır. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının
yaradılmasından sonra isə demək olar ki, ölkəmizdə
bütün elm sahələri, o cümlədən də ədəbiyyatşünaslıq
elmi ardıcıl və sistemli şəkildə inkişaf
etdirilmişdir. SSRİ Elmlər
Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan Bölməsinin
təsis edilməsi (1932) Azərbaycanda elmin təşkilatlanmasında
mühüm rol oynamışdır. Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının tərkibində bir çox elmi-tədqiqat
institutlarının Sektor səviyyəsində əsasının
qoyulması elmdə ixtisaslaşmanın təmin edilməsinə
münasib şərait yaratmışdır. Az sonra, yəni 1935-ci ildə SSRİ Elmlər
Akademiyası Zaqafqaziya Filialının ləğv edilməsi
və əvəzində Azərbaycan Filialının təşkili
tabeçilik mərhələlərinin azalması ilə nəticələnmişdir
ki, bu da elmin inkişafına özünün müsbət təsirini
göstərmişdir. 1936-cı ildə Dil və
Ədəbiyyat sektorlarının bazasında Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunun yaradılması Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elminin ardıcıl, sistemli və mütəşəkkil surətdə
inkişafının möhkəm təməlinə
çevrilmişdir. Bütün bu proseslərin nəticəsində
az sonra Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun zəminində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının
bir neçə nəsli yetişib
formalaşmışdır. Həmin ədəbiyyatşünas
nəsillərinin sıralarından Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının həqiqi və müxbir üzvləri səviyyəsinə
çatan, hər biri özlərinə məxsus elmi məktəblər
yaratmış Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif
Dadaşzadə, Məmməd Cəfər Cəfərov, Həmid
Araslı, Feyzulla Qasımzadə, Kamal Talıbzadə, Bəkir
Nəbiyev, Abbas Zamanov, Mir Cəlal, Mirzağa Quluzadə, Məmmədhüseyn
Təhmasib, Əli Sultanlı, Yaşar Qarayev, Əziz Mirəhmədov,
Azadə Rüstəmova, Azad Nəbiyev, Əliyar Səfərli,
Teymur Kərimli və başqaları kimi görkəmli elm
xadimləri çıxmışdır. Bu
gün də ədəbiyyatşünaslıq elminin həmin
sərkərdələrinin əsərləri və
onların formalaşdırdıqları ənənələr
yeni elmi nəslin və elmi-ədəbi proseslərin
inkişafına öz təsirini göstərməkdədir.
Ədəbiyyatşünaslıq
elminə müasir baxış
Bəllidir ki, ədəbiyyat
haqqında olan və onu öyrənən elmə ədəbiyatşünaslıq
deyilir. Ədəbiyyatşünaslıq – ədəbiyyatı
və ədəbi prosesi öyrənən elm sahəsidir.
Ədəbiyyatşünaslıq – ədəbiyyat və ədəbi
proses haqqında tam, bitkin, əsaslı və əhatəli
elmi təsəvvür yaradan elmdir. Ədəbi proses
anlayışına yaranan yeni ədəbiyyatla yanaşı, ədəbi-elmi
mühitdə baş verən hadisələr –
yaradıcılıq müşavirələri, ədəbiyyatşünaslıq
prosesləri müzakirələr, mübahisələr,
iddialar, dialoqlar və monoloqlar daxildir. Ədəbiyyatşünaslıq
elmi ədəbiyyatın tarixini, inkişaf yolunu, əsas
istiqamətlərini, nəzəriyyəsini, sənətkarlıq
xüsusiyyətlərini və ədəbi prosesi öyrənib
ümumiləşdirir.
Ədəbiyyata yanaşma tərzi kimi qədim dövrlərdən
mövcud olsa da Azərbaycanda müstəqil elm sahəsi olaraq
XX əsrin əvvəllərindən professional ədəbiyyatşünaslıq
elmi mövcuddur. Bu elm sahəsi orta əsrlərin təzkirə
və cünglərindən, vəzn və qafiyə elmindən
sonra əsasən XIX əsrdən etibarən
formalaşmağa başlamışdır. Ədəbiyyatşünaslıq haqqında ilk nəzəri
məlumatlar XX əsrin əvvəllərinin məktəb dərsliklərində
öz əksini tapmışdır. Əliiskəndər
Cəfərzadənin “Kilidi-ədəbiyyat”, Hüseyn Cavidlə
Abdulla Şaiqin “Ədəbiyyat əsərləri” birinci ədəbiyyatşünaslıq
kitablarıdır. Sonralar bu elm sahəsi üzrə dərsliklər
formatında Mikayıl Rəfili, Cəfər Xəndan, Mir Cəlal
Paşayev, Pənah Xəlilov, Abbas Hacıyev, Şəmistan
Mikayılov və başqaları daha geniş şəkildə
fəaliyyət göstərmişlər. Azərbaycanda
ədəbiyyatşünaslıq elmi haqqında geniş və
sistemli dünyagörüşün formalaşmasında dərsliklər
möhkəm bünövrə funksiyasını yerinə
yetirmişdir. Məmməd Cəfər Cəfərov,
Mir Cəlal Paşayev, Yaşar Qarayev, Arif Hacıyev və
başqaları ədəbiyyat nəzəriyyəsi
ağırlıqlı ədəbiyyatşünaslığın
inkişafında mühüm rol oynamışlar.
Dünyada ədəbiyyatşünaslıq elminin əsasını
qədim yunan alimi Aristotel qoymuşdur. Böyük alim və
mütəfəkkir Aristotel ümumiyyətlə dünya
elmində əfsanəvi şəxsiyyətdir. Aristotelin “Poetika” əsəri ədəbiyyatşünaslıq
elminin möhtəşəm başlanğıcıdır.
Fikrimizcə, Aristotelin “Poetika”sı həm də
dünya ədəbiyyatşünaslıq elminin mükəmməl
proqramıdır. Sonralar uzun əsrlər
boyu poetika istiqamətində bir çox sanballı əsərlər
meydana çıxsa da, Aristotelin ədəbiyyatşünaslıq
konsepsiyasından çox da uzağa getmək çətin
olmuşdur. Məşhur fransız mütəfəkkiri
Onore Depore de-Bualonun “Poeziya sənəti” əsəri mənsur
şəkildə yazılmış ədəbiyyatşünaslıq
əsəri olmaqla bərabər, həm də orta əsrlər
ədəbiyyatından gətirilmiş misalların zənginliyinə
və klassizim haqqında yeni baxışlara görə fərqlənir.
Bualo klassizmin böyük nəzəriyyətçisidir.
Ədəbiyyat haqqında elmin inkişafında
Vissarion Belinskinin müstəsna dərəcədə
böyük rolu vardır. Vissarion
Belinskinin “Ədəbiyyatın növlərə və şəkillərə
bölünməsi” əsəri dünya ədəbiyyatşünaslıq
elmində yeni mərhələdir. Ədəbiyyatşünaslıq
elminin özünəqədərki çoxəsrlik elmi ənənələrinin
zəminində meydana çıxmış bu böyük ədəbiyyatşünaslıq
əsəri Avropa ədəbiyyatının, daha çox isə
rus ədəbiyyatının zəngin materiallarının
sintezindən yoğrulmuş yeni nəzəri baxışlar
sisteminin ifadəsidir. Fikrimizcə, Vissarion
Belinskinin ədəbiyyatşünaslıq təlimində
Aristotelin dərin elmi düşüncəsi və Bualonun
poetik şəkildə ifadə olunan nəzəri
baxışları sintez halında təzahür edir. Vissarion Belinski ədəbiyyatşünaslığın
şairidir. Vissarion Belinski – ədəbiyyatın mahiyyətinin,
fəlsəfəsinin elmini yaratmışdır.
Rus ədəbiyyatşünaslıq elmi son iki əsrdə
böyük nailiyyətlərə imza atsa da, əsasən
Vissarion Belinskinin cazibəsində yaşamışdır. Sovet
dövrü rus ədəbiyyatşünaslığı
“inqilabçı demokrat” kimi qəbul edilən Vissarion Belinski
irsi üstündə kökləndiyi üçün Rusiya əhatəsində
olan ölkələrdə də bu istiqamətdə meyil
güclü olmuşdur. Əslində isə Belinskinin
elmi irsində ideologiya deyil, nəzəri qavrayış
üstün olduğu üçün bu ənənəyə
əsaslanan ədəbiyyatşünaslıqda da ədəbiyyatın
gerçək dəyərləndirilməsi meyilləri
yaşamışdır... Beləliklə,
Aristoteldən başlanan, Bualo ilə yaşadılan, davam
etdirilən, Vissarion Belinski ilə yeni mərhələyə
çatdırılan ədəbiyyatşünaslıq elminin
işığında XIX-XX əsrlərdə böyük ədəbiyyatşünaslıq
elmi məktəbləri yaranmış və inkişaf
etmişdir. Bu prosesə hər xalq öz
düşüncəsini də əlavə edərək
ümumi ilə xüsusinin vəhdətindən yaranan milli ədəbiyyatşünaslıq
məktəbini formalaşdırmışdır. Azərbaycanda da professional ədəbiyyatşünaslıq
elmi müəyyən fərqlə, irəliyə-geriyə həmin
prosesi yaşamışdır. Qədim
dövrlərin və orta əsrlərin vəzn və qafiyə
elmi, təzkirəçilik ənənəsi də nəzərə
alınmaqla Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
əsasən Aristotel-Belinski məktəbi əsasında
formalaşıb inkişaf etdirilmişdir. Heç
şübhəsiz, Azərbaycanda ədəbiyyata geniş
baxan, ədəbi cərəyanları və sənətkarlıq
məsələlərini öyrənən mütəfəkkir
düşüncəli ədəbiyyatşünaslıq da
yaranmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
bu yollardan keçərək müstəqillik dövrünə
qədəm qoymuşdur.
Əlbəttə, bütün bunlar çoxəsrlik ədəbiyyatşünaslıq
elminin inkişaf yolu və mühüm nəticələri
haqqında ümumiləşdirilmiş tezislərdir. Və bu tezislərdən
hər biri ayrı-ayrılıqda böyük tədqiqatlar tələb
edən müddəalardır. Ədəbiyyatşünaslıq
elmi haqqında yığcam icmal təsəvvürü
yaratmaqda məqsədimiz həm də bu elm sahəsinin mahiyyətini
aydınlaşdırmaq və əsas istiqamətləri haqqındakı
elmi sistemi diqqət mərkəzinə çəkməkdir.
Dünya ədəbiyyatşünaslıq
elminin aşağıdakı şöbələri, istiqamətləri
qəbul edilmişdir: Ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi
və ədəbi tənqid. Ədəbiyyat
tarixi haqqında ciddi bir mübahisə yoxdur. Mətnşünaslığı ədəbiyyat
tarixinə aid edənlərlə ədəbiyyat nəzəriyyəsinin
tərkib hissəsi sayanların elmi-ictimai fikir meydanına
çıxmayan fərqli baxışlarına rast gəlmək
mümkündür. Bundan başqa,
dünyada mətnşünaslığı ədəbiyyatşünaslıq
elminin müstəqil şöbəsi hesab edənlər də
vardır. Fikrimizcə, tədricən bu
istiqamət daha da inkişaf edəcəkdir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin əhatə
dairəsinə dair elmi fikirdə demək olar ki, mübahisə
yox kimidir. Hamı bu fikirdədir ki, ədəbiyyat
nəzəriyyəsi bədii yaradıcılıq proseslərini,
ədəbiyyatın inkişaf qanunauyğunluqlarını, sənətkarlıq
xüsusiyyətlərini, ədəbi cərəyanları
öyrənməklə məşğuldur. Arabir poetikanın ədəbiyyatşünaslığın
ayrılıqda ədəbiyyat nəzəriyyəsinin müstəqil
şöbəsi olmasına dair keçici fərziyələr
meydana çıxır və ötüb keçir. Bu fikirdə olan azlıq Aristotelin “Poetika”sına da
istinad etməyə çalışır. Halbuki “Poetika” əsəri geniş mənada
ümumiyyətlə ədəbiyyat, ədəbi növlər
və janrlar haqqında baxışlar sistemindən ibarətdir,
ədəbiyyatşünaslığı bütöv halda əhatə
edən elmi əsərdir. Poetika ədəbiyyat
nəzəriyyəsinin nüvəsidir. Fikrimizcə,
poetikanı ədəbiyyat nəzəriyyəsindən
ayrılıqda təsəvvür etmək heç cür
doğru sayıla bilməz.
Ədəbiyyatşünaslıq elminin şöbələri
içərisində nisbətən daha çox mübahisə
doğuranı ədəbi tənqiddir. Ciddi elmi-nəzəri
yanaşmalardan çıxış edənlər ədəbi
tənqidi ədəbiyyatşünaslığın üzvi tərkib
hissəsi olaraq qəbul edir və ona elmi istiqamət kimi
baxırlar. Ədəbi tənqid müasir
ədəbiyyatşünaslıq elminin ədəbi prosesi
öyrənən, izləyib araşdıran, ümumiləşdirib
proqnozlar verən konkret bir sahəsidir. Buna
baxmayaraq, ədəbi tənqidi elm deyil, bədii
yaradıcıq sahəsi sayanlar, hətta bəzən
publisistika ilə eyniləşdirənlər də vardır.
Bizə görə, ədəbi tənqidə
belə yanaşma daha çox yazıçı tənqidinə
aid edilə bilər. Yazıçı tənqidində
elmi təhlillərdən çox ümumi yanaşmalar, zamanla
səsləşmələr, müəyyən təsvir və
mülahizələr öz əksini tapır. Ədəbi
tənqid elmində isə konkret bədii əsərlər,
yaxud da ədəbi proses müasir həyatın və sənətin,
hətta sənətkar fərdiyyətinin
işığında təhlil edilib sistemli şəkildə
ümumiləşdirilir, nöqsanlar,
çatışmazlıqlar müəyyən olunur,
yazıçıya çıxış yolları da göstərilir.
Ədəbi tənqidin vəzifəsinin
yalnız bədii ədəbiyyatı,
yazıçını tənqid etməkdə görənlər
də məsələyə birtərəfli yanaşırlar.
Ədəbi tənqidin, tənqidçinin anna
işi bədii əsərin həm üstünlüklərini,
özünəməxsusluqlarını aşkar edib dəyərləndirməkdən,
həm də nöqsanlarını müəyyən edib,
aradan qaldırılmasına köməklik göstərməkdən
ibarətdir. Bizim fikrimizcə, bədii əsərin
özünəməxsusluqlarını, novatorluğunu elmi
şəkildə müəyyən etmək onun
nöqsanlarını görüb göstərməkdən
daha çətindir. Əsl tənqidçi
bədii əsərə yanaşmada hər iki cəhətə
eyni səviyyədə diqqət yetirməlidir. Bu məqamda ədəbi tənqid elmdir.
Bütün bunlarla bərabər, digər elm sahələri
kimi ədəbiyyatşünaslıq elmi də inkişaf edən
zamanla birlikdə daim dəyişir, yeniləşir və zənginləşir. Ona görə
də ədəbiyyatşünaslıq elminin şöbələrinin,
istiqamətlərinin təsnifləndirilməsinə də
yenidən baxmaq lazım gəlir. Fikrimizcə,
indiki şəraitdə folklorşünaslıq da ədəbiyyatşünaslıq
elminin müstəqil sahəsinə çevrilmişdir. Hələ ki, folklor irsi, şifahi xalq ədəbiyyatı
ədəbiyyatşünaslıq elminin ədəbiyyat tarixi
istiqamətinin qaydaları ilə tədqiq olunur. Yazılı ədəbiyyatla şifahi xalq ədəbiyyatının
oxşar cəhətləri ilə yanaşı, fərqli
xüsusiyyətlərinin də kifayət qədər
olması bu irsə özünəməxsus şəkildə
elmi yanaşmaları tələb edir. Bundan başqa, ədəbiyyatşünaslıq
elminin şöbələrinin müəyyən edildiyi
dövrdən keçən yüzilliyə yaxın dövrdə
şifahi xalq ədəbiyyatının toplanılması və
nəşri sahəsindəki böyük nailiyyətlər,
meydana çıxan cild-cild kitablar, kitabxanalar, folklor abidələri
və zəngin folklor irsinə həsr olunmuş
saysız-hesabsız tədqiqatlar məxsusi bir bucaqdan elmi təhlil
və dəyərləndirilmə zərurətini meydana
çıxarır. Buna görə də,
fikrimizcə, folklorşünaslıq ədəbiyyatşünaslıq
elminin ayrıca bir istiqamətinə, şöbəsinə
çevrilmişdir.
Dünya ölkələri, ədəbiyyatlar və mədəniyyətlərlə
qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsi
ədəbi əlaqələri də ədəbiyyatşünaslıq
elminin məxsusi bir istiqamətinə çevirməkdədir.
Əlbəttə, ədəbiyyatşünaslıq
elminin şöbələri haqqındakı yeni
baxışlar mübahisə doğura, hətta qəbul edilməyə
də bilər. Ədəbiyyatşünaslıq elminin
şöbələrinin yenidən təsnifləndirilməsinə
dair bu cəhdlər istiqamətdəki çoxillik sükut
mühitini tərpədən ilk gedişlər olduğu
üçün birmənalı qarşılana bilməz.
Bununla belə, inkişaf edən, dəyişən
və yeniləşən ədəbiyyatla birlikdə ədəbiyyatşünaslıq
elminin üfüqlərinin genişləndiyini də inkar etmək
çətindir. Ədəbiyyatda, bədii
yaradıcılıqda baş verən böyük dəyişikliklər
və yeniləşmələr ədəbiyyatşünaslıq
elminin də inkişafını, bu sahədə yeni istiqamətlərin
meydana çıxmasını meydana çıxarır.
Artıq xeyli vaxtdır ki, ədəbiyyatşünaslıq
elmi bu dəyişikliklərin içərisindədir.
Sadəcə olaraq elmin bu sahəsinin konkret problem üzrə
yenidən araşdırması haqqında düşünmək
meyli az olmuşdur. Ədəbiyyatşünaslıq
elminin şöbələrinin təsnif edilməsinə
dünya ədəbiyyatşünaslıq elmindəki yeni
baxışların təzahürləri bizim mülahizələrimizə
də meydan açır. Heç istisna
deyil ki, böyük ədəbiyyata daha masştablı
baxış ədəbiyyatşünaslığın bir elm
sahəsi kimi strukturunun da yenidən qurulması ətrafında
başqa fikirləri də meydana çıxaracaqdır.
Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığının təcrübəsində
klassik təsnifat: ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi
və ədəbi tənqid elmi istiqamətlər kimi
mövcuddur. Bundan başqa, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
folklorşünaslığın, ədəbi əlaqələrin
müstəqil elmi istiqamətlərə çevrilməsi
prosesi görünməkdədir. Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslıq elminin şöbələri
kimi, dövrləşdirilməsi məsələsinə də
yenidən baxmağa ehtiyac vardır. Fikrimizcə, son
yüzilliyin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elminin inkişafı yolunu şərti də olsa
aşağıdakı mərhələlər üzrə
müəyyən etmək olar:
1. XX əsrin
əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
Bu mərhələdə həm sovet dövründən
əvvəl fəaliyyətə başlamış, artıq
formalaşmış, elmi-ədəbi mühitdə qəbul
olunan ustad ədəbiyyatşünaslar fəaliyyət
göstərmiş, həm də ədəbiyyatşünaslıq
elminin yeni nəsli meydana çıxmışdır. Heç
şübhəsiz, Firidun bəy Köçərli həmin
mürəkkəb tarixi dövrün ədəbiyyatşünaslıq
elminin zirvəsində dayanır. Firidun bəy
Köçərlinin ədəbiyyatşünaslıq irsi Azərbaycanda
ədəbiyyat haqqında elmin böyük təməli və
zəngin xəzinəsidir. Əmin Abid, Hənəfi
Zeynallı, Salman Mümtaz, Bəkir Çobanzadə, Vəli
Xuluflu və başqaları kimi ədəbiyyat fədakarları
da bu mərhələnin aparıcı simaları olmuşlar.
Bununla belə, qeyd olunan dövrdə Əli Nazim, Mustafa
Quliyev, Məmmədkazım Ələkbərli, Mikayıl Rəfili,
Cəfər Xəndan, Həbibulla Səmədzadə və
başqaları kimi istedadlı elmi nəsillər də meydana
çıxmışdır. Lakin bir-birini
tamamlayan bu fədakar elmi nəsillərin aqibəti əsasən
1937-ci ilin repressiyaları ilə faciəli şəkildə
başa çatdırılmışdır. Hətta həmin görkəmli alimlərin əsərləri
də uzun zaman ərzində qadağan olunmuş, elmi
dövriyyədən çıxarılmış, yalnız
yaddaşlarda yaşadılmışdır. Fərqli ictimai quruluşlarda ömür
sürüb sabit mövqedən axtarış və
yaradıcılıq fəaliyyətilə məşğul
olmağın faciəsini çəkmiş bu cəfakeş nəslin
irsi yaşamaqda davam edir.
Həmin
böyük ədəbiyyatşünaslar nəslindən cəmi
bir neçə nəfər, o cümlədən Feyzulla
Qasımzadə, Abbas Zamanov, Mir Cəlal Paşayev, Mikayıl Rəfili,
Cəfər Xəndan və başqaları yəqin ki, həm
də o zaman gənc olduqları üçün sonrakı
dövrə keçə, fəaliyyətlərini davam etdirə
bilmişlər. Şəxsiyyətə pərəstiş
dövrünün böyük çətinliklərinin
şahidi olmuş bu məsuliyyətli nəsil özlərinin
fəaliyyətlərində həmişəlik qalan
qalın-qalın qiymətli əsərlər yaratmaqla
qarşılarında cild-cild tərtib kitablarından və
monoqrafik əsərlərdən özünümüdafiə
qalaları ucalda bilmişlər. Sonralar cəmiyyətdən
hər hansı təzyiqin, meylin onlara gəlib çatması
üçün həmin dəyərli kitablardan
hörülmüş divarları aşmaq heç də həmişə
mümkün ola bilmirdi. Ona
görə də bu görkəmli elm xadimləri böyük
ədəbiyyatşünaslıq sarayının möhkəm
qala bürclərinə çevrildilər.
Beləliklə, ədəbiyyatın dövrləşdirilməsi
baxımından XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı
mərhələsinin hüdudlarının müəyyənləşdirilməsi
məsələsinə yenidən baxılmalıdır. Fikrimizcə, XX əsrin əvvəlləri
Azərbaycan ədəbiyyatı anlayışı XIX əsrin
axırlarından başlanan tənqidi-realist meyillərin
qanunauyğun məntiqi davamı olub, keçən
yüzilliyin əvvəllərində xüsusi böyük
inkişaf dövrünü yaşayan və nəhayət,
1937-ci ilin repressiyaları ilə tamamlanan konkret bir prosesi ifadə
edir. Daha dərindən diqqət yetirilsə, əslində
proses 1953-cü ilə, İosif Stalinin vəfatına qədər
müəyyən səviyyədə davam etmişdir. Bu vaxtaqədərki dövrləşdirmədə həmin
prosesin 1920-ci ildə Azərbaycanda aprel inqilabı
(çevrilişi) ilə başa
çatdığının göstərilməsi məsələnin
ideoloji cəhətdən dəyərləndirilməsi nəticəsində
formalaşdırılmış süni qənaət idi.
Azərbaycan ədəbiyyatı
üçün xarakterik olan proseslər eyni səviyyədə
dövrün ədəbiyyatşünaslıq elminə də
aiddir.
2.
İkinci Dünya müharibəsi dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
Zaman etibarilə qısa olmasına baxmayaraq, bu dövrün ədəbiyyatşünaslığı özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. İkinci Dünya müharibəsi illərində yazıçılar kimi ədəbiyyatşünaslar da qələmi süngüyə çevirmiş, həm ön cəbhədə, həm də arxada ədəbiyyat və mətbuat vasitəsilə cəmiyyəti müharibənin qələbə ilə qurtarmasına səfərbər etmək vəzifələrini həyata keçirmişlər. Döyüşçü-ədəbiyyatşünas formatında ədəbiyyatşünaslıq yaranmışdır. Ədəbiyyat səviyyəsində ədəbiyyatşünaslıq elmi də geniş mənada müharibə əleyhinə və qələbə uğrunda ideoloji mübarizənin ön cəbhəsində təmsil olunmuşdur. Fikrimcə, həmin proses Sovet İttifaqının rəhbəri İosif Stalinin vəfat etdiyi 1953-cü ilə qədər davam etmişdir. Böyük Vətən müharibəsindən sonra da ədəbiyyatşünaslıq bir müddət İkinci Cahan Savaşında sovet xalqına qələbə qazandıran lideri vəsf edən ədəbiyyata haqq qazandırmaq vəzifəsini yerinə yetirməli olmuşdur. Əslində XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı da əsas nümayəndələrinin taleyi repressiya hadisələri ilə faciəli şəkildə bitsə də, ideoloji baxımdan 1953-cü ildə sona çatmışdır.
3. Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı
Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra sosializm ideologiyası möhkəm surətdə cəmiyyətə hopdurulsa da, sosialist realizmi ədəbiyyatı yaradılsa da, sözün tam mənasında fundamental Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı XX əsrin əllinci illərindən sonra inkişaf etmişdir. Bu dövrdən etibarən ədəbiyyatşünaslıq elmi ədəbi prosesə daha sıx müdaxilə etmişdir. Geniş, ümumiləşmiş monoqrafik tədqiqatlar bu mərhələdən sonra daha çox meydana çıxmışdır. Altmışıncı illərdən etibarən ədəbiyyatda olduğu kimi, ədəbiyyatşünaslıqda da ideoloji tələblərlə yanaşı, xəlqilik, milliləşmə meyilləri müşahidə olunmuşdur. Bu dövr də özünün yeni ədəbiyyatşünaslar nəslini cəmiyyətə təqdim etmişdir. Əslində XX əsr boyu Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin ən yüksək inkişaf mərhələsi yetmiş-səksəninci illər hesab oluna bilər. Həmin tarixi mərhələdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının ustadları ilə eyni sıralarda yeni istedadlı nəslin də fəaliyyət meydanında olması, bu böyük harmoniya mükəmməl bir ədəbiyyatşünaslıq məktəbinin formalaşması ilə nəticələnmişdir. Tərəddüd etmədən demək olar ki, XX əsrin yetmiş-səksəninci illəri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin qızıl dövrüdür. Beləliklə, Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı kimi başlanan proseslər milliləşmə, elmilik istiqamətində inkişaf edərək sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının formalaşması ilə nəticələnmişdir. Həmin dövrün ədəbiyyatşünaslıq əsərlərində elmi gerçəklik ideologiyanı üstələyə bilmişdi. Hətta elə əsərlər də meydana çıxmışdır ki, onları indi də kiçik redaktə ilə, bəzən isə olduğu kimi nəşr edib yeni nəsillərə çatdırmaq mümkündür və lazımdır.
(Ardı var)
İsa Həbibbəyli
AMEA-nın vitse-prezidenti,
Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru,
Milli Məclisin deputatı,
akademik
525-ci qəzet.-
2014.- 24 may.- S.14-15.