Nizamişünaslığa
töhfə, nizamisevərlərə ərməğan
Filologiya elmləri doktoru
Aydın Paşayevin "Xəmsə"də
işlənən xüsusi adların
izahlı lüğəti" barədə mülahizələr
Şeyxlər şeyxi Nizami Gəncəvi yaradıcılığından
bizi qərinələr
ayırır. Dünya ədəbiyyatına nadir incilər bəxş etmiş bu dahi
sənətkarın bəşəriyyətə
qoyub getdiyi poetik xəzinənin açarlarını əldə
edənlər doqquz yüz ilə yaxındır ki, Nizami dünyası adlı ilahi bir olayın sirlərini açır.
Nizami poeziyasının
fəlsəfəsini, hikmətini
sonunadək dərk etmək üçün hələ nə qədər zaman lazım olacağını,
bu tükənməz xəzinənin min bir otağına daxil olmaq üçün hələ neçə açarın gərək
olacağını kim bilir?!
Açar təkcə dəmir qıfıl açmır. Açar var
qəlb açarıdır,
açar var bəsirət açarıdır,
açar var ərşin, dərgahın
açarıdır. Açar da
var qəlbləri fəth edən, insanın bəsirət gözünün pərdəsini
götürən, onu
göylərin, yerlərin
sahibinə doğru aparan xəzinənin açarıdır - irfandır.
"Xəmsə"ni
"Sirlər xəzinəsi"ndən
başlamaqla Nizami Gəncəvi bəyan edirdi ki, onun
qələmindən çıxacaq
daha dörd cahanşümul əsər
sirlərlə dolu bir gizlin, pünhan
olacaqdır. Bu gizlinin bəlkə hər səhifəsinin bir açarı olsun gərək.
Lüğət də bir açardır. Bir dilin
o birisinə açarıdır,
bir anlamın qayəsinin açarı,
bir mətləbin aşkarının açarıdır.
Amma bir həqiqət də var. Qıfıl açarından tutmuş
irfana qədər açar hasilə gətirmək hünər
istər, kamal istər.
Səmimiyyət və inamla, həm də ədalət naminə deyim ki, prof.
Aydın Paşayevin izahlı lüğəti
də böyük zəhmət, hünər
və kamal bahasına başa gəlmiş açardır.
Fəqət bu açar bir az daha dəyərlidir
ona görə ki, şeyx Nizami
adlı bir sirri xudanın min bir əsrarının açarlarından biridir.
Onomastika Azərbaycan dilçiliyinin
nisbətən yeni şöbəsi olmaqla prof. A.Paşayevin elmi fəaliyyətində
xüsusi çəkiyə
malikdir. Onun bu sahədəki ağır və səmərəli zəhmətinin
(Alimin 27 kitabının
13-ü xüsusi adların
tədqiqinə həsr
olunub) məntiqi yekunu "Xəmsə"də
işlənən xüsusi
adların izahlı lüğəti"dir. Niyə
məntiqi nəticə?
Ona görə ki, bu lüğət təkcə Azərbaycan dilçiliyinin, onomastikasının
problemini əhatə etmir. Əsər hələ 1987-ci ildə Nizami Gəncəvinin 850 illik yubileyi ərəfəsində
hazır olsa da müəyyən səbəblərdən işıq
üzü görmədi.
Müəllif illər sərf
edərək lüğətin
üzərində yenidən
işlədi. Azərbaycan ədəbiyyatına,
tarixinə, ədəbiyyatşünaslığına,
folklara, dünya mifologiyasına söykənərək
əsaslı elmi fikirləri, qənaətləri
ilə onu zənginləşdirdi. Onomastikon alimdən
səmavi kitablar, dinlər, peyğəmbərlər,
dini-mistik təsəvvürlər,
dünya tarixi, coğrafiya, nəhayət
poetika barədə mükəmməl bilik istədi. Sonda Azərbaycan poetik
onomastikasında ilk nümunə
olan bu lüğət
hasil oldu. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, rus
alimlərinin rus poetik onomastikonu yaratmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.
Onomastikon "Xəmsə"də işlənən
bütün onimləri
əhatə edir. Lüğətin
tərtibi zamanı müəllif müxtəlif illərdə
"Xəmsə"yə daxil olan əsərlərə
və onların filoloji tərcümələrinə,
habelə Xaqani, Şirvani, Fəxri Gürqani, Əmir Xosrov Dəhləvi və b. əsərlərinə
yazılmış "İzahlar"dan,
əlavə müvafiq
əsərlərdən, lüğətlərdən
geniş istifadə edib. Bu isə
öz növbəsində
digər klassiklərimizin
də yaradıcılığının
öyrənilməsi, təbliği
və tədrisinə
yaxşı imkan yaradıb. Lüğətdə onomastikanın müxtəlif
sahələrinə aid olan
onimlər əsasən
leksik mənaları və etimoloji xüsusiyyətlərinə görə
izah olunub. Əsərin diqqət çəkən cəhətlərindən
biri də odur ki, bəzi
adlar ənənəvi
olaraq ərəb və fars
dili baxımından deyil, Azərbaycan dilinin öz imkanları nöqteyi-nəzərindən
araşdırılıb. Məsələn,
Bağdad, Bərdə,
Dərbənd, Bərtas,
Elbrus, Ermənistan və
s. toponimləri, Şah
İsmayılın təxəllüsünün
mənşəyi, Nüsrətəddin
Əbubəkrin titulu,
fəğfur antroponimi,
xüsusilə rus və Çin toponimi və etnonimi və i.a. haqqında alimin gəldiyi nəticələr maraq doğurur və əsaslıdır. Bunlar bir
daha A.Paşayevin qədim türk ad sistemlərinin dünyanın
bir çox xalqlarında, o cümlədən
ərəb və rus ad sistemlərinin formalaşmasında əhəmiyyətli
rol oynaması barədə elmi qənaətlərini möhkəmləndirir.
Lüğətin mühüm məziyyətlərindən
biri də onun "Xəmsə"də
işlənmiş xüsusi
adların təkcə
etimologiyasının, belə
demək caizdirsə, quru izahının verilməməsi, onların
poetik-üslubi xüsusiyyətlərinin
araşdırılmasıdır. Müəllif bu və ya
qeyri beytdəki onimin izahını verərkən həmin beytin ümumən açılmasına, sadə
oxucu tərəfindən
anlaşılmasına xidmət
edən haşiyələrdən,
şərhlərdən istifadə
edib, yəni mətnşünaslıq elementlərindən
yararlanıb. Bununla da
xüsusi adların tədqiqində əsas olan ictimai-tarixi, mədəni-etik səciyyəni
qoruyub saxlamağa müvəffəq olub.
Nəticədə, bir
tərəfdən şərqşünaslıq
və nizamişünaslıq
baxımından lüğətin
elmi sanbalı artıb, digər tərəfdən müxtəlif
oxucu təbəqələri
"Xəmsə"ni
daha dərindən qavramaq imkanı əldə edib. Bu da hələ
hamısı deyil.
Müəllifin özünün qeyd etdiyi kimi,
"Xəmsə"dəki adların hərtərəfli
izahı üçün
təkcə nizamişünas
alim olmaq kifayət deyildir. Çünki bu adlar onlara tarixilik,
ədəbiyyatsünaslıq, dilçilik və s. və i.a. nöqteyi-nəzərdən
əlavə, əsasən
onomastik cəhətdən
yanaşmağı tələb
edir. Onomastik vahidlər, əsasən mənsub olduğu xalqın adət-ənənəsi
və ad sistemi ilə əlaqədar olub, xalqın həyatı, məişəti,
dünyagörüşü, dini-mistik təsəvvürü,
milli mentaliteti, peşə və məşğuliyyəti və
s. ilə bağlıdır.
Onimlər, konkret olaraq
"Xəmsə"də işlənən onomastik vahidlər haqqında ancaq adlara hərtərəfli
yanaşmağı bacaran
onomoloqlar daha düzgün fikirlər söyləyə bilərlər.
Zənnimcə, prof. A.Paşayevin
bu fikri ilə razılaşmamaq məsələyə ədalətsiz
və qeyri-elmi yanaşma sayılardı.
P.S.
Hörmətli Aydın müəllim, güman edirəm ki, şərqşünaslıq
və mətnşünaslıqla az-çox
tanış olan bir
müəllifin dəyərli əsəriniz haqqında
mülahizələri nizamişünaslar
tərəfindən qəbul ediləcək. Bir
oxucu kimi isə
düşünürəm ki, bu lüğət nizamisevərlərin "Xəmsə"nin
dərin qatlarındakı mətləblərə
qovuşması üçün
tutarlı vasitədir. Sizdən yeganə təmənnamız
lüğətin rus və ingilis variantlarının
hazırlanmasıdır. Bu, ümumən
nizamişünaslığa töhfə olardı.
Adınız kimi işıqlı təfəkkürünüzə
güvənib sizə uğurlar diləyirik.
Faiq Əliyev
525-ci qəzet.-2014.-23 may.- S.8.