Əsərləri V cild (1918 – aprel 1920)
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni,
ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi
Şirməmməd Hüseynov,
Transliterasiya
redaktorları: professor
Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir
Xalidoğlu (Mirzəyev)
(Əvvəli
ötən şənbə sayımızda)
Əfəndilər! Çox qəribədir, bir zamandakı hərbi-ümumi
axıra yetişiyor. Bir zamandakı
dünyanın cəngavər və təpədən-dırnağa
qədər müsəlləh olan millətləri məsələlərin
artıq sülh vasitəsilə həll və qət
olunmasını istiyorlar. Bir zamandakı
istiqlala layiq olduğumuzu isbat üçün bu gün biz,
kiçik Qafqasiya millətlərinin əlində qüvvətli
bir sübut vardır ki, o da sülh və müsalimət,
ancaq və ancaq qan tökməməkdir (sürəkli
alqış). Əvət, əfəndilər, böylə
bir zamandakı biz Qafqasiya millətləri ixtilaflı və
mübahisəli məsələləri qansız həll etməz
isək, iləridə bütün millətlərin
iştirakı ilə əqd olunan ümumi sülh
konfransına qol-qola olaraq bir qapıdan dost bir surətdə
girəcək olmazsaq bütün əməllərimiz məhv
və nabüd olar. İştə böylə
bir zamanda Ermənistan ilə Gürcüstan arasında qan
tökülüyor. Bu qanlar
dayanmalıdır. Çünki hürriyyət
və istiqlal həqqində bəslədigimiz o əziz və
müqəddəs qəsdlərimizi qara yerlərə
tökülməmək üçün sülh masası
başında müttəhidən oturmağa layiq olduğumuzu
göstərməliyiz. İştə bu
qanların dayandırılmasına bir təsir icra etmək
üçün bu gün Azərbaycan demokratiyası səsini
yüksəltməlidir (alqış).
Əfəndilər!
Bu fikir, ixtilaflı məsələlərin
müsalimətlə həlli fikri, heç bir vəqt Azərbaycan
cəmaətinə yabançı qalmamışdır.
Azərbaycan demokratiyasını hər zaman
töhmətləndirmişlər, ona dildə bir, məqsəddə,
işdə bir – deyə böhtan etmişlərdir. Hər zaman bizlərə irticapərəst
adını taxaraq aləmlərə təşhir etmişlərdir.
Buna dəlil olaraq alətləri bizim xaricimizdə
olan əsəfli hadisələri üzümüzə vurub
erməni-müsəlman kibi müəssif hadisələrə
meydan olduğundan Azərbaycanı təqsirləndirmişlərdir.
Fəqət həqiqəti-hal nəyi göstəriyor.
Azərbaycan müqəddəratını kəndi
əlinə alıb da müstəqil olaraq yaşamağa
başladığı andan bəri siyasətini müvafiqət
və masalimət əsasına qurmuşdur. Azərbaycan hökuməti ibtidadan bəri sülh tərəfdarı
olub da müsalimət siyasətindən
ayrılmamışdır. Azərbaycan
hökuməti əvvəl təsisindən bəri Qafqasiya
millətləri arasında olan ixtilaflı, mübahisəli məsələlərin
cəbr ilə degil, sülh ilə həll olunmasına
çalışmışdır. Azərbaycan
siyasi nümayəndələri hər zaman və hər məkanda
mübahisəli məsələlərin sülh ilə həll
olunması təklifində bulunmuşlardır. Qafqasiya millətləri bu məsələləri
öz aralarında həll edə bilməzlərsə
başqa bitərəf bir hökmə müraciət eləməlidirlər.
İyun ayının ibtidalarında idi. Gürcüstan hökuməti Borçalıyı
müsəlman əhalisinin arzusuna rəğmən cəbrən
Gürcüstana ilhaq ediyordu. Azərbaycan
bunu protesto edərək məsələnin beynəlmiləl
bir komisyon vasitəsilə həllini təklif elədi. Məəttəəssüf bu təklifinə
müvafiqət cavabı degil, müxalifət gördü.
Bu təklifi Azərbaycan hökuməti
sonralarına təkrar elədi. Nəticə
alamadı. Son günlərdə isə
Gürcüstan hökuməti bu nöqteyi-nəzəri qəbul
ilə rəsmən bir təşəbbüsdə bulundu.
Bu təşəbbüsə birinci ləbbeyk
deyən Azərbaycan hökuməti oldu. Gürcüstan
hökuməti qonşu Ermənistan hökumətini də
Zaqafqasiya konfransına dəvət etmiş, günlər, həftələr
ilə bəkləmiş, lakin Ermənistan nümayəndəsi
gəlməmişdir. Bunun
üçün konfrans məsələsi həll edilə
bilməyib dağılmışdır. Gürcüstan
ilə Ermənistan arasında bu məsələ üzərində
təati eyləmiş və surətlə bu gün nəşr
edilmiş teleqraflardan anlıyoruz ki, Gürcüstan hökuməti
hətta bu müzakirat əsnasında bizdən bixəbər
olaraq Ermənistanın təklifinə görə əvvəlcə
bu məsələləri yalnız Ermənistan ilə öz
arasında həll etməgə razı olmuşsa da, yenə vəziyyəti
qurtaramamış, məqsədinə müvafiq
olamamışdır. Şimdi isə bu iki millət
öz aralarında olan mübahisəli məsələləri
qan ilə həll etməgə başlamışlar. Arada ixtilaflı olan topraq məsələsi
vardır. Əzcümlə,
Borçalı uyezdi mövzui-bəhsdir. Biz
biliyoruz ki, Borçalının türk və müsəlmanlar
ilə məskun olan qismi Azərbaycandan ayrılmayacaq bir qitədir
(şiddətli alqışlar). Zəngəzur,
Qarabağ uyezdi kəza Azərbaycandan ayrılmayacaqdır
(alqışlar). Biz bu mübahisəli məsələlərin
demokratik nöqteyi-nəzərindən qılınc ilə
degil, sülh ilə həll olunmasını hər zaman istəmiş,
imdi də arzu ediyoruz. Fəqət heyhat ki,
bizim bu arzumuz səhrada çağrılan boş sədadan
ibarət qalmışdır. Biz zikr olunan
yerlər üzərindəki həqqimizin hər vasitəyə
müraciət edilsə eşidiləcəginə qənaətimiz
bərkəmal ikən, Qafqasiyanın ümumi müqəddəratını
nəzərə alaraq biz həmişə digər mübahisəli
məsələlər kibi bu məsələnin də
sülh ilə həll olunmasını gözləmişik.
Arzu edirdik ki, Gürcüstan ilə Ermənistan hökumətləri
dəxi bu əsası qəbul ilə öz aralarındakı
ixtilaflı məsələləri sülh və müsalimət
ilə həll etsinlər. Məəttəəssüf
bu gün meydanda nahaq yerə qanlar
töküldügünü görüyoruz. Azərbaycan
Məclisi-Məbusanı Gürcüstan ilə Ermənistan
hökumətlərinin daxili işlərinə qarışmaq
üçün degil, bütün Qafqasiyanı yakacaq, o
cümlədən Azərbaycanı da qanlara boyayacaq bir fəlakətin
önünü almaq üçün bu məsələyə
icrayi-təsir etmək istər və imanımız bunadır
ki, Gürcüstan və Ermənistan cəmaəti dəxi
bizim kibi düşünüyor.
Azərbaycan xəlqinin müməssili-ruhi olan Məclisi-Məbusanımızda
hökmfərma olan bu ruhi-müsalimət əminəm ki,
bütün cəmaətimizin duyğusu olduğu kibi,
gürcü və erməni cəmaətinin eyni mətləbidir. Gürcüstan və Ermənistan
Məclisi-Məbusanları dəxi öz millətlərinin
vicdanını təmsil etdiklərindən sülhamiz bir səhyeyi-intibahla
kəndilərinə müraciət edəlim və deyəlim
ki: Qafqasiya millətləri sülhi-müsalimətə
möhtacdırlar. Bütün səyi-iqtidar və
nüfuzunuzu hökumətiniz üzərində icra ediniz.
Tökülən bu nahaq qanlar dayansın. Çünki bu qanlarda boğulacaq hürriyyətlərimiz,
çünki bu yanğınlarda yanacaq
yurdlarımızdır.
“Azərbaycan”,
29 qanuni-əvvəl (dekabr) 1918, ¹73
Qənaim
– qənimətlər
İstehzar
– çağırış, hazır olma
Mühəqqəq
– doğruluğu
müəyyən edilmiş
İstizah
– açıq izah tələb etmə
Cərihə
– yara
Təşhir
– məşhurlaşdırma
Təati
– mübadilə
Bu zabastovka nə idi?
Şəhərimiz üç günlük bir zabastovka
keçirdikdən sonra təbii şəklini aldı. Həyat
öz yoluna girdi.
Hər kəsin zehninə təbii bir sual gəliyor. Əcəba,
zabastovka nə idi?
Zahirini hər kəs bilir. İngilis komandanı
Tomsonun əmri ilə bir neçə böyük
rusiyaçı partiyalara mənsub və siyasətlə məşğul
olan adamlar tutulmuşdu. Tomson bunları nə
kibi bir mülahizə ilə tutmuşdu. Təqsirləri
nə idi? Burası bizə məlum
degildir. Müəyyən səbəbi cəmaətcə
məlum olmayan bu həbslər ictima etməkdə olan əmələ
konferensiyasının nəzər-diqqətini cəlb eləmiş,
konferensiya kəndisinə müraciət edən konferensiya
nümayəndələrini qəbul edərək məhbusların
buraxılmayacağını bildirmişdi. Bunun üzərinə konferensiya zabastovka komitəsi
intixab edərək tutulanların buraxılması və siyasi
hürriyyətlərin təmin olunmasına qədər əmələyi
zabastovka etməgə dəvət eləmişdi. Nəhayət, Tomson ilə zabastovka komitəsi
arasında saziş əmələ gəlib tutulanlardan bir
neçəsi buraxılmaq, digərlərinin mühakiməsi
səriləşdirilmək, ictimailərə də Tomsonun
icazəsi ilə müsaidə verilmək surətilə məsələ
yatırılmış, zabastovka da
dayandırılmışdır.
Demək ki, zahirən bu zabastovka əmələnin bilafərq
cins və millət Tomsonun keyfi idarəsinə qarşı bir
protestosu, hürriyyətlərin mühafizəsi
üçün bir mübarizəsidir.
Əcəba, batində böyləmidir? Bu
zabastovkanın görüldügündən başqa siyasi bir
mənası və məqsədi yoxmuydu?
Biz kəndi
mühakiməmizi söyləmədən əvvəl təcavüzkar
rus imperializminin bayraqdarı “Yedinaya Rossiya” qəzetəsinin bu
xüsusdakı mütaliəsini nəql edəlim:
“Yedinaya
Rossiya”nın fikrincə zabastovkanın məqsədi
əlbəttə ki, siyasi idi. Fəqət bu siyasi məqsədin
ruh və mənasına gəlincə məzkur qəzetə
diyor ki:
Bu zabastovka birdən çıxmadı. Xəlqin
ürəgində bir çox acılar və acıqlar
toplanmışdı. Və məəttəəsssüf
bu bir yerə toplanmış yanğın maddələrinin
tutuşmasına general Tomsonun çıxışı səbəb
oldu. Bütün bunlar dəxi zabastovkaya hər növ səbəblərdən
əlavə bir də mütəmadiyən rus dövlət və
millət hissiyyatına endirilən zərbə və təhqirlərdən
doğma siyasi bir protesto şəklini verdi.
Böyük bir məmnuniyyətlə qeyd
ediyoruz ki, bütün rus cəmaəti arasında bu hiss
gündən-günə artıb yer tutuyor və möhkəmləşiyor.
“Bunun
isbatı da haman keçirdigimiz
zabastovkadır”.
Deməli ki, “Yedinaya Rossiya” qəzetəsindən bu
zabastovka nə idi? sualına:
– Hakimlik
hissiyyatı təhqir olunan rus xəlqinin oyanması idi –
cavabını alıyoruz.
Yeni çıxan “İskra” sosial-demokrat qəzetəsi dəxi
eyni fikri “demokratizm” kəlməsi altında işlədiyor. Bu, demokratik
Rusiya fikrinin qələbəsi idi – diyor.
Zabastovkanı idarə edən komitə isə bu
xüsusda daha tədbirli və daha ehtiyatlıdır. Bununla bərabər “Yedinaya
Rossiya” qəzetəsinin tərif elədigi hissiyyatını zəbt
edəmiyərək bu komitə nəşr elədigi
“İzvestiya”sında zabastovka edən əmələlərin
düşmənlərini sayarkən diyor ki:
“– Bizim üç düşmənimiz var: aclıq, Azərbaycan
hökuməti və xaricdən gələn qüvvət”.
Bu xaricdən gələn qüvvət, yəni ingilis
qüvvəti aclıqla Azərbaycan dərəcəsində
bir ədüvvi-əkbər kibi göstəriliyor. Fəqət nə
vəqtdən?
Aclıq bulanlıq suda balıq tutmaq istəyən bir
takım hakimiyyət həvəskarı “siyasilər”in
dostumudur, yoxsa düşməni biləmiyoruz.
Azərbaycanın kəndiləri kibi macəraçılara
düşmən olduğunu isə inkar etməm. Fəqət
ingilislər əcəba, neçün bunların düşmənləri
sırasına keçdi? Bunlar ki, daha
dün ingilislərlə bahəm idilər. İngilislər buraya ibtidada onların dəvəti
üzərinə gəlmişlərdi. Bunlar
ki, onlarla bərabər getmiş və bir yerdə gəlmişlərdi.
Görünüyor
ki, bunların ingilis komandanlığından istədikləri
mətləb təkrar “mart hökuməti”ni
qurmaq, Azərbaycanı da yox hökmündə tutmaq idi.
Böylə bir macəra bəlkə də
“Daşnaqsütyun”a yarardı. O daşnaqsütyuna ki, bu günə
qədər “demokratiçeski soveşaniya”larda müəyyən
bir qətnamə göstərməmək surətilə susdu;
imdi araya az bir həyəcan gəlincə
“mart günlərinə” məxsus bir fitnəkarlıqla iləriyə
atıldı. “Vperyod” nam fəsadnaməsilə
daha sağalmamış mart və sentyabr yaralarına duz səpdi.
Bin dürlü böhtan və iftiralarla arayı təkrar
qarışdırmaq qəsdində olduğunu göstərdi.
Və hala dəxi bu məqsədini icra edib
duruyor.
Bu macəra,
hakimiyyəti əlindən alınan böyük rus imperialistlərinin
“dərdinə” yanan “rus milli komitəsi”nin
istədiginə müvafiq olardı. Çünki məhkum
bir millətin təkrar əsarət və məhkumiyyət
altına girməmək üçün
çırpınması onun əlbəttə vecinə gəlməz:
onun təsəvvürüncə burası daima velikorus millətinin
kaloniyası olmuş, öylə də qalmalı və
müqəddəratımızın baş yazısını
daima Moskva ilə Petroqraddan almalıyız. Şimdiki
halda Petroqrad ilə Moskvaya hakim olan leninlər, trotskilər hər
nə qədər buradakı padşipaskinlərlə
baykovların könülləricə degilsələr də,
eybi yox azərbaycanlının canı çıxar. Aylar, illər gözlər. Cihad
və mübarizə edər. lenini
atar, Milyukovu tutar. Axırda da gələr əfəndilərə
təzim edər.
Nəhayət, bu macəra burada təkrar “bolşevikvari”
bir hökumət qurmaq istəyən bəzi bu ilhəvəslərin
işinə də yaraya bilərdi.
Yalnız macərapərəstlik şanından olmayan
ingilis komandanlığı təbii idi ki, bunu yapmayacaqdı. Təbii idi ki, azərbaycanlılar
həqqində dost degil, düşmən məhfillərdən
məlumat almış olan müttəfiqlər Bakıya
girdikdən sonra həqiqəti öyrənəcək və
ona görə də hərəkət edəcəklərdi. Həqiqəti gördülər, öyrəndilər,
burada kəndi müttəfiqlərini həll etmək əzmində
bulunan bir millət gördülər. Bu qədər
böyük müşkülat və maneələr içərisində
bu millətin kəndisini idarə etmək istedadını dəxi
öyrəndilər. Təbii idi ki, müttəfiqlər
onun, bunun arzusu üçün bir millətin arzusuna
qarşı çıxamaz, təbii idi ki, azərbaycanlıları
Vilson prinsipləri xaricində tutmaz və təbii idi ki,
kiçik millətlərin hüququ üçün hərb
etdiklərini hər zaman və hər məkanda söyləyə-söyləyə
gəlmiş olan müttəfiqlər burada bir istisna təşkil
edəməzlərdi. Etmədilər də.
Nəticədə bizi Ufa hökumətinə tabe etmək
və istiqlalımızın üzərinə qələm
çəkmək istəyənlər gördülər ki,
Azərbaycan parlamanı açıldı. Onlarsız da
olsa hökumət təşkil elədi. İngilis
əskəri parlamanı mühafizə etdi, onu hər növ
ehtimallara qarşı qorudu.
İş
bu şəklə yetincə “Yedinaya Rossiya” və “Znamya truda”
qəzetələri Tomson əleyhində yazılar yazmaya, əl
altından da bir takım işlər görməyə
başladılar. “Mart” günlərinin “bərəkəti”
də hələ kəsilməmişdi. Gəmidə
gəzən bankın əlbəttə ki, bir təsiri
olacaqdı. “Naməmnun” əmələləri
qalxızmaq lazımdı.
İşdə məsələnin doğu bu məhvər
üzərində idi.
Zabastovka siyasi idi, həm də bu siyasət sinif məsələsi
üzərinə ictimai bir binaya degil, milli hissiyyata istinad
ediyor, siyasi-milli rəng alıyordu.
Zabastovkayı idarə edənlərin məharəti onda
idi ki, işi sürətlə idarə edib əmələnin
geniş kütləsinə bu qarışıq nöqtələrini
idrak etməyə meydan vermədilər. Azərbaycan-türk əmələləri
məsələnin bu şəkildə olduğunu öyrənincə
haman zabastovkadan ayrılmağa
başlamışlardı. Suraxanı, Binəqazi
rayonları daha bir gün əvvəl işə
başlamış, Balaxanıda dəxi bir neçə mədənlərin
əmələsi zabastovka əleyhində qətnamələr
çıxarmışlardı.
Fəqət şübhəsiz ki, bu zabastovka siyasi bir təcrübə
idi. Bu təcrübədən azərbaycanlılıq
nöqteyi-nəzərində duran siyasi firqələrin üzərində
böyük bir məsuliyyət vardır. Onlar
yeni hökumət təsisi məsələsi ilə fəzlə
məşğul olaraq bu cəhətə lazım olduğu qədər
əhəmiyyət verməmişlər. Bunların bu
surətlə məşğul olduqlarından bilaistifadə
rus partiyaları və Rusiyanın nöqteyi-nəzərində
duran partiyalar haman sürətlə işə
başlamış, hətta Azərbaycan sosialist firqələrinə
belə sormadan, soruşmadan qərarlarını
çıxarmışlardır. Bu bizə bir dərs
olmalıdır.
Bu dərsi qulağımıza sırğa edib də
asalım. Əmələsinin əksəriyyəti türk və
müsəlmanlardan ibarət olan paytaxtımızda əmələ
naminə hərəkət edən və məəttəəssüf
hərəkətlərində müvəffəq olan
ünsürlər Azərbaycan düşməni ünsürlərdir.
Əmələnin həqqi, mətbuatın hürriyyəti,
şəxsin məsuniyyəti doğru və həqq sözlərdir. Biz bu həqq
sözlər uğrunda mübarizə edənlərə hanki
tərəfdə varsa tərəfdarız. Onlara müiniz. Fəqət bu
şərtlə ki, bu mübarizə, bu sözlər qədər
həqq və doğru olan Azərbaycan fikrinə qarşı
olmasın, Azərbaycan istiqlalını uçurmasın.
Təbiidir
ki, Azərbaycanı da özünə aclıq dərəcəsində
düşmən sayan bir əmələ ilə Azərbaycanın
bir türk və bir müsəlman əmələsi
özünü yoldaş sayamaz!
Təbiidir
ki, hürriyyətlərin müdafiəsi adı ilə fəqət
rus hakimiyyət hissinin təlqin elədigi bir məqsədlə
icra olunan protest zabastovkasını Azərbaycan vətəndaşı
xoş nəzərlə görəməz!
Hökumət kəndi bəyannaməsində
istiqlalımızı göz bəbəgi kibi
qoruyacağını vəd elədi. Göz bəbəgi hər
şeydən ziyadə tozdan xarab olur. Bizim səhlənkarlığımız
üzündən bir növ müvəffəqiyyət kibi
görülən keçmiş zabastovka kibi hərəkətlər
haman istiqlal gözünə
üfürülən zərərli tozlardır.
İstiqlal
bəbəgimizi zəhərli tozlardan qorumaq istərsəniz əmələ
vətəndaşlarımızın gözlərini
açalım!
M.Ə.
“Azərbaycan”
30 qanuni-əvvəl (dekabr) 1918, ¹74
Səri –
sürətli, tez, tələsik
Müin –
köməkçi, arxa, dayaq
Rusca
danışmalı imiş
Keçən yekşənbə günü “Raboçi
klub” zalında əmələ konfransı var idi. Burada qəribə
bir hal müşahidə olunuyordu. Məsələlər
iki nöqteyi-nəzərdən görülüyordu. Bir nöqteyi-nəzər Azərbaycan istiqlalı və
hökumətinin qəbulu, o biri nöqteyi-nəzər Azərbaycanı
tanıyıb yeni bir hökumət aramaq niyyəti idi.
Əmələ məclislərindən ötrü təbii
görünməyən bir hal da daha müşahidə
olunuyordu. Azərbaycanı qəbul ruhu ilə təklif olunan qətnamələrə
müsəlmanlar, bunun ziddi bir ruhda olan qətnamələrə
isə ələlümum ruslarla ermənilər rəy
veriyorlardı.
Bu hal müsəlman əmələlərini
qızdırıyor. Məclisdə az olduqlarını
görərək “yaxşı, görünüz biz də bu
dəfə çox gələr, sizə göstərərik
ki, necə Azərbaycanı tanımıyorsunuz” – deyə
söyləniyorlardı. O biri tərəfdən “biz Azərbaycanı
tanımıyoruz” səsi eşidiliyor, əvəzində
“bunlara bax, yersiz gəldi, yerli qaç məsələsi
çıxarıyorlar” nidası cavab veriliyordu.
Bu ruhun nə dərəcədə hökmfərma
olduğu bilxassə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
cənablarının türkcə nitqə başlaması
üzərinə görünüyordu. Rus əmələləri
tələb ediyorlardı ki, rusca-söyləsin. Söylənəcək sözlərin sonra ruscaya tərcüməsi
olacaq ixtarına isə “əvvəl rusca söylənsin”
xitabı eşidilirdi.
Məclis rəisi güclə başa sala bildi ki,
hankı dildə isə danışmaq həqqinə hər kəs
malikdir və əlavə etdi ki, “bu hal ilə ülfət etməlidir”
“vəqtdir” – deyə müsəlmanlar onun fikrini qüvvətləndirdilər.
Rusca danışmalı imiş. Çünki onlarca
burası Rusiyadır. Çünki bu vəqtə
qədər ruscayı rusluğu hakim görmüşlərdir.
Çünki yalnız Rusiyanın hakim siniflərini
və onların məqsədlərini tərvic edən
partiyalar deyil, məhkum siniflərinin əməl və məqsədlərini
tərvic edən partiyaları da bu fikri iləri
sürmüş rus imperializmini başqa bir qəlibdə,
başqa bir şəkildə tərvic eləmişlərdir.
Nə surətlə tərvic eləmişlərdir?
Bunu o məclisdə türk sosialistlərindən və
türkçi gənclərdən Əhməd bəy Pepinov cənabları
gözəl surətdə təşrih elədilər.
Dedilər
ki: Biz Azərbaycan sosialistləri siz Rusiya sosialistləri ilə
bərabər bundan bir il əvvəl
birlikdə çalışıyorduq. Birlikdə
diyorduq ki, demokratiyanın məqsədi birdir, yolu da birdir.
O zaman biz bolşeviklərin xaricində olaraq
düşünüyorduq ki, Rusiya inqilabı siyasi bir
inqilabdır. Bu siyasi inqilab hürriyyətləri
təmin elədi, yalnız Rusiyada müşkül bir məsələ
dəxi vardı. Bu milliyyət məsələsi
idi. Milliyyət məsələsini Rusiya
sosialistləri ağızsüründürmə həll
ediyorlardular. Bİr tərəfdən
diyordular ki, millətlərin həqqi var oz müqəddəratlarını
həll etməyə, amma o biri tərəfdən Kerenski gedib
Finland Seyminin ağzını bağlıyordu. Biz buna etiraz ediyorduq. Bolşeviklər bu məsələni
bir az həll edən kibi oldular. Hətta hər millət istərsə Rusiyadan
ayrıla da bilər dedilər. Fəqət
sonra onlar da bu fikirlərini çaşdırdılar.
Rusiyada bolşevizm çıxdıqdan sonra Ukrayna,Gürcüstan və sair millətlər kibi
Azərbaycan da elani-istiqlal elədi. Azərbaycanda
bir partiya yoxdur ki, elani-istiqlala tərəfdar olmasın. Biz Azərbaycan sosialistləri bu istiqlalı qəbul
eləmişik. Çünki biz Rusiya
sosialistləri ilə birlikdə işləyəndə
proğramımızın bir maddəsi də millətlərin
öz müqəddəratlarını qurmağa həqli
olduqları idi.İndi isə nə görüyoruz. Rusiya sosialistləri bunu qəbul etmiyorlar. Demək ki, burada ayrılan yalnız millətlər
və milliyyətçilər degil, biz özümüz dəxi
ayrılıyoruz. Siz bilirsiniz ki, hal-hazırda
Gürcüstan hökümətinin başında duran
adamları bir il əvvəl biz
hamımız təqdis edirdik. Onları
demokratiyanın mürşidləri sayırdıq. Amma bu gün onlara əksinqilabçı diyorlar.
Neçün, çünki bu məsələdə
Rusiya sosialistlərindən ayrılmışlardır. İştə bizi biri-birindən ayıran, bəni
Rəsulzadə ilə Roxlini də kadetlərlə və
Biçeraxovla bərabər, yekdigərimizlə isə zidd
olaraq çalışmağa vadar edən cəhət budur.
Qoy Rusiya sosialistləri daşı ətəklərindən
töksünlər. Millətin kəndi
müqəddəratını qurmağa həqli olduğunu qəbul
eləsinlər. Necə ki, bir il əvvəl
biz onlarla birlikdə Rusiya işlərini islaha
çalışırdıq. İndi də
onlar bizimlə birlikdə Azərbaycan işlərini islaha
çalışsınlar. O zaman bu ixtilaflar, çəkişmələr,
milli nəzailərə yer qalmaz. Yoxsa kiçik millətlərin
həqqini qəbul etməmək də israr və başqa bir
hökumət müəssisəsi vücuda gətirib də Azərbaycan
fikri ilə Azərbaycan parlamanı xaricində mübarizə
edərlərsə, o zaman su yenə körpünün o
tayında qalar, fəsad çıxar, yenə mart, yenə
sentyabr hadisələri təkrar edər.
Natiqin rusca söylənən bu məntiqli nitqi kəmalı-diqqətlə,
fəqət sükutla, alqışsız olaraq
eşidilmişdi. Türkcə tərcüməsi
başlanınca rus əmələləri səbrsizliklə məclisi
tərk etdilər. Ortada isə birisi “o
özü bildigi kibi burada söylənibdə təşviqat
yapıyor” – deyə sosialisti şübhə altına
aldı. Rusca söylədi. Bəsdir – deyə səslər eşidildi. Türklər isə “sağ ol” deyə
alqışladılar.
Rusca
söyləməli imiş!
İştə təzahür edən bir ruh. Bunu bilib də
“Yedinnaya Rossiya” adındakı “Kadet” qəzetəsi sevincək
rus milli ruhu dirilir – deyəcək. “Znamya
Truda” rus mədəniyyətinin əzəmətindən və
bu əzəmətin kəndi işini görəcəgindən
bəhs eləyəcək. “İskra” isə Bakı
demokratiyasının həyacanından, bilxassə “Kaspi dənizindəki
matrosların hissiyatından” ilham alıb “bolşevikvari”
söylənəcək: menşevik bu gün, eser yarın,
“Kadet” də o biri gün bolşevik olacaq, daha o biri gün
bunların hamısı bir yerdə təkrar bir millət təşkil
edərək “Hindistan” səfərinə çıxacaqlar,
yol üzərindəykən fürsəti qaçırmayaraq
burada bir duracaqlar:
Rusca
danışmalıdır! –
deyə
hökm edəcəklərdir.
Hürriyyətini
sevər, izzətini güdər, milliyyətini idrak edər
bir xəlq, bir cəmaət, bir millət lazımdır ki,
– Yox,dillər azaddır! –
desin,
türkligini yüksək tutaraq böylə bir komandaya
qarşı:
– Yox,türkcə danışmalıdır! –
əmrini
versin,dedigini yeritsin!
M.Ə.
“Azərbaycan”
8 qanuni-sani (yanvar) 1919, ¹82
Tərvic
– rəvac vermə
Təşrih
– müfəssəl şərh etmə
Milyukov
zehniyyəti
İstanbuldan qayıtmış arkadaşımız
Türkiyə həyatının son səhifələri həqqindəki
təsirlərini anlatırkən, söz arasında, əzcümlə
Milyukovun İstanbula gəlişindən də bir neçə
kəlmə danışdı.
Milyukov
İstanbul qəzetlərinə bəyanat vermiş: bəyanında
demiş ki, Rusiyada, əzcümlə Qafqasiyada vücuda gələn
yeni cümhuriyyətlər bolşeviklərin hərəkətləri
nəticəsində məcburiyyət və zərurətlə
hasilə gəlmiş hökumətlərdir. Onların
başqa cürə rəftar etməyə çarələri
də yox idi. Başlarını
saxlamalıdırlar. Hələ ki işlər
yoluna düşdü; Rusiyada bolşeviklik qurtardı, təbiidir
ki, bu hökumətlər yenə Rusiyaya qovuşacaqlar. Nəhayət, olsa-olsa onlara daxili bir muxtariyyət
(avtanomi) veriləcəkdir. Bunun şəklini
də Rusiya Məclisi-Müəssisanı təyin eliyəcəkdir.
Dağılmış Rusiyanın təkrar yığılması həqqindəki mülahizəsini öyrəndikdən sonra türk mühərriri rus siyasisinin Türkiyə həqqində baxışını ogrənmək istəmişdir.
Bu xusuda Milyukov nə desə yaxşıdır? Milyukov demişdir ki:
Türkiyənin səadəti xalis bir türk hökuməti əmələ gətirməkdədir. Ərəbistan, Ermənistan və sair türk olmayan yerləri cəbrən əlində saxlayıb da bu qədər müxtəlif millətlərin ayrı-ayrı arzu və hərəkətləri içində boğulub qalmaqdansa, Türkiyəyə yekparə milli bir hökumət olmaq daha əsləhdir. Bundan türk milləti faidə görər. Türk səltənətinin bəqası da bu əsas üzərinə qurulubdur.
Milykovun türk səltənəti və millətinin faidəsi həqqində söylədiyi bu mütalimə, bizim də tamamilə şərik olduğumuz bir məsələdir. Bu,bu gün bütün cahani-bəşəriyyət üzərinə hakim olan bir fikirdir.
Bu fikir Milyukovun vətəni olan Rusiyada bəgənmədigi bolşeviklər tərəfindən bütün dünya hüzurunda bəşəriyyətin müqəddəs bir məqsədi kibi elan edildi. Gərçi elan olunduqdan sonra bolşeviklərin qanlı çizmələri altında da paymal oldu. Bolşeviklərin saflığını saxlaya bilmədikləri bu müqəddəs şüarı Amerika demokratiyasının ruhiyyatına tərcüman olan böyük rəisi-cumhur Vilson dünya müharibəsinin insanlıq aləminə qazandıracağı ilahi düstur-ların başlıcası olmaq üzrə hürriyyət və səlahə təşnə olan millətlərə bildirdi. Bəşəriyyət üzünü güldürdü.
Bundan sonra Rusiyada, Türkiyədə, Avstriyada, qismən də Almaniyada cəbbar və hakim olmaq istəyən bir məslək yerinə istiqlal dəvası ilə ortaya bir çox millətlər çıxdı. İnqilab məşyəməsindən doğmuş olan yeniyetmə millətlər səslərini hərbi-ümumi əsnasında cahangir dövlətlərin toqquşması zamanında ayaq altında əzilən kiçik millətlərin səslərinə verdilər.
(Ardı var)
M.Ə. Rəsulzadə
525-ci qəzet.-
2014.- 31 may.- S.26-27.