İlyas Əfəndiyevin
“sosial utopiya” romanları
İlyas Əfəndiyev milli roman
yaradıcılığına çox böyük töhfəsini
vermiş yazıçıdır. Həm də təkcə öz
romanı, 7 təkrarsız romanı ilə müasirlərinin
qəlbini fəth etməsində yox (öz romanı ilə
oxucularının qəlbini fəth etmiş
yazıçılarımız az deyil!),
habelə ədəbiyyatımıza məxsusi roman tipi gətirməsi,
daxil etməsiylə. Şərtən mən buna “sosial utopiya
romanları” deyirəm...
Bu o
zamanlar idi ki, ötən əsrin ortaları Qərb ədəbiyyatında
roman janrının böhranı zəminində gedən
mübahisələr bizə də gəlib
çıxmış və hətta: Azərbaycan romanı
varmıdır-yoxmudur? – kəskinliyində
müzakirələrə qədər varmışdı. Bir
yandan, bu mübahisələr, əlbəttə, ədəbiyyatımızın
roman janrının xüsusiyyətlərini mənimsəməsi
prosesi ilə bağlıydısa, digər tərəfdən
məşhur roman nəzəriyyəçisi Mixail Baxtinin təbirilə
desək: axıracan formalaşmamış və yeganə diri
olan janr – roman janrının özünün insan
varlığının, insan həyatının yeni-yeni
sferalarını, qatlarını mənimsəməsi ilə
ilişgiliydi... Belə ki, İlyas Əfəndiyevin
roman yaradıcılığı hər iki amilin iştirakı
ilə ərsəyə gəlmişdir.
Elçinin
İlyas Əfəndiyev haqqında xatirə-yazısında
maraqlı bir məqam var: “Bir dəfə
axşamçağı mən ona baş çəkməyə
getmişdim və onu görən kimi hiss etdim ki, fikirlidir,
düşüncələri haradasa, başqa sferalardadır.
Onun yaxşı kitabxanası var idi: müasir dünya ədəbiyyatı,
klassiklər... və birdən İlyas Əfəndiyev iş
otağında gəzişə-gəzişə kitab rəflərinin
qarşısında dayandı və o, kitabları göstərərək
soruşdu:
– Bunlardan
sonra bizim yazmağımızın bir mənası var?
“Bunlar” –
Şekspir, Servantes, Molyer, Şiller, Höte, Lev Tolstoy,
çox qiymətləndirdiyi Balzak, sevdiyi Flober...”
Əslində,
bu məqam İlyas Əfəndiyevin bir yazıçı,
dramaturq, romançı kimi hansı kontekstdə
düşündüyünü, nələrə can
atmasını bariz göstərən misaldır...
Utopiyalar – bədii təxəyyülün məhsulu kimi
ən qədim dövrlərdən, birgəyaşayış-
cəmiyyət düşüncəsinin olduğu yerlərdə
həmişə olmuşdur. Bizdə Nizami Gəncəvinin
“Xoşbəxtlər ölkəsi”ndən (“İskəndərnamə”)
M.F.Axundzadənin maarifçi utopiyası – “Aldanmış kəvakib”əcən,
müasir Qərb cəmiyyətinin gəlişməsində
Tomas Morun “Utopiya”sından XIX əsrin utopik sosializminəcən
ən müxtəlif təzahürlərini izləyə bilərik.
İntəhası, romançı İlyas
Əfəndiyevin də içində buluşduğu XX əsr
həqiqətləri onunla fərqlənirdi ki, bəşəriyyətin
yüzillərlə hazırladığı xoşbəxt gələcək
barədə utopik düşüncələr bilavasitə
praktikadan keçir, ziddiyyətlərlə dolu gerşəkləşmə
mərhələsini yaşayırdı. Və hətta
1910-1950-ci illərin qan-qada dolu inqilabi roman təcrübəsindən
sonra dünya ədəbiyyatında spesifik bir janr – anti-utopiyalar
da yaranmışdı...
Belə
bir vaxtda romançı üçün gerçəkliyin
özünü yazmaq qədər, bəlkə də daha
artıq: utopiyasına dalmaq, “olmayan yerləri”nə gedib
çıxmaq çətin idi (hərfi mənada “utopiya” –
“olmayan yer” anlamına gəlir- T.Ə.). Məgər
əsrin “roman böhranı” da elə bunun təzahürü
deyildimi?! Bu gün paradoksal görünə bilər,
amma axı böyük bir ölkənin, dünyada ilk
eksperimental sosializm cəmiyyətinin vətəni Sovet
İttifaqının Kommunist Partiyasının
başdan-başa sənədli utopiyadan ibarət Kommunizm Quruculuğu
Proqramı da elə bu vaxtın, zamanın məhsuludur. Həm
də təkcə xoş arzular toplusu kimi yox, bilavasitə fəaliyyət
üçün rəhbərlik sənədi kimi...
İlyas
Əfəndiyevin roman yaradıcılığı məhz bu
dövrə aiddir: “Söyüdlü arx” (1958),
“Körpüsalanlar” (1960), “Dağlar arxasında üç
dost” (1963), “Sarıköynəklə Valehin nağılı”
(1978), “Geriyə baxma, qoca” (1980), “Üçatılan” (1981). Təzə,
“kosmos əsri”nin başlandığı,
yer insanının əlçatmaz göyləri praktik fəth
etdiyi zəmanənin romançılığı. Mən digər
sovet ölkəsi ədəbiyyatlarından kifayət qədər
xəbərli deyiləm, amma milli ədəbiyyat tarixinə nəzərən
iqrar edə bilərəm: İlyas Əfəndiyevin
romançılığı həmin arakəsmə
zamanının ən mükəmməl roman təzahürüdür
– utopik vəcddən “fəaliyyət”in iflasınacan...
İlyas Əfəndiyevin romanları yarandığı
zamanlardan etibarən həmişə və hər
yazıçıdan da daha çox, “müasir”, “ən
müasir” epiteti-anlamıyla qarşılanmış və
sonralar da müasirlik konsepti altında geniş öyrənilmişdir. Mən burda “ən”
ədatını müasirlik kateqoriyasının
qabağına əbəs artırmıram. İlyas
Əfəndiyevin romanları müasir gerçəklərdən,
gerçəklərin müasirliyindən də çox onun
fövqündən başlanır, hətta bəzən
gerçəklərdən qəsdən qaçaraq məhz
“müasirliy”in olmadığı ərazilərdən
olduğu-oluşduğu yerlərə, “müasir” və “ən
müasir” olana, yəni müasir insan düşüncəsi-arzusu-amalı
və əməllərinə köklənir, onu təcəssüm
və tərənnüm edir, yaradırdı. Elçin deyir:
“Mən deyə bilmərəm ki, İlyas Əfəndiyev
keçmişlə yaşayırdı, çünki belə
deyildi, bəlkə də, əksinə idi, o, gələcəklə
yaşayan bir adam idi və onun
yaradıcılığındakı daimi yenilik meyli də,
şəxsiyyətindəki xüsusiyyət – həmişə
təzəlik, yenilik sorağında olması da, güman ki,
elə buradan gəlirdi...”
O da təsadüfi
deyil ki, İlyas Əfəndiyevin romanlarında toplumun və
yazıçı həqiqəti müasirliyini ilk əvvəl
lap yaxında, səhnədə, mədəniyyət
quruculuğu və yeni insan münasibətlərində
axtarırsa (“Söyüdlü arx”), çox keçmir ki,
ucqar uzaqlıqda – dağlar arxasında sınanmalı olur
(“Dağlar arxasında üç dost”); bir az sonra isə
ümumən gerçəklərdə zəminini itirir, illüziyalara-nağıllara
sığınmalı olur (“Sarıköynəklə Valehin
nağılı”) və “müasirlik” gerçək statusunu
qeyb edib, milli keçmişə dönür, izlərini orda
arayır (“Geriyə baxma, qoca”)...
İlyas Əfəndiyevin romanları yarandığı
dövrdən etibarən həmişə geniş oxucu auditoriyası
qazanmış, cəmiyyət tərəfindən bəyənilmiş,
qəbul edilmişdir. Bəyənilməyə bilməzdi də.
Ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi qiymətini yada
salıram: “İlyas Əfəndiyevin əsərləri həm
səlis, bədii dilinə, həm dərin məzmununa görə,
həm də yüksək sənətkarlığına
görə fərqlənir, oxucuya böyük estetik təsir
bağışlayır. Onun kitablarında həm
körpüsalanların çətin işi, həm
neftçilərin qəhrəman əməyi, həm
müasir kəndin həyatı, həm də Azərbaycan
ziyalıları arasında mənəvi-psixoloji proseslər
inandırıcı şəkildə və dərindən əks
etdirilmişdir. Öz
yaradıcılığında yazıçı cəmiyyətimizin
mənəvi təşəkkülünü və
inkişafını diqqətlə izləyir, onun mənasını
açıb-göstərir, bugünkü həyatımız
üçün də, gələcək həyat
üçün də nümunə olan adamların parlaq
obrazlarını yaradır. O öz sənətkarlığı
ilə zəhmətkeşlərin mənəvi tərbiyəsində
fəal iştirak edir”.
İlyas Əfəndiyev üçün mövzu məhdudiyyəti
yoxdur; onun zəmanəyə həssas qələmi milli
sosializm cəmiyyətinin qabartdığı,
aktuallaşdırdığı bütün problemlərə
toxunmağa hazır və qadir idi. Hətta digər
yazıçıların bu və ya digər cinahdan
yayınmağa çalışdığı
mövzuların da üzərinə İlyas Əfəndiyevin
romanları cəsarətlə gedirdi. Deyək, 1950-ci illərdə
az qala bütün ölkədə kənd
nəsrinin başı yenilikçilər və köhnəpərəstlər
arasında istehsalat münaqişəsinə qarışdığı
yerdə, “Söyüdlü arx”da yazıçı mövzunu
yeni səmtə yönəldir; istehsalat konfliktini fona verməklə
oxucunun diqqətini insanın yaradıcı enerjisinə, Nuriyyənin
qurub-yaratdığı sevgi səltənətinə cəlb
edir. Yaxud 1960-cı illərin əvvəllərində Nikita
Xruşşovun məşhur və acınacaqlı kənd təsərrüfatında
“qarğıdalı islahatı”nın izlərinə o dövr
nəsrimizdə rast gəlmək nə qədər çətinsə
də, “Dağlar arxasında üç dost” romanında
İ.Əfəndiyev nəinki cəsarətlə mövzunu
qabardır, habelə inzibatçı yalanların törətdiyi
gerçəklərə qarşı insan rəşadəti
və əməyin təntənəsini qoyurdu. Amma elə ki,
israrla “fəhlə qardaş”dan yazmaq, istehsalatda olub “həyatın
sınağından çıxmaq”
çağırışları səslənirdi,
yazıçı asan bir yüngüllüklə elə
istehsalatın içindəncə əmək mövzusundan
nağıl qanadlarına sıçraya da bilirdi –
“Sarıköynəklə Valehin nağılı”nda olduğu
kimi.
Ədəbi
tənqid heç zaman İlyas Əfəndiyev
yaradıcılığına biganə olmamış, hətta
demək olar: onu həmişə diqqət mərkəzində
saxlamışdır. Axı yazıçının geniş
yaradıcılıq diapozonu hər növ təhlil və
söz deməyə fürsət verirdi: beynəlmiləl
sosializm həyatının apologiyasından ta milli tarixin dərsləri,
“Qarabağnamə”lərəcən. Amma hər
dəfə də təqdir-təriflə yanaşı, ədəbi
tənqid İlyas Əfəndiyev romanlarında tənqidi cəhətlərə
də meydan tapırdı. Həm də
yazıçını, bir qayda, yazdıqlarına görə
yox, yazmadıqlarına görə tənqid edirdilər.
Məsələn, nədən “Dağlar arxasında
üç dost” romanında Səlimənin dünyasına
aludə olub, ictimai gerçəklərə daha da çox
yer verməmişdir? Ya
“Körpüsalanlar”ın “Kommunist” qəzetində dərci qəfil
yarımçıq kəsilib, Səriyyəyə
qarşı “kommunistin əxlaq kodeksi” cəbhəsindən
hücumlar başlanmışdı. “Sarıköynəklə
Valehin nağılı”na qarşı qəfil
başlanan ideoloji kampaniyanı isə o zaman MK-nın birinci
katibi Heydər Əliyev şəxsən işə
qarışıb, dayandırmalı olmuşdu.
Amma
Elçinin xatirə-yazısından onu da öyrənirik ki:
İlyas Əfəndiyev ədəbi tənqidin təriflərinə
o qədər də aludə olmamış, tənqidlərə
qarşı isə həmişə biganə-loyal
olmağı bacarmışdır. Əvəzində
isə onu daim daha çox oxucular məşğul etmişdir.
“...onun üçün bəlkə də qat-qat artıq dərəcədə
maraqlısı, bir insan və bir yazıçı kimi, onun
hisslər aləmində daha artıq dərəcədə təsirlisi
ardı-arası kəsilmədən gələn oxucu məktubları
idi... Bir də ki, tanınmaz-bilinməz
adamların – oxucuların, tamaşaçıların (və
xüsusən də qadınların!) – telefon
zəngləri... Onların etibarla söylədikləri həyat
tarixçələri... hisslərin etirafı...
müşkül suallar... və bu suallara cavab
axtarışları...”
İlyas Əfəndiyev roman janrının müasir ədəbiyyyatda
yerini-rolunu-missiyasını yaxşı bilirdi və tənqidçiləri
ilə olmaqdansa, oxucusu ilə olmağa, ona kömək və
təsir etməyə, yol göstərməyə
çalışırdı. Guya qəhrəmanlarının
saf real, bir qədər də sadəlövh-sadəzəmir
duyğu və xəyallar aləminə dalmaqdansa, sərt
reallıqların mündəricə və təhlilinə
daha çox yer ayırsa idi, yazıçı ədəbi tənqidin
təqdirinimi qazanacaqdı? Eynən bu yolla gedən
İsa Hüseynovu, Sabir Əhmədlini məgər ədəbi
tənqid tənqid etmirdimi?; bu dəfə
yazmadığına görə yox, sərt gerçəkləri
məhz yazdıqlarına görə... Odur ki, ictimai ziddiyyətlərə,
sosial bəlalara heç də biganə olmayan İlyas Əfəndiyev,
əksinə minlərlə, on minlərlə oxucuları ilə
birgə cansıxıcı həyatın məngənəsindən
qurtulmaq üçün yollar arayır, roman həqiqətini
alternativ olaraq “fəaliyyət üçün rəhbərliy”ə
çevirməyi üstün tuturdu; onu sevən
oxucularının hədsiz olmasının sirri də bunda idi.
Mixail Baxtin göstərir ki, eposdan fərqli olaraq roman
olmuşları təhkiyə etmək sənəti deyildir; o,
strukturu etibarilə müasir həyata açıqdır,
gerçək həyata, olanlara müdaxilə, gündəlik
həyatla dialoq və iştirak romanın janr xüsusiyyətidir. Hətta həyatın
bitməmiş, axıracan dərk olunmamış hadisəsi,
xam materialının roman mətninə girməsi də
janrın təbiətindən irəli gəlir. İlyas
Əfəndiyev janrı gözəl bilirdi; o qədər ki: bəzi
belletristlər sayaq cəmiyyət həyatına müdaxiləni
onu eynən romana köçürmək mənasında
anlamırdı. Əksinə, yüksək sənətkarlıq,
janrın fəlsəfəsinə mükəmməl yiyələnmək
onun yaradıcılıq devizi idi. 1950-ci
illərin sonlarından bütün 60-cı illər boyu roman ətrafında
gedən diskussiya və polemikalara nəzər sala bilərsiz.
Bütün bu çək-çevirdə
İlyas Əfəndiyevin mövqeyi – yalnız və yalnız
sənətkarlıq davasıdır; hər hansı
mövzunun yüksək sənət həllidir, vəssalam.
Bu yerdə bir qədər İlyas Əfəndiyevin
“sosial utopiya” adlandırdığımız
romanlarının poetikasından, struktur xüsusiyyətlərindən
danışmaq gərəkir. Əslində,
monoqrafik tədqiqat tələb edən bu mövzudan bir məqalədə
yalnız tezisvari danışmaq olar.
Bəli,
yazıçı romanlarında Azərbaycan cəmiyyətindən
bilavasitə gördüyü şəkildə söz açmır; bu
gerçəklərin vəd verdiyi, ya hardasa rədd etdiyi, ona
alternativ “sosial utopiyalar”a üstünlük verir, hər
növ məcmu dəyərləri də ora
köçürürdü. Bu – insanın hər növ mənəvi
istəklərinin, əməyin, dostluğun, rəşadətin,
sevginin, gözəlliyin, ülfətin, ədalətin...
tamlıqda bərqərar olduğu, hər cür ziddiyyətlər
və naqisliklər üzərində qələbə
çaldığı idillik, amma eyni zamanda
reallığı şübhə doğurmayan bir
dünyadır. Bəlkə indi, yanımızda yoxsa da,
yaxınlarda və ya hardasa da vardır...
Romanlarının poetikasını ən yaxın izah edən
Yaşar Qarayev yazır: “Körpüsalanlar” – İlyas Əfəndiyevin
bu məşhur əsərinin adını rəmzi mənada
alıb, onun bütünlükdə qəhrəmanlarına
aid etmək olar; çoxusu vəzifəcə də yol çəkən,
buldozer sürən, maşınla, dəzgahla və ya
qaldırıcı kranla işləyən bu qəhrəmanların
hamısı həm də həyatla arzu, həqiqətlə
nağıl arasında körpü salanlardır!”
İlyas
Əfəndiyev “sosial utopiya” romanlarını yaradırkən,
idilliya-romanlarının təcrübəsindən istifadə
edir: real tarixi zamanın içində qalmaqla, hadisələri
bacardıqca zamanın diktə etdiyi münasibətlərdən
təcrid etməyə, yaxud onu korşaltmağa
çalışır, əvəzində təsvir və təhkiyənin
gücünü tamlıqda lokal (və yaxud şərti) məkanda
– Söyüdlü arx ətrafında, Qartallı dərədə,
dağlar qoynunda, balaca bir tikinti meydanında cərəyan edən
Utopiya zamanına kökləyə bilir. Bu ki,
tanıdığımız anda İlyas Əfəndiyev qəhrəmanlarının
ictimai statusuna diqqət etsək, kimdir Nuriyyə? – “heç bir kəsi olmayan” kimsəsiz bir qız;
kimdir Səriyyə? – “yeddi baş ailə
iki balaca otaq”dan qopub “görmədiyi bir günə
düşmüş” kimsəsiz bir qız; kimdir Səlimə?
– “özbək anasının heç bir qohum-əqrabası
olmadığından meylini saldığı”, atadan-anadan uzaq
düşmüş qərib bir qız... Valehlə
Sarıköynək də yetimxanada böyüyüb; və
axtarsaq, hələ nə qədər də taleyi belə qərib,
tənha başlamış surətlər var İlyas Əfəndiyevin
romanlarında (Hümmət, Qulu, Nazxanım, Qəribcan, Mikola
və s.)
Romançı
qəhrəmanlarını bu kimsəsiz ərazilərdən
seçməklə tarixi planda iki iş görmüş olur;
həm ailə-patriarxal münasibətlərin ətalətindən
kənarda təqdim edə bilir qəhrəmanlarını,
eyni zamanda sosializm cəmiyyətinin qanlı-qadalı dünənindən
ayırmış olur onları. Yenə M.Baxtinə söykənsək,
idillik janrın xüsusiyyətidir ki: İlyas Əfəndiyev
sosial bağlardan qopardığı qəhrəmanlarını
birbaşa təbiətin qoynuna atır, bayaqdan bəri
vurğuladığımız ilanlı çöllərlə,
sıldırım buz qayalarla, qartallı dərələrlə
baş-başa qoyur, xarakterlərini doğma təbiətlə
təmasda və çarpışmalarda açır. Bu bir
“folklor realizmi”nə xas ustalıqdır ki:
yazıçıya qəhrəmanlarına nəinki istənilən
təbii və mənəvi keyfiyyətlər verməyə, həm
də bu cəhətləri istənilən qədər də
artırmağa, mükəmməllik dərəcəsinə
çatdırmağa imkan verir. Nəticədə roman boyu bu
və ya digər xalq həqiqəti və təbiət
stixiyasından qüdrət alan İlyas
Əfəndiyev qəhrəmanları son olaraq
qarşımıza təzə ictimai statusda
çıxır, gənc nəslin, yeni generasionun
formalaşmasında pozitiv rolunu oynayır.
Mən burda tez-tez M.Baxtinin roman nəzəriyyəsinə
əsaslanmaqla, heç də bu fikirdə deyiləm ki,
İlyas Əfəndiyev özünün yeni roman tipini yaradarkən
məhz bu və yaxud da hər hansı özgə bir nəzəriyyəyə
üz tutmuşdur. Hər hansı yazıçının
yaradıcılıq laboratoriyası heç də müəyyən
nəzəri sxemlərdən hasil olmur, əksinə, məhz
təzə romanlar nəzəriyyənin və roman təfəkkürünün
inkişafında rol oynayır. Burda mən
elə onu vurğulamaq istəyirəm ki, İlyas Əfəndiyev
romanlarını yaradarkən dünya roman təcrübəsindən
yaxşıca xəbərdar idi. Elçinin də qeydlərindən
görürük: onun zəngin kitabxanasında antik və orta
əsrlərin macəra romanları da var, cəngavərlik
romanları da, folklor xronotoplu xalq romanları da, maarifçi
utopiya və idilliyalar da... Və
başlıcası, yazıçı həmin təcrübədən
yaradıcı şəkildə bəhrələnərək,
onu XIX-XX əsrlərin realist roman konsepsiyası zəminində
həzm edir.
İlyas Əfəndiyevin roman üslubundan danışarkən folklor bəhrələnmələrindən, əfsanə-nağıl-dastan ünsürlərindən çox bəhs edilir. Amma bu – sadəcə yazı dili-texnikası, zahiri effektə hesablanmış etnoqrafik məsələ olmayıb, yuxarıda göstərməyə çalışdığımız kimi, romanların ideya-mündəricəsindən doğan birbaşa struktur məsələsidir. Belə bir misal. “Sarıköynəklə Valehin nağılı” – romanın adında artıq “nağıl”a eyham var; “Aldı Valeh” – “Aldı Sarıköynək” təhkiyə prinsipi həm də hadisələri geniş zaman kontekstindən ayırıb lokal dastan-məclis atmosferinə, “aşıq nağılı”na kökləyir. Amma bir az da həssas olsaq, hər addımda “başı qalda” qəhrəmanların növbənöv macəralarının az qala: “Hadıydı, Huduydu...” – qaravəlli deyim tərzində başlayıb, sonda isə ictimai yalan-palanla bitdiyini görərik.
Beləliklə, bu yolla romançı dövrün son dərəcə ağır ictimai gerçəklərini oynaq bir nikbinliklə nəql- “nağıl” edib qiymətləndirirdi. Və əgər bir yandan folklor yanaşması xalq həqiqətinin total miqyaslar almış yalanlar üzərində qələbəsini təmin edirdisə, digər tərəfdən yazıçının hələ ilk romanlarında böyük inam bəslədiyi sosial utopiyaların iflasını xəbər vermiş olurdu. Məhz “Sarıköynəklə Valehin nağılı”ndan sonra İlyas Əfəndiyev müasirlik tematikasını bizə buraxıb, “Geriyə baxma, qoca” və “Üçatılan” romanlarında üzünü idillik milli keçmişə tutdu.
Üstündən daha bir qərinə ötür; və indi artıq bizimçün İlyas Əfəndiyevin sosial utopiya romanlarında cərəyan edən hadisələr də keçmişdir, milli idillik keçmiş. Amma istər şəhər həyatını ucqar kəndin mədəniyyət səhnəsinə dəyişmiş, ya dağ kəndində mədəni tövlələr uğrunda çarpışan, yaxud bulduzer sürən, yol çəkən, maşında at tək çapan, istərsə də qaldırıcı kranın hündür kabinəsindən həyatı seyr edən qəhrəmanlar olsun – biz bugün də bu insanların həyat tarixçələrini maraqla oxuyur, oxuduqca ayrıla bilmir, sadəlövh düşüncələrinə zərrəcə darılmır, sevinclərinə şərik olur, hünərlərindən vəcd duyur, hər bir çətinlikdə özümüzü yanlarında hiss edirik. Çün İlyas Əfəndiyevin sosial utopiyaları sadəcə “sovet dönəminin nağılları” olmayıb, həm də əbədi İnsan həqiqətindən söz açan və İnsan həqiqətini əbədiləşdirən müasir sosial-psixoloji romanlar silsiləsidir.
Bircə misalla yazıya yekun vurmaq istərdim. Mən müasir gənclik auditoriyalarında dərs deyirəm və çox vaxt tələbələrə özlərini oxuduqları roman qəhrəmanları ilə identifikasiya etməyi, eyniləşdirməyi təklif edirəm. Məsələn, qızlarımız daha sonrakı dövr romanlarının qəhrəmanlarına özgəlik kimi yanaşdıqları halda, bir qayda: Nuriyyə, Səlimə, Sarıköynək və hətta Səriyyə ilə özlərini məmnuniyyətlə eyniləşdirməyə razı olurlar. Belə ki, bir yazısında Şirindil Alışanlı doğru vurğulayır: Geriyə baxmağa dəyər!
İlyas Əfəndiyevin romanları XX əsr ədəbiyyatımızın yetirdiyi təkrarsız mənəvi-estetik və gözəllik mənbəyidir. Milli varlığımız durduqca, biz bu romanlardan həzz alacaq, bəhrələnəsiyik.
Tehran Əlişanoğlu
525-ci qəzet.-
2014.- 31 may.- S.24-25.