Azərbaycan xalçaçılığı - milli və bəşəri mədəniyyətin nadir nümunəsi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Xalça sənəti Azərbaycan xalqının milli mənəvi dəyərlərindən biri olduğu kimi, mədəni və maddi sərvətlərimiz sırasında da müstəsna yer tutur. Tarixi mübarizələrlə dolu keçmişi olan xalqımız yaşam tərzini, mənəviyyat tarixini xalı-xalçalara köçürərək yüzillər boyu nəsillərdən-nəsillərə ötürüb, bu günə kimi yaşadıb. Bu sənətin ümumxalq sənəti kimi yaşaması, inkişaf etdirilməsi, mədəniyyətimizdə, milli dəyərlər sistemində layiqli yer tutması onun əzəli və əbədi mahiyyətilə bağlıdır. İlkin, ibtidai şəklini havadan, oddan, sudan və torpaqdan - bu dörd ünsürdən aldığı iddia edilən xalça sənətinin dəqiq tarixi hələ də bəlli deyil. Hətta bu sənətin ilkin himayəçilərinin peyğəmbərlər olduğu da qeyd edilir.

Əlinə qələm alıb bir xalça əsəri yaratmaq istəyən rəssamın keçirdiyi hisslər, qarşısına qoyduğu ideyalar necə mühümdürsə, toxunacaq xalça layihəsinin hazırlanması da o qədər vacib mərhələdir, bu iş çox böyük zəhmət, bilik və zövq tələb edir.

Azərbaycan xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Xalq rəssamı Lətif Kərimovun adı ilə bağlıdır. Lətif Kərimov 1906-cı ildə Qarabağda - Şuşa şəhərində anadan olub. Onların nəsli - bütün "Allahverənlər" tayfası toxuduqları qəşəng xalçaları ilə Qarabağ mahalında məşhur olub. 1912-ci ildə ailəsi İranın Məşhəd şəhərinə köçüb. Xalça sənətinə məhəbbəti Lətifi burada Mirzə Ələkbər Hüseynzadənin emalatxanasına gətirib çıxarıb. Gənc Lətif zaman-zaman Təbriz, Ərdəbil kimi məşhur xalça mərkəzlərini gəzib, hər sənətkardan, hər toxucudan bir təkrarsız ilmə vurmaq, bir naxış salmaq öyrənib. Şuşa şəhərində "Qarabağxalça" artelində 1928-ci ildə təlimatçı kimi fəaliyyət göstərən Lətif Kərimov, başqa rayonlarda da yerli xalçatoxuma işinin sirlərini öyrənib. O, 1930-cu ildən xalça sənəti mütəxəssisi kimi "Azərbaycanxalça" birliyində rəssam-təlimatçı vəzifəsində fəaliyyət göstərib. İlk dəfə olaraq Bakıda və Qubada (1932-36) xalça məktəblərinin açılmasında Lətif Kərimovun böyük zəhməti olub. Lətif Kərimov təkcə xalçaçılıq sahəsində deyil, dekorativ tətbiqi sənətin başqa sahələrində də fəaliyyət göstərib.1930-40-cı illər Lətif Kərimovun yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Şərq, o cümlədən Azərbaycan xalçası və dekorativ - tətbiqi sənətinin mahir bilicisi, görkəmli ornamentalist - rəssam, tədqiqatçı alim kimi tanınan L.Kərimov uzun illər Azərbaycan xalçalarını tədqiq edib, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirib, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaradıb. L.Kərimovun eskizləri əsasında toxunan "Əfşan" (1932), "Qonaqkənd" (1939), "Ləçəktürünc" (1952), "Şuşa" (1953), "Göygöl" (1958), "Qarabağ" (1960), "İslimi" (1964), "Butalı" (1965), "Bahar" (1966,1976), "Heyvanlar aləmində" (1969), "Şəbi-hicran" (1975), "Zərxara" (1977), "Firdovsi" (1934), "Səməd Vurğun" (1956), "Vaqif" (1967), "Füzuli" (1972), "Nəsimi" (1974), "Səfiəddin Urməvi" (1975), "Əcəmi" (1976) və s. ornamental və portret xalçalar ornament elementlərinin uyarlığı, kompozisiya bitkinliyi, rəsmlərinin zərifliyi və ifadəliliyi, zəngin koloritinə görə xalçaçılıq sənətinin qiymətli nümunələrindəndir. 1949-cu ildə kollektiv müəlliflərlə birgə yaratdığı "Stalin" xalçasına görə 1950-ci ildə SSRI Dövlət mükafatına layiq görülüb. 1986-cı ildə Londonda açılan fərdi sərgisi böyük müvəffəqiyyətlə keçib, sərgidə rəssamın "Bəndi-Rumi" (1980,1981), "Ləçəkturunc" (1981), "Xətai" (1981,1985), "Açma-yumma" (1982), "Ləçəkbəndlik" (1983), "Kətəbəbəndlik" (1984), "Əsrlərin nəğməsi"(1985) və s. xalçaları nümayiş etdirilib. L. Kərimovun çoxcildli "Azərbaycan xalçası" əsərində 1300-dən artıq Azərbaycan xalça ornament elementinin təhlili verilib.

Azərbaycanda Xalça Muzeyinin yaranması da əsasən Lətif Kərimovun adı ilə bağlıdır. Lətif Kərimovun Bakıda 1967 - ci ildə yaratdığı, ölkədə ilk dövlət xalça və xalq tətbiqi sənəti muzeyi, alim-rəssamın milli mədəniyyətimizə sanballı töhfəsi olub. Keçirilmiş simpoziumlarda xalça muzeyinin bazasından istifadə edilib. Azərbaycan xalçaçılıq sənəti sahəsində dünyanın aparıcı ölkələrindən birdir. Tətbiqi sənətin nadir nümunələrinin toplandığı Xalça Muzeyi ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif ünvanlarda yerləşib. İlk dəfə Muzey İçərişəhərdə "Cümə məscidi"nin binasında yerləşirdi və onun ilk ekspozisiyası 1972-ci ildə açılıb. 1991-ci ildə Xalça Muzeyi Muzey Mərkəzinə köçürülüb. Hazırda isə Azərbaycan Xalça Muzeyi Dənizkənarı Milli Park ərazisində yeni inşa olunan binada yerləşir.

Muzeyin yeni binası barədə söz açmazdan əvvəl bir məqamı qeyd etmək vacibdir ki, dövlət rəhbərliyinin milli mədəniyyətə göstərdiyi yüksək qayğı, həmçinin Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin qorunması və beynəlxalq səviyyədə təbliği məqsədi ilə Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban Əliyevanın dəstəyi ilə həyata keçirilən silsilə tədbirlər bu sahədə müstəsna rol oynayır. Həmin tədbirlər nəticəsində 2010-cu ilin noyabrında YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin V sessiyasında "Azərbaycan xalçası" sənəti bu mötəbər beynəlxalq qurumun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilib.

Bu diqqətin təzahürü olan Xalça Muzeyinin yeni binası Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2007-ci il martın 6-da "Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması haqqında" imzaladığı Sərəncam əsasında tikilib. Sərəncamda deyilir: "Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılmasının ölkəmizin mənəvi həyatının inkişafı baxımından əhəmiyyətini və perspektivlərini nəzərə alaraq elmi və mədəni sərvətlərdən hərtərəfli istifadə imkanlarını genişləndirmək üçün Azərbaycanın regionlarında fəaliyyət göstərən muzeylərin müasir standartlara uyğun təmirinə, yeni avadanlıq və zəruri eksponatlarla təchizatına dair xüsusi tədbirlər planı hazırlansın". Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti və digər aidiyyəti təşkilatlar dövlət başçısının göstərişinə əsasən Azərbaycanda muzeylərin fəaliyyətinin müasir prinsiplər əsasında müvafiq olaraq yenidən qurulması və onun bütün ekspozisiyalarının azərbaycançılıq məfkurəsinə uyğunlaşdırılması yolunda işə başladı. 2014-cü il avqustun 26-da Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Xalça Muzeyi açıldı və yeni binada fəaliyyətə başladı.

(Ardı var)

Samirə QULİYEVA,

Vəfa MƏMMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2014.- 5 noyabr.- S.6.