“Darıxanda Füzuli sözünün ətəyinə baş qoyuram”

“Bir var müdrik elmlər, bir də var mistik elmlər. İnsan zəkasının gücü yalnız yer həqiqətlərini dərk etməyə qabildir, bu, həyatdan, kitabdan, müəllimdən əxz edilmiş müdrik elmlər sayəsində mümkündür. Mistik elmlər şüurdan kənar, kitaba, ağıla sığmayan bəsirət gözü ilə görünən, beyinlə deyil, qəlblə dərk olunan ilhahi-səma elmləridir.

Mən 60 yaşa qədər öz ağlım, təfəkkürüm, oxuyub-bildiklərim, yazdığım kitablarla fəxr etmirəm. İndi mistik aləmin sirlərinə vaqif olmaqla, maddi gözəlliyi yox, mənəvi gözəlliyi, ülviyyəti dərk etməyə çalışıram”... Bu maraqlı fikirlərin müəllifidir müsahibim. Onun adı, imzası oxuculara və ölkə ictimaiyyətinə yaxşı tanışdır: Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı Laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə.

– Siz 1954-cü ilin 30 dekabr tarixində – “At ili”ndə, “Oğlaq” bürcü altında, özünüz demişkən, heç bir rəyiniz soruşulmadan ağlaya-ağlaya bu dünyaya təşrif gətirmisiniz. Bu ilin sonunda 60 yaşınız tamam olur. İllər və talelər fəlsəfəsinin müəllifi Nizaməddin Şəmsizadə üçün ömür, il, yaş, zaman nə deməkdir?

– İllər talelərə cavabdeh deyil. Mən hələ 40 yaşında verdiyim “Ömür mövqeydən başlayır” adlı müsahibədə demişdim ki, “ömür illərin sayı ilə yox, əməllərin sanbalı ilə ölçülür”. 60 yaşımda azı 80 yaşlı adamın gördüyü işləri görmüşəm. Allahımın, valideynlərimin, ailəmin, millətimin, dövlətimin qarşısında borclu deyiləm. Dostum, Xalq şairi Nəriman Həsənzadə deyir ki, “Bir şair ömrünü yaşatmaq üçün, bir insan ömrünü qurban vermişəm”. Mən də öz ömrüm hesabına 30 kitabın, 200-dən artıq məqaləni, ümumi həcmi 1700 səhifədən ibarət üç cildli “Seçilmiş əsərlər”in müəllifi, saysız-hesabsız tele-radio verlişlərinin aparıcısı və şıxışçısı, mənalı fikirləri, prinsipial mövqeyi, vətəndaş cəsarəti ilə xalqın dərin nüfuzunu qazanmış ağır taxtalı, saltay bir kişi Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı Laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə yetişdirmişəm.

Biz çox vaxt deyirik: Zaman keçir. Xeyr, zaman heç yerə keçmir, biz keçirik. Ruhun nə qədərdirsə yaşın da o qədərdir.

– “İctimai televiziyanın “Səhər sovqatı” verilişində belə bir fikir işlətdiniz ki, 30 kitabım, ümumi həcmi 1700 səhifə olan üç cildlik “Seçilmiş əsərlər”im çap olunub. İştirak etdiyim elmi yığıncaqların birində ədəbiyyatşünas alim Qurban Bayramov dedi ki, “Nizaməddin Şəmsizadə akademik Məmməd Arifdən sonra “Seçilmiş əsərləri” üç cilddə çap olunan ilk ədəbiyyatşünasdır və buna onun mənəvi haqqı var”. Həmin televerilişdə iki əsərinizi – “Azərbaycançılıq” monoqrafiyası (2006) və “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” (2012) dərsliyinizi çox sevdiyinizi söylədiniz. Niyə?

– “Azərbaycançılıq” əsərini mənə tarixi şərait yazdırdı. Sovet imperiyası və bununla bahəm totalitar kommunist-bolşevik ideologiyası biabırcasına iflasa uğrayanda ziyalı dostlarım mənə dedi ki, sən “Türkçülüyün əsasları” qismində “Azərbaycançılığın əsasları”nı yazmalısan. Bu vaxta qədər 1989-1994-cü illərdə mətbuatda çap olunmuş “Milli ideologiyamız – Azərbaycançılıq” adlı silsilə yazılarım rəğbətlə qarşılanmışdı. O zaman mənim əleyhimə də yazılar çap olundu. Bəzi “türkçülər” elə bilirdilər ki, mən azərbaycançılığı türkçülüyə qarşı qoyuram. Mən o zaman da bildirdim, indi də bəyan edirəm ki, mən həm cismən genim-qanım və canımla, həm də ruhən türkçüyəm. Buna əminlik üçün elə “Azəbaycançılıq”ı oxumaq kifayətdir. “Azərbaycançılıq” millətnamə və vətənnamədir, bu kitab məni ədəbiyyatşünas çevrəsindən çıxardı, həm də tarixçi, filosof, siyasətşünas və hüquqşünas – azərbaycançı elədi.

Bu gün bütün ali məktəblərimizdə dərslik kimi istifadə olunan “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” mənim elmi-nəzəri cəsarətim, milli elmə töhfəm nəzəriyyəçi ədəbiyyatşünas kimi 30 illik fəaliyyətimin yekunudur. Bu iki kitabı məhz mən yazmalı idim. Tarix bu çətin missiyanı mənim üzərimə qoymuşdu və mən həmin missiyanı şərəflə yerinə yetirdim.

– Qloballaşma və millətlərin taleyi! – bu problemin çağdaş durumu necədir? Ziyalı və milli mədəniyyət münasibətlərinin sonunu necə görürsünüz?

– Qloballaşma labüd tarixi prosesdir. Vaxtilə Cavahirləl Nehru deyirdi ki, mən ölkəmin qapılarını bütün mədəniyyətlərin üzünə açmaq istəyirəm. Və tələb edirəm ki, mənim də xalqımın qədim və zəngin mədəniyyəti bütün ölkələrin həyatına rahatlıqla daxil olsun. Milliyyətindən, dinindən, dilindən və irqindən asılı olmayaraq xalqlar bütün mədəniyyətlərə rəqbət bəsləyir və ondan faydalanmağa ehtiyac duyurlar. Görünür bəşəriyyət bir kökdən törəndiyi üçün, vahid bir məcraya da daxil olmaq, öz kökünə qayıtmaq istəyir.

Fəqət mən bu xeyirxah təbii-tarixi prosesdə müəyyən siyasi-imperialist niyyətlər də görürəm. Yeni dünya sahmanı yaratmaq, öz resurslarını gücləndirmək istəyən imperialist dövlətlər, xüsusilə ABŞ və Rusiya ondan öz xeyirləri üçün istifadə etməyə çalışır. Demokratiya adı altında Şərq-İslam ölkələrində aparılan lokal müharibələr, əslində İslam millətlərini sındırmağa, böyük İslam mədəniyyətini məhv etməyə, onların maddi və mənəvi sərvətlərindən faydalanmağa yönəlib. Belə olan halda qloballaşmanın mənfi, hətta təhlükəli nəticələri ortaya çıxır: ABŞ demokratiyanı Fransa kosmetikanı “istehsal” edib. Fəqət, nə ABŞ-da demokratiyadan, nə də Fransada kosmetikadan istifadə edilir, hamısı Rusiyaya və Yaxın Şərq ölkələrinə eksport olunur. Qloballaşmanın əsas tərkib hissəsi olan mədəniyyətlərin inteqrasiyası ideyası milli müəyyənliyi məhv edir. Bu gün mədəniyyətlərin milli müqavimətini artırmağa ciddi ehtiyac var.

– Ömrünün 24 ilini Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində elmi-pedaqoji işə həsr etmiş, 16 il burada “Ədəbiyyat və dillər” kafedrasına rəhbərlik etmiş professor Nizaməddin Şəmsizadə qloballaşma dövrünün bədii (və ümumən!) təhsil prosesini necə dəyərləndirərdi?

– Bədii təhsil maarifçiliyinin çox önəmli və əsas bir istiqamətidir. Böyük tənqidçi V.Belinski yazır ki, bütün sənət növlərinin əsasında bədii ədəbiyyat dayanır. Müasir bədii təhsil də belədir. Hazırda ADMİU-da bədii təhsilin nəzəri problemlərinə maraq güclənib. Məsələn, Universitetdə filologiya üzrə yeddi elmlər doktoru, professor-iki dram nəzəriyyəsiçisi, iki türkoloq, bir Füzulişünas, bir Cabbarlışünas, bir nəzəriyyəçi ədəbiyatşünas çalışır. Onlar hərəsi öz sahələrində ölkənin görkəmli alimləridir.

Bədii təhsil çətin sahədir. Görkəmli aktyor, künoşünas, rəssam, teatrşünas, rejissor öz sənətini öyrətmək üçün həm də peşəkar pedaqoq olmalıdır. Həm yaradıcı müəllimin, həm də yaradıcı tələbənin özünəməxsus mühiti, özəl aləmləri var. Onları həm də təhsil konsepsiyasının tələbinə uyğun ortaq məxrəcə gətirmək, vahid bir məcraya salmaq, həm də yaradıcılıq azadlığına pərvəriş vermək olduqca çətindir.

– 2004-cü ildə 50 illiyiniz təntənə ilə qeyd olundu. Ötən on ildə hansı dəyişikliklər baş verib? 60 illik yubileyiniz olacaqmı?

– Ötən on ildə xeyli qocalmışam. Gur saçlarım seyrəlib. Üçüncü qızıma və dördüncü övladım – oğlum Fəridə təntənəli toy etmişəm. Böyük qızım Fidan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunub, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi alıb. Üç nəvəm Rəhman, Rəhim, Cəmilə dünyaya gəlib. Üç cildlik “Seçilmiş əsərlər”im, 10 kitabım çap olunub. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı Laureatı adına layiq görülmüşəm. Amma bu müddətdə haqsızlığa da məruz qalmışam və bu on ildə heç nəyə təəccüb etməməyi öyrəndim.

2014-cü ildə “Səma” şeirlər, “Sonuncu daxma” hekayələr və esselər, “Müdriklər bunları deməyib” bədii kitablarım “Həyatımla bağlı adamlar” toplusu, “Nizaməddin Şəmsizadə” (biblioqrafiya), “İstorizm v Azerbaydjanskom literaturavedenii” kitablarım çap olunur. Yubileyim olub-olmayacağı isə təkcə məndən asılı deyil, onu zaman göstərəcək.

– Şəxsiyyətinizdə cəmləşən məziyyətlər necə formalaşıb? İstedadınızın üzə çıxmasında və bu səviyyəyə gəlib çatmağınızda daha çox hansı qüvvənin təsiri olub?

– İstedad kimi, şəxsiyyət də Allah vergisidir. Məni Qubanın gözəlliyi və anam Hənifənin sərt təbiəti yetişdirib. Bizim ailə milli və dini əxlaq qanunları ilə yaşayıb. İnsana cəsarət onun əxlaqi və şəxsiyyətinin bütövlüyündən gəlir. Atam Şəmsəddin deyərdi ki, özgə çörəyi ilə böyüyən oğuldan kişi çıxmaz. Mən dünyaya xeyirxahlıq etmək üçün gəlmişəm. Allah əmanəti olan ruhumun evini-qəlbimi heç bir nəfsə, tamaha qurban verməmişəm. Heç kim mənə, nəyin bahasına olursa olsun, istəmədiyim iş gördürə bilməz.

Mən heç nədən və heç kimdən qorxmuram. Çünkü bilirəm ki, bütün qorxuların sonunda ölüm dayanır. Adətən deyərlər ki, mən Allahdan başqa heç nədən qorxmuram. Mən Allahdan da qorxmuram. Çünkü Allahı sevirəm. İnsan sevdiyi varlıqdan qorxa bilməz. Əgər qorxursa, onu sevə bilməz. Ehtiras və cəsarət kişinin qalibiyyət bayrağıdır.

– Ailəniz, dostlarınız və estetik maraqlarınız haqqında da bilgi vermənizi istərdim. Hobbiniz varmı?

– Ailəm iftixarımdır. Üç qızım, bir oğlum var. Böyük qızım Fidan yazıçı və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, mənim yolumun davamçısıdır. Günel ingilis dili müəlliməsi, Ayfər kulturoloq, Fərid iqtisadçı-maliyyəçidir. Nicat, Elgün, Rəhman, Rəhim, Cəmilə, Yunus adlı altı nəvəm var.

Son illər dost itkisinin ağrıları ilə yaşayıram. İnsanlar yaman xarab olub. Mən çox məşğul adamam. Kimsə mənə zəng vuranda “vaxtım və pulum yoxdur” deyirəm. Problemim tükənməz, vaxtım az, yaşım çoxdur. Şeirlərimdən birində “Alimin peşəsi, pul əndişəsi” misrası var. Heç vaxt hobbim olmayıb. Yazıb-yaratmaqdan, yeyib-içməkdən zövq alıram. Həm bir oxucu, həm də tənqidçi kimi Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərindən Füzuli və Sabiri sevirəm. Dünya məni darıxdıranda Füzuli sözünün ətəyinə baş qoyuram, dünya mənə iyrənc görünəndə “Hophopnamə”ni açıram. Lev Tolstoy və Dostoyevskiyə pərəstiş edirəm. Müasir yazıçıların əksəriyyəti dostlarımdı... Şairlərdən Mikayıl Müşfiqi, Əli Kərimi və Ramiz Rövşəni oxuyuram. Bu müəlliflərin əsərlərinin ritmi mənim qəlbimin döyüntüsünə uyğun gəlir.

Mənim həyatda ən yaxın dostum, sevgilim SÖZdür. Mən SÖZlə söhbət edirəm. Çünki bədii SÖZ səmimiyyətdən doğulur. Söz yazan və sözü yozan adam çox xoşbəxtdir. SÖZ insanı Allaha aparan ən qüdrətli vasitədir.

Fəxrəddin MEYDANLI

525-ci qəzet.- 2014.- 8 noyabr.- S.19.