Müharibə və onun nəticələrinə təsir edən amillər

Müharibə, bəzi dahilər tərəfindən insan təbiətinə yad olan bir xüsusiyyət kimi qiymətləndirilsə də, bəşəriyyət tarixində tez-tez təkrar olunmaqla və dəhşətlərinə görə əsrlər boyu arası kəsilməyən tək görünməklə, çox hallarda onun mahiyyətini düzgün dərk edənlərə utanclıq bəxş etdiyi halda, dünyanın salnaməsində bir qırmızı xətt təsiri bağışlayır. Tarixdə müharibəni özünə həyat tərzi kimi qəbul etmiş xalqlar da olmuşdur. Qədim spartalılar döyüşmək üçün yaşayır, həyatın mənasını öz militarist ideyalarına haqq qazandırmaqda və alay tipli cəmiyyətlərini şərəfləndirməkdə görürdülər. Bizim eradan əvvəl VII əsrə qədər onlar artıq militarist dövlətlərini yaratmışdılar. Spartalılar yeddi yaşından ağrıya dözmək və döyüşdə qalib gəlmək ruhunda tərbiyə olunmaq və hərbi məşqlər keçmək üçün baraklarda yaşayır, iyirmi yaşında isə nizami hərbi xidmət üçün ordu sıralarına daxil olurdular. Spartalı vuruşmaqdan başqa heç nə bilmirdi..Ərzağı spartalılar üçün əsir helotlar istehsal edirdilər. Döyüşdə ölmək spartalı üçün şərəf işi idi, hətta analar da öz oğullarının döyüşdə ölmələrini arzu edirdilər/ Başqaları Sparta kimi militarist dövlət olmfsalar da, müharibə allahına sitayişdə heç də geridə qalmırdılar. Qədim Romanın görkəmli tədqiqatçısı Tit Livi ( b. e. ə. 59 – b.e. 17 – ci illəri )yazırdı ki, Roma öz qonşuları ilə demək olar ki, arası kəsilməyən müharibələrlə məşğul olurdu. Böyük Karl – Şarleman ( 742 – 814 –cü illər ) ömrü boyu əlli dörd hərbi kampaniya aparmışdı. Bir çox hökmdarlar saysız – hesabsız müharibələr aparmaları ilə öyünsələr də, nəticədə öz dövlətlərini iflas vəziyyətinə, əhalini isə aclıqla üzləşməyə gətirib çıxarmışdılar.

Tarixi və təkamülü özü ilə səhvlər və fəlakətlər cədvəlinə çevirməklə müharibə, elə bil ki, hansısa bir genetik səhvin nəticəsi kimi nəzərə çarpır. Bu səhv, genetik kodda baş verdiyi şəkildə görünməklə, hətta belə sirli səbəbindən asılı olmayaraq bəşəriyyətə dəhşətli bəlalar “bəxş edir”.

Müharibə əslində bəşəriyyətin özünü intihar etmək cəhdidir/ Təsadüfi deyildir ki, filosoflar müharibəni, bəşəriyyət üçün heç bir dəyəri olmayan səfeh mübahbsələrdə insan həyatının və resurslarının ağılsızcasına israf edilməsi kimi məhkum edirdilər. Bəzi müharibələr isə “binövrədən mənasız münaqişə” adlandırılırdı, məsələn, tarixçilər Otuz illik müharibəni ( 1618- 1648 –ci illər ) belə qiymətləndirirdilər..Qanlı savaşın eybəcərliyini rus rəssamı Vasili Vereşşagin özünün “Müharibənin apofeozu “ tablosunda, quru, günəşin yandırdığı çöldə insan kəllələrindən düzələn və üstündə qarğaların yem axtarmaq üçün uçduğu iri piramida şəklində təsvir edir. Əsər obrazlı şəkildə müharibənin dəhşətlərini, saysız – hesabsız qurbanlarını göz önünə gətirir. Axı qızğın döyüşlərdə də məsafə çox vaxt əsl ölçü vahidi əvəzinə meyitlərin sayı ilə ölçülür. Müharibəyə can atanlar, qan tökməyə susayanlar adətən, bunu bir peşəyə, sənətə çevirmək istəyir, özləri üçün ləyaqətli həyat tərzi kimi qəbul etməklə, döyüşü bir həzz mənbəyi hesab edirlər. Hələ Birinci Dünya müharibəsinə yollanan almanlara bu şərəfli bir macəra kimi gəlirdi, həmin və ondan sonrakı macəranın onlara hansı “şərəf “ gətirdiyi isə yaxşı məlumdur.

Müharibə qan axıdılmasına, böyük həcmdə insan həyatı itkilərinə, bütöv bir nəslin gəncliyinin ot kimi biçilməsinə, şəhərlərin və kəndlərin viran qalmasına, uşaqların xeyli hissəsinin yetimlik acıları ilə üzləşməsinə səbəb olmaqla, qəribə də görünsə, həm də yer üzündəki həyatın təkamülündə böyük rol oynayan bir amilə çevrilmişdir. Heç də sirr deyildir ki, bütün böyük dövlətlər bol qan hopmuş bünövrə üzərində dayanmışlar. Müharibənin digər bir xüsusiyyəti də ondadır ki, hücuma, torpaqları işğala məruz qalmış xalq daha möhkəm birləşir, həqiqi vətənpərvərlik hissini daşıyan ayrı-ayrı fərdlər, qum sement vasitəsilə betona çevrildiyi kimi, təhlükə anında başqaları ilə çuğlaşıb vahid müqavimət qüvvəsini nümayiş etdirən bir sotsium kimi çıxış edir. Bu ölkənin torpaqlarında, elə bil ki, qədim yunan mifologiyasındakı olduğu kimi, necə ki, Finikiya şahzadəsi Kadmın səpdiyi əjdaha dişlərindən torpaqdan döyüşçülər çıxırdısa, ədalətli qisası reallaşdıra bilən, Vətən yolunda hər cür fədakarlığa hazır olan mərd oğullar ordusu meydana gəlir.

Əlbəttə, müharibə heç də hansısa bir ağıldankəm adamın icadı deyildir. İlk dəfə müəyyən şəraitdə, özü də zərurət ucbatından meydana gəlmişdir. İbtidai insan icması qida tapmaq sahəsində çətinlik çəkən başqa qrupun həmlələrindən qorunmaq üçün vuruşmağa başlamış, sonralar mühafizə məqsədilə daha böyük icma kimi şəhərləri yaratmış, əmək bölgüsünə keçmiş və silah istehsalını da öz məşğuliyyətlərindən birinə çevirmişdir.

Tarixən toqquşmalar daha geniş miqyas alanda döyüşən qüvvələrin böyüməsinə tələbat artmış, silah istehsalı genişlənmişdir. Sonralar işğallar mühüm vəzifəyə çevrildiyindən nizami ordu meydana gəlmişdir. Tədricən ordu öz funksiyasından əlavə digər xüsusiyyətlərə malik oldu, siyasi gücün ondan asılı olması dövrü başlandı. B.e ə. 82-ci ildə Roma sərkərdəsi Sulla bunu hiss edib, ordusu ilə Romaya girdi, Senat qorxu altında ona diktator səlahiyyətləri verdi və şəhərdə görünməmiş terror başladı. Ordudan siyasi hakimiyyətə yiyələnmək sahəsindəki Sulla ənənəsini Pompey və Sezar davam etdirdi, Sezar özünü hətta ömürlük diktator elan etdirdi.

Lakin ordunun əsas vəzifəsi ərazilər işğal etmək, yeni imperiyalar yaratmaq idi. Buna haqq qazandırmaq üçün səbəblər, daha çox hallarda isə bəhanələr tapılırdı. Bəziləri isə bunu dövlətin başlıca vəzifəsi kimi qələmə verirdi. Prussiya kralı Böyük Fridrix ( 1712- 1786- cı illər ) işğal siyasətini əsaslandırmaq üçün demişdi: “ Hökumətlərin fundamental rolu öz ərazilərini genişləndirmək prinsipidir. “ İri nizami orduların inkişafı isə ona gətirib çıxarırdı ki, zamandan zamana siyasi mübahisələr diplomatiyadan daha çox silahlı münqişə vasitəsi ilə həll edilməli olurdu.

Lakin ordunun tələbatına qayğı həç də onun mövcudluğunun vacibliyi kimi xüsusi diqqətdə olmurdu. Qədim dövrlərdə silahlar çox ləng qaydada təkmilləşir, mürəkkəbləşirdi. Tarixçilərin gümanına görə, qədim Romada yeddi əsr ərzində, ordunun istifadə etdiyi silah növlərində, demək olar ki, elə bir dəyişiklik meydana gəlməmişdi, yalnız qılıncın və nizələrin uzunluğu və ya qalxanın formaları dəyişirdi. Silahlar köhnə dəbdə qalsa da, hərbi ustalıq xeyli böyümüşdü, hərb sahəsində sərkərdəlik qabiliyyəti ilə seçilən dühalar mövcud dünyanın sifətini dəyişmək kimi nəhəng bir işə girişmişdilər. Bunu onların apardıqları müharibələr aydın şəkildə göstərir.

Tarixin böyük sərkərdələri

Troya müharibəsindən doqquz əsr sonra makedoniyalı Aleksandr ilk dəfə Avropadan Asiyaya keçməklə, əslində Homerin “İliada”sından pərəstiş etdiyi mifik qəhrəmanların da iştirak etdiyi, Aqamemnonun başçılıgı altında baş verən yunanların yürüşünü daha geniş miqyasda təkrar etmişdi. O, artıq bir şəhər-dövləti deyil, Persiya kimi böyük və qüdrətli imperiyanı məğlubiyyətə uğradaraq məhv etmiş, üç qitənin ərazisində öz nəhəng imperiyasını yaratmışdı. Epir sərkərdəsi Pirr İtaliya ərazisində Roma üzərində iki mühüm qələbə çalmışdı. Böyük Aleksandrın işğalları həm də çox sayda yeni şəhərlərin salınması ilə də müşayiət olunmuşdur. Karfagenin məşhur hərb xadimi Hannibal II Puniya müharibəsində İtaliya ərazisindəki Kann döyüşündə (bizim eradan əvvəl 216-cı il) Romanın 70 minlik ordusunu özünün tərkibi sayca az qala iki dəfə az olan və Alp dağlarını aşıb keçmiş qoşunu ilə məhv etmiş, antik dövrün dünya dövlətinə çevriləcək bir ölkənin paytaxtının qapısında dayanaraq, onu zəbt olunmaq təhlükəsi qarşısında qoymuşdu. Yaxud, Roma sərkərdəsi Qay Yuli Sezar Qalliya müharibəsindəki Aleziya döyüşündə (b.e.ə. 52-ci il) qiyam qaldırmış qalların sayca dəfələrlə böyük olan qüvvəsini darmadağın edərək, onların başçısı Vestinqetoriksi əsir götürmüşdü. Ölkəsində vətəndaş müharibəsinin başlanmasına bais olduqdan sonra, onun qorxusundan Yunanıstana qaçmış, triumviratdakı keçmiş müttəfiqi Qney Pompeyi Farsala döyüşündə (b.e.ə. 48-ci il) məğlubiyyətə uğratmış, yenə qaçmağa üz tutan rəqibini təqib etmək üçün Misirə gələrək, orada Kleopatranı taxt-taca oturtmuşdu. Vaxtilə Böyük Aleksandr öləndə olduğu yaşda olan Sezar özünün hələ heç nəyə nail olmadığından kədərləndiyi halda, sonralar ilk dəfə yürüşlə materikdən Britaniyaya adlamış, Avropanın mərkəzi hissəsini işğal etməyə müvəffəq olmuşdu.

VIII əsrin axırıncı rübündə və IX əvvəllərində Böyük Karl – Şarleman Avropada böyük əraziləri zəbt etməklə, 800-ci ildə Roma Papasının əlindən imperator tacını qəbul etmiş, Qərbin timsalında köhnə Roma imperiyasını bərpa etmişdi. Bəziləri ən qüdrətli xristian hökmdarı kimi Böyük Karlın yaratdığı imperiyanı “Avropa səltənəti “ adlandırırdı. Bu imperiya şimalda Şimal dənizindən, cənubda İtaliyanın cənubuna qədər, Avropanın qərbində Fransadan, mərkəzi Avropadakı Vyanaya qədər uzanırdı. Ona görə də Böyük Karlın imperiyası, yalnız Aralıq dənizi dünyasının çox hissəsini tutan Roma imperiyasından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Şarlemanın taclanması heç də Roma imperiyasının yenidən doğulması, intibahı əlaməti olmayıb, əslində yeni Avropa sivilizasiyasının meydana gəlməsi idi. Yəqin buna görədir ki, bəzi tarixçilər Şarlemanın işğal siyasətini bütünlüklə nəzərə almadan onu “ Avropanın atası “ adlandırırlar.

Böyük fransız sərkərdəsi Napoleon Avropanı bütünlüklə müharibə səhnəsinə çevirməklə, qitəni öz hökmranlığı altında birləşdirməyə cəhd etmişdi. Rusiyaya yürüşünün dəhşətli uğursuzluğu onun taleyində bədbəxt dönüş nöqtəsinin meydana gəlməsinə səbəb olmuş, 1815-ci ilin iyununda Vaterloodakı məğlubiyyəti isə özünün artıq ikinci dəfə, əvvəlkindən fərqli olan ağır sürgün həyatı keçirməsinə gətirib çıxarmış, uzaq Müqəddəs Yelena adasındakı məhrumiyyətlər və xəstəlik əzabı ilə dolu olan altı illik ömrünün finalı elə orada da başa çatmışdı.

Bunlar məşhur sərkərdələr haqqında qısa, ötəri məlumatlar olmaqla yanaşı, onların axıtdıqları insan qanı çayları barədə də təsəvvür yaratmağa imkan verir.

Silahlara gəldikdə, orta əsrlərdə odlu növlərin meydana gəlməsi ilə, onlar daha böyük itkilərə və iri miqyaslı dağıntılara səbəb olmuş, Avropada mühafizə məqsədilə geniş yayılan feodal qəsrlərin müdafiə qabiliyyətinə ağır zərbə vuraraq, onların mövcudluğunu xeyli kövrək hala gətirmişdi. Top atəşləri qalın divarları da keçib onları dağıtmaq gücündə idi. Türk sultanı II Mehmet – Mehmet Fateh 1453-cü ildə məhz topların köməyi ilə Konstantinopolun möhkəm müdafiə divarlarını dağıdaraq, Bizans paytaxtını zəbt etməklə, vaxtilə hərbi cəhətdən heç də zəif olmayan bir dövlətin tarixin arxivində qərar tutmasına nail olmuşdu.

Ədalətli müharibələrin qəhrəmanları

Müharibənin, ona bəslənilən nifrətlə yanaşı başqa bir qədər fərqli görünən tərəfi də vardır. Müharibə canlı itkilərə, dağıntılara səbəb olsa da, başa çatdıqdan sonra inkişafa, tərəqqiyə, qurub-yaratmağa diqqətin daha da artmasına səbəb olur. Görkəmli siyasi xadim, hərb elmi üzrə əsərlərin müəllifi olan general Şarl de Qoll müharibə barədə öz düşüncələrini belə ifadə etmişdir: “Müharibə insanda onun ən alçaq hisslərinin çirkini qaldırır, qəddarlığı mükafatlandırır, idarəetmə sükanını acgözlük əlinə təslim edir. O zəifləri qırır, yaramazları yuxarı qaldırır, tiraniyaya şərait yaradır və əgər saysız-hesabsız əsgərlər döyüş meydanlarında qan tökməsəydilər, nə Ellada, nə Roma, nə xristianlıq, nə də insan hüquqları olardı. Müharibə ən qorxulu bədbəxtlikdir, lakin onun hesabına indi bizə məlum olan dünya məhz belə görünür”. Tanınmış amerikan politoloqu Eduard Lyuttuak isə daha uzağa gedərək, zarafat şəklində demişdi ki, beynəlxalq birlik Saxaradan cənubda yerləşən Afrika ölkələrindəki kimi zəif dövlətlərin mövcud olduğu zonalarda müharibəyə şans verməlidir.. Müasir Avropa dövlətləri, onun rəyinə görə, əsrlər ərzində rəhmsiz hərbi münaqişələrin gedişində formalaşmışlar, Afrikaya isə onun müstəmləkə epoxasından qalmış qeyri – rasional dövlət sərhədləri öz problemlərini bu qaydada həll etməyə imkan verməmişdir. Dövlətlər orada nə öz güclü institutlarını, nə də tam milli özünəməxsusluqlarını yarada bilmişlər.

Müharibə iki üzlü Yanusa bənzəyir, Roma mifologiyasındakı ilahi qüvvənin bir üzü keçmişə, digər üzü isə gələcəyə baxırdısa, müharibə allahının bir üzü görünməmiş dəhşətlərə, digəri isə bəlkə də müharibəyə son qoymaq məqsədini güdən tərəqqiyə, inkişafa baxır.

Müharibə dəhşətlər, viranəlik simvolu olduğu kimi, bəzən haqqın müdafiəsinə də həsr olunur və bu vaxt axıdılan qan az qala müqəddəslik haləsi qazanır. Belə müharibə azadlıq uğrunda, öz torpaqlarını işğalçılardan təmizləmək uğrunda aparılan bir mübarizədən xəbər verir.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2014.- 29 noyabr.- S.27.