Qürbətdə Azərbaycan davası, yaxud həqiqət və yalnız həqiqət
MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏNİN 130 İLLİK YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNUR
Keçən ilin, 2013-cü ilin noyabr ayının 22-də
Azərbaycan respublikasının
prezidenti İlham Əliyev cənabları M.Ə.Rəsulzadənin 130 illik
yubileyinin keçirilməsi
haqqında sərəncam
imzaladı. Orada deyilirdi:
2014-cü ilin yanvar
ayında Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
banilərindən biri,
Azərbaycan Milli Şurasının sədri
Məhəmməd Əmin
Rəsulzadənin anadan
olmasının 130 illiyi
tamam olur.
Xalqımızın müstəqillik
idealının gerçəkləşdirilməsində,
Azərbaycanın tarixi
dövlətçilik ənənələri
zəminində milli dövlət quruluşunun
dirçəldilməsində, milli İstiqlal ideyalarının geniş
yayılmasında böyük
xidmətlər göstərmiş
və siyasi publisistikası ilə ədəbi-ictimai fikir tariximizə layiqli töhfələr vermiş
görkəmli ictimai-siyasi
xadim Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin
130 illik yubileyinin keçirilməsini təmin
etmək məqsədilə,
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini
rəhbər tutaraq qərara alıram:
1. Azərbaycan Respublikasının
Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Azərbaycan Respublikasının
Təhsil Nazirliyi və digər aidiyyati qurumlarla birlikdə Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin
130 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını
hazırlayıb həyata
keçirsin.
2. Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti bu sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll
etsin ("Azərbaycan"
qəzeti, 23 noyabr
2013-cü il).
Yubileylə bağlı xeyli işlər görüldü,
əsərləri nəşr
edildi. Araşdırmalar
bir daha təsdiqlədi ki, görkəmli ictimai-siyasi
xadim Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin
zəngin irsi dərindən öyrənməli,
onun Azərbaycan dövlətçiliyi tarixindəki,
milli istiqlal ideyalarının geniş
yayılmasındakı xidmətlərini
yenidən və əsaslı şəkildə
davam etdirilməlidir. Bu sırada Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin
mühacirət dövrü
ictimai-siyasi fəaliyyəti
və ədəbi-tənqidi
əsərləri xüsusi
maraq doğurur.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
bir müddət İranda yaşayıb orada "İrani-nov" qəzetini nəşr etdirdiyi dövrü nəzərə almasaq, Moskva şəhərində
Şərq xalqları
İnstitutunda çalışması
və burada mühazirələr oxumasından
sonra gizli surətdə Finlandiyaya getməsi ilə onun mühacirət həyatı başlayır.
"Stalinlə ixtilal xatirələri"
əsərində bu məsələyə aydınlıq
gətirən müəllif
göstərir ki, onun xaricə getməsinin başlıca
səbəbi kommust rejiminə müxalif olması və kommunizm xülyasının
Azərbaycan azadlığına
kölgə salması
ilə bağlıdır.
Həyatının mühacirət
illərində Polşa,
Almaniya, Fransa, Türkiyə kimi ölkələrdə nəşr
olunan qəzet və jurnallarda silsilə məqalələr,
monoqrafiyalar yazan, ictimai-siyasi tədbirlərdə
fəal iştirak edən M.Ə.Rəsulzadənin
əsas qayəsi
"hürr və demokrat Azərbaycanın"
qurulması idi. İstər Azərbaycanda,
istərsə də mühacirətdə bu amala özünü həsr edən M.Ə.Rəsulzadənin nəinki
ədəbi-bədii, elmi-nəzəri
və publisistik yaradıcılığı, həm
də təsis etdiyi mətbuat orqanları və təşkilatların (o cümlədən
Azərbaycan Kültür
Dərnəyi və onun orqanı olan "Azərbaycan" jurnalı) işi, ideya istiqaməti, habelə onun əməl və məfkurə dostlarının,
davamçılarının tarixi xidmətləri bunu təsdiqləməkdədir.
Mühacirətdə "Azərbaycan davasına" rəhbərlik
edən M.Ə.Rəsulzadənin
bu savaşında ən çox istinad etdiyi, güc və qüvvət aldığı
sahə ədəbiyyat
və mətbuat idi.
Bu səbəbdəndir ki, M.Ə.Rəsulzadənin
mühacirətdə yazdığı
hər bir əsər "nöqtə
və vergülünədək"
yoxlanılır, fikirləri
təftiş edilirdi. Polşada yaşayarkən
yazdığı və
nəşr etdirdiyi
"Azərbaycan" adlı
kitabının Türkiyəyə
gətirilməsi və
yayılmasına M.K.Atatürk
tərəfindən qadağa
qoyulması deyilənlərə
sübutdur. Orada
deyilirdi: "Mehmet Emin Resulzade tarafından Lehce yazılmış "Azerbaycan"
adlı kitabın zararlı yazıları taşıdığı anlaşıldığından
memlekete sokulmasının
ve satılmasının
yasak edilmesi, Dahiliye Vekilliginin
İO/İO/938 tarih ve
4339/33/F/İ sayılı teklifi
üzerine Metbuat kanununun maddel, 51-inci maddələrinə tevfikən
İcra Vekilleri Hayetince 17/İO/938 tarihinde
onanmışdır". Reiscumhur. 22 oktyabr 1938-ci il,
Ankara (İz istorii Azerbaydjanskoy emiqratsii" Moskva, "Mısl",
2011, s.291).
Bu sətirləri oxuyanda kimlərsə narahat ola bilər.
Amma nə edək ki, bu
da bir tale həqiqəti və tarixi sənəddir...
Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda
mübarizənin siyasi
lideri və ideoloqu kimi tanınan
M.Ə.Rəsulzadənin elmi-nəzəri
yaradıcılığı onun mühağirətindəki
fəaliyyətinin elə
ilk illərindən diqqət
mərkəzində olub
və yaşadığı
ölkələrin "gizli
servisi" tərəfindən
izlənib. Çar Rusiyası vaxtında
"İnsanlara hurriyyət,
millətlərə istiqlal"
şüarı ilə
monarxist rejimin "xalqlar həbsxanası"ndan
(V.İ.Lenin) qurtuluş
uğrunda mübarizə
aparan M.Ə.Rəsulzadə
bir müddət İranda mühacir həyatı yaşadıqdan
sonra vətəninə
qayıtdı, AXC-nin bolşeviklər tərəfindən
repressiyasından sonra
yenidən mühacir həyatı yaşamağa
başladı. Lakin bu dəfə son nəfəsinədək.
Ömrünü siyasi
mübarizə dalğalarında
yaşayan M.Ə.Rəsulzadə
bu dəfə daha qüvvətli tərəf-müqabillə döyüşür,
SSRİ (Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının)
xəfiyyə orqanları
tərəfindən izlənsə
də, onun süqutuna inanır, "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!"
şüarını təkrarlamaqda
davam edir, doğma vətəni Azərbaycanın yenidən
müstəqilliyə qovuşması
üçün əlindən
gələni əsirgəmir,
bunun üçün
mümkün olan hər bir varianta
əl atırdı. Yenə həmin səbəbdəndir
ki, Moskvanın "gizli xidmət" əməkdaşları onun
fəaliyyətini daima
araşdırır, öz
mərkəzi dairələrinə
müxtəlif arayışlar
vasitəsi ilə xəbər çatdırırdılar.
Bu iş II Dünya Müharibəsi illərində
daha da intensivləşirdi.
Həmin
arayışlardan birini
professor Şirməmməd Hüseynov elmi ictimaiyyətə çatdırıb
və ona yenidən diqqət yetirmək məqsədəuyğundur.
Orada deyilir:
"Tam məxfi
Rəsul
Zadə Məmməd Əmin haqqında
A R A Y I
Ş
Rəsul Zadə Məmməd Əmin, 1884-cü ildə
doğulub, azərbaycanlıdır,
peşəcə jurnalistdir,
antisovet millətçi
"Müsavat" təşkilatının
lideri və ideoloqudur. Azərbaycan sovetləşdikdən sonra xaricə mühacirət edib.
Rəsul Zadənin mühacirətdə
apardığı və
başçılıq etdiyi
antisovet işi Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin devrilməsinə
və kapitalizmin bərpasına yönəlmişdir. Bu məqsədlə Rəsul
Zadə Müsavatın
gizli fəaliyyətini
təşkil etmək,
casusluqla məşğul
olmaq, üsyançılıq
hərəkatı yaratmaq
və təxribatlar törətmək üçün
müntəzəm olaraq
SSRİ-yə emissarlar
göndərmişdir.
Xaricdə yaşadığı ilk gündən
Rəsul Zadə xarici ölkələrin (Polşa, Yaponiya və Türkiyənin) kəşfiyyat idarələri
ilə əlaqəyə
girmiş, bütövlükdə
onların himayəsinə
keçmiş, SSRİ-yə
qarşı düşmənlik
fəaliyyəti ilə
bağlı onların
bütün tapşırıqlarını
yerinə yetirməyə
başlamış və
beləliklə də
həmin kəşfiyyat
idarələrinin agentinə
çevrilmişdir.
1942-ci ilin mayında
Qafqaz mühacirət nümayəndələrinin qurultayında
iştirak etmək üçün almanlar Rəsul Zadəni Berlinə çağırmışlar;
bundan sonra o,
ROZENBERQİN yaratmış olduğu "Azərbaycan
Milli Komitəsi"nə
başçılıq etmişdir. Almaniya ordusu
komandanlığının tapşırığı ilə
Rəsul Zadə azərbaycanlı əsirlərdən
ibarət "Milli legionerlər" deyilən
qurum yaratmaq yönündə geniş
fəaliyyət göstərmişdir.
Ona Qızıl Ordunun arxa cəbhəsinə göndərmək üçün
casuslar və təxribatçılar hazırlanması
ilə bağlı tədbirlərin keçirilməsində
Almaniya kəşfiyyatına
kömək və yardım elmək tapşırığı da
verilmişdi.
1943-cü
ilin sonunda guya səmərəsiz işinə görə almanlar Rəsul Zadəni "Azərbaycan Milli Komitəsi"nin rəhbərliyindən kənarlaşdırmışlar.
Bundan sonra o, Buxarestə qayıtmışdır və
indi də orda yaşamaqdadır; Türkiyənin Rumıniyadakı
səfiri vasitəsilə
Türkiyə hökumətindən
pul müavinəti alır.
SSRİ
XDTK idarəsinin rəisi
(Pavel Fitin)
17 iyul 1944-cü il
(Rusiya Dövlət Arxivi, Sosial-siyasi tarix, fond 82 (Molotov fondu),
siy.2,iş 10-20, səh.142-143. Əlavə bax:M.Ə.Rəsulzadə.
Əsərləri (1918-aprel 1920), V cild, Bakı, "Qanun" nəşr., 2014. S.473-474).
Nəhayət zaman M.Ə.Rəsulzadənin
inamında doğru olduğunu təsdiqlədi,
SSRİ-nin qurulması
ilə mühacirətə
getməyə məcbur
olan digər çar Rusiyası vətəndaşları kimi
azərbaycanlılar da
"qırmızı Sovet
imperatorluğu"nun süqutunu
gördülər və
öz müstəqilliklərinə
qovuşdular.
(Ardı var)
Şamil Vəliyev
525-ci qəzet.- 2014.- 1 oktyabr.- S.6.