Əsərləri - V cild (1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni,ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

“Məşhur” şayiələr

Bəzi uydurma şayiələr var ki, söylənə-söylənə təvatür hökmünü alır və böylə olduqdan sonra məzkur şayiəyi uyduranlar kəndiləri də inanmağa başlarlar.

Daxiliyyə nəzarətində olan firqənin nüfuz hökumətindən istifadə edərək firqəçilik yapdığı və hökumət gücünü firqə mənafeyinə işlətdigi həqqindəki rəvayət işbu qəbildən bir şayiədir.

Bu şayiə “İttihad” firqəsinin siyasəti-daxiliyyəyə aid olmaq üzrə Nəsib bəy kabinəsinə verdigi istizahında dəxi qabarıq bir yer bulmuşdur.

İstizah namı verilən məzkur təhdidnamə aşkara denilir ki, “hökumət xoşuna getməyən firqə adamlarının tərd edildikləri, həbsə alındıqları, hətta öldürüldükləri qətiyyən inkar edilməyən həqiqətlərdəndir”.

Böylə “inkar edilməyən həqiqətlər” istizahda çoxdur. Hətta “ricali-dövlətin xəyanətindən” belə bəhs olunuyor.

Bu xüsusda istizah parlaman kürsüsündən mövzuyi-bəhs olunursa kabinə rəisi müstəfisi kəndiləri də cavab verməlidirlər. Bəlkə də istefaya getdikləri üçün buna heç də lüzum verməzlər. Bu bir bəhsi-axır.

Fəqət “Müsavat” firqəsinin rəisi olmaq həsbilə hökumətin, bilxassə daxiliyyə nəzarətinin firqəçiligi həqqində bir neçə kəlmə izahatda bulunmaq istərəm.

Diyorlar ki, daxiliyyə nəzarətinin bütün məmurları “Müsavat”dandır. Daxiliyyə nəzarətində bir məmuriyyət almaq üçün əvvəlcə Müsavata yazılmaq lazım imiş:

Baxalım iş böyləmidir:

1- Qarabağ general-qubernatoru doktor Xosrov bəy Sultanov firqədən istefa vermiş bir zatdır.

2- Qazax general-qubernatoru Zəfər Əşrəfov sosialistdir.

3- Zaqatala valisi Məhəmməd ağa Şahmalıyev bitərəfdir.

4- Bakı valiyi-sabiqi Rəşid bəy Axundov da bitərəf idi. İmdiki Əmir bəy də bitərəfdir.

5- Bakı qradonaçalnikinin müsavatçı olduğuna əcəba isbat varmı? Yoxsa Zaismanmı müsavatçıdır?

6- Gəncə valisinin firqədən olduğuna və firqəçilik yapdığına əcəba firqənin böhranlı günlərdə kəndisinə qarşı aldığı vəziyyəti-tənqidkaranə iləmi hökm edilər?

Məlumdur ki, pristavların müsavatçı olduqlarından bəhs olunub duruyor. Əcəba, daxili idarənin mühüm məmurları müsavatçı degil ikən olur ki, xırda məmurlar həpsi müsavatçı olur?...

Müxalif firqə adamları “təqib, təzyiq və hətta terror” edirlərmiş. Halbuki “müvafiq olan firqə üçün məmurlar mübəlliq rolu oynayırlarmış”. Hanki müxalifin harada “terror” edildigini bəlkə söylərlər biləriz. Əgər bir takım qəza və həvadisə uğrayan firqə əzasını nəzərdə tutub da müəyyən bir hökm vermək caiz isə o zaman hər kəsdən ziyadə yenə hökumətdə olan firqələr, ələlxüsus “Müsavat” məzlum çıxar. Məsələn:

1- Qazaxda firqə komitəsinə mənsub Mehdi ağa Qiyasbəyov qətl edildi – hala qatil bulunmamışdır.

2- Salyanda Salyan şöbəsinin katibi İsgəndərzadə kəza qətl edildi ki, hala qatili bulunub cəzasını görməmişdir.

3- Qarabağın yolunda parlaman əzası müsavatçı Cavad Məlikyeqanov yoldaşı mərkəz komitəsinin əzası Zülfüqar Mahmudov və bitərəflikdən “Müsavat”a keçmək ehtiyatsızlığında bulunan Cəlil bəy Sultanov günüz günorta çağı soyuldular. Hala soyanlar tutulmamışdır.

4- Firqənin çalışqan və məmləkəti yolunda xidməti keçmiş əzası Kərbəlayi Vəli Mikayılov Bakıda 6-cı uçastokda adi bir cani kibi həqsiz olaraq təhqirə məruz qaldı.

Yoxsa “İttihad” firqəçilik yapan daxiliyyə nəzarətindən bunlarınmı hesabını görmək istiyor? “Terror”dan bəhs edərkən məqsədi bumudur, yoxsa “Novıy svet” faciəsinimi qəsd edib, fəqət o əcaib bir şəkildə vaqe olan faciəyi dəxi bərfərz “terror” olaraq qəsd etsək belə məzlumlar hər halda müxalifdən degil, koalisyona mənsub firqədən idilər.

Daxiliyyə nəzarəti müsavatçıdır deyə tənqid edənlər eyni zamanda da diyorlar ki, Nəsib bəy pək iyi siyasidir, yeni kabinə yəşkilinə o layiqdir, fəqət heyfa ki, daxiliyyə işlərinə baxmağa vəqti olmadı da. İşi yalnız müavini Ağabəyova buraxdı. Fəqət Ağabəyov da müsavatçımıdır, firqə ilə bir əlaqəsi varmıdır? – deyə sorunuz. O zaman münəqqidlərin nə kibi kəndiləri uydurduqları şayiəyə söyləyə-söyləyə nəhayət kəndilərinin də inanmaya başladıqlarını görürsünüz!

Daxiliyyə naziri firqəçilik yapıyor dedikləri zaman nədənsə hər vəqt Molla Nəsrəddinin hekayəsi yadıma gəlir:

Molla Nəsrəddinə “arvadın çox gəzəyəndir” dedikləri zaman öylə isə “neçin bizə də gəlmiyor” dedigini əlbəttə siz də xatırlarsınız.

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 22 eylül

(sentyabr) 1919, №279

İstizah – açıq izah tələb etmə

Təvatür – ağızdan ağıza yayılma

Tərd – qovma, uzaqlaşdırma

M.Ə.Rəsulzadə Qubada

(Xüsusi müxbirimizdən)

Quba müsavatçıları ilə bərabər firqəsiz olan əhali dəxi çoxdan bəri Azərbaycan məbuslarından bulunan möhtərəm Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəyin şəhərimizə vürudini bəkliyorlardı. Son dəfə olaraq sabiq Şurayi-Milli rəisi möhtərəm Azərbaycan xadimi “Müsavat” firqəsinin rəisi cənablarının Qubaya gəlmək xəbəri avqustun axırında yayıldı. Sentyabrın ikisi Quba üçün bir bayram olmuşdu.

Qızılburun istasyonu xalılarla təzyin olunub cəmaət vaqona müntəzir idi. Rəsulzadə cənabları yoldaşları məbuslardan möhtərəm Abbasqulu Kazımzadə, Quba məbusu Mürtəza Axundov və Quba “Müsavat” mürəxxəsi-məsuli Əbülqasım Rüstəmzadə ilə birlikdə kəndilərini istiqbal edən xəlqin hüzuruna çıxdılar. Kəndisinə qarşı söylənən təbrik nitqinə müxtəsər, fəqət mənidar bir nitqilə müqabilə etdilər.

Bədə xəlqin “Yaşasın Azərbaycan” sədası arasında vaqon hərəkət elədi. Dəvəçi mövqifi kəza bəzənmiş, müsafiri bəkliyordu. Burada da toplanmış xəlq naminə təbrik sözü söylənib, Məhəmməd Əmin əfəndi tərəfindən cavab söyləndi. Burada məhəllə mollası, “Müsavat” şöbələrinin nümayəndələri, mahalın ağsaqqalları toplanmış idi. Oradan vaqon yaşasın sədaları içində ayrılıb Xaçmaz istasyonuna çatdıqda milli zurna sədası qonaqları qarşıladı. Xalılarla və yaşıllarla bəzənmiş mövqif əhali ilə dopdolu idi. Rustov mahalının nümayəndələri, köy şöbələrinin mürəxxəsləri və yerli xəlq tərəfindən böyük bir izdiham toplanmış idi. Rəsulzadə cənabları burada yalnız bir firqə rəisi və məbus sifətilə degil, Azərbaycan fikrinin həqiqi xadimi, Cümhuriyyətin müəssislərindən olması və dəgərli bir cəmaət xadimi, mümtaz mühərrir və guzidə bir natiq olmaq üzrə alqışlandı. Cəmaət nümayəndəsindən sonra “Müsavat”ın Quba mürəxxəsi möhtərəm qonaqlara “Xoş gəldin” söylədi. Bədə Məhəmməd Əmin əfəndi Cümhuriyyətin surəti-təşkili, türklərin unudulmaz xidməti, Parlamanın güşadı, fəaliyyəti, ingilislərin gəlişi, gedişi, hökumətimizin vəziyyəti-hazirəsi, əskəri təşkilatımızın əhəmiyyəti, Şimaldan təhlükənin vücudi, Denikin təhlükəsi və siyasəti-xariciyyəmizə aid saət yarım qədər uzun bir nitq söylədikdən sonra “Müsavat” üçün bu bəsdir ki, əvvəlcə yalnız onun fikri olan Azərbaycan şüarı bu gün millətin müqəddəs amalı hökmünə girmişdir, dedi. Natiq dəfələrlə alqışlanaraq sevincli “Yaşasın!” sədası arasında xəlqlə vidalaşaraq istirahətlərinə təxsis olunan dairəyə çəkildilər: ətraf kəndlərdən gələn köy nümayəndələri ilə şöbə mürəxxəsləri xüsusi surətdə məbuslarla oturub gecə keçənə qədər müsahibə ediyorlardı.

Müsahibə məmləkətin əhvali-siyasiyyəsinə, siyasi proqramlara və ətraf kəndlərin ehtiyacatına aid idi.

Müsahibə nəticəsində köylülər idarənin mətanətindən məmnun olduqlarını söylədilər. Dedilər ki, heç Nikolay zamanında böylə əmniyyət yox idi, çünki nə adam öldürülür, nə oğurluq olur, nə də qız qaçırılır. İstədikləri mətləb bundan ibarət.

Burası əskəri bir qərargah olduğundan əskər ləvazimindən ötrü istənilən təhmilatın əksəri ətraf köylərə təhmil olunuyor. Halbuki bu təhmilatə bütün Azərbaycanın iştirak eləməsi müqtəzi. Bura həvalisi anarşi zamanından dəxi çox təərrüzlərə məruz qaldığından bir çox evlər yanmış, yaxılmış, bu yanan evlərin təkrar tikilməsi üçün hökumət yardım etməli, meşədən evləri yananlara müftə olaraq ağac buraxmalı, sonra bu həvali qızdırmalı bir yer olduğundan xəlq həkimsizlik və dərmansızlıq üzündən çox xəsarət görmədədir. Buraya məxsus bir tibb nöqtəsi və bir qədər dəva-dərman və bir həkim göndərilsə. Əskəri xidmətə alınan bəzi əmələnin bəzən pulu verilmiyor.

Bu xüsusda tədabiri-lazimə görülsə qədim zamanda buralardan əhali-islamiyyə yerlərindən, yurdlarından götürülüb başqa yanlara köçürülmüş, onların yerlərinə rus köçbələri oturdulmuş idi.

Anarxiya zamanında onlar getmiş, cəbr olunan müsəlmanlar təkrar öz yurdlarını gəlib tutmuşlardır. Uruslar təkrar dönüb gəliyorlar. Hökumətin siyasətinə zərər verməzsə on-ların bir daha buralara buraxılmaması üçün bir tədbir görülsə, bu tərəflərin məktəb və məarif cəhətincə dəxi çox əgri vardır. Bu xüsusda ayrıca diqqət verilsə, köylülərin təqaza elədikləri həp bu kibi əsaslı və dövlət nöqteyi-nəzərindən görülməsi zəruri mətləblərdir. Məbuslar bittəbii köylülərin işbu istədiklərinin yerinə yetirilməsi və hüsuli üçün səy edəcəkləri həqqində vəd etdilər.

lll

Səhər saət 8-də bir dəstə könüllü xəlq silahdarlarının müşayətilə rast gələn xəlqin səlamları arasında məbuslar Xaçmazı tərk edib Qubaya tərəf azim oldular.

Saət 10 radələrində Qubaya yaxınlaşdıqda başda Quba “Müsavat” komitəsinin heyəti-idarəsi olmaq üzrə şəhərdən istiqbalə gələn atlılar qonaqları qarşıladılar. Şəhərin kənarında yapılmış alaqapı yanında xəlq toplanmış idi. Axund həzrətləri ilə əfəndi həzrətləri, bələdiyyə rəisinin müavini, qlasnılar, yəhudi cəmaətinin nümayəndələri və sair əhali burada cəm idi. Faytonlar burada durdu. Bələdiyyə rəisi müavini möhtərəm Azərbaycan xadimini təbrik elədi. Yəhudi nümayəndəsi dəxi xoş gəldin dedi. Rəsulzadə cənabları hər ikisinə də cavab verdi. Burada Rəsulzadə cənablarına böyük bir gül dəstəsi təqdim edildi. Qonaqlar Axund və Əfəndi ilə müsafihə etdikdən sonra faytonlarına səvar olub bayraqlarla və xalçalarla bəzədilmiş küçələrdən gül və çiçək sabaşları altında Quba nümayəndəsi Murtəza Axundov cənablarının evinə getdilər.

Burada evin yaxınında küçəyə toplanan xəlqə qarşı Rəsulzadə əfəndi saət yarım davam edən nitqində Xaçmazda söylədigi nitqini daha ziyadə təfsil ilə təkrar edərək nəhayət qubalıların həmiyyət və vətənpərvərligini təqdir etdi: “Sizi böylə fədakar gördükdən sonra hüdudumuzu keçmək istəyən düşmən meyitlərimiz üzərindən keçər deyən Nəsib bəyin həqli olduğunu təsdiq edirəm!” – deyə dəfələrlə alqışlanaraq fəth olunan nitqini gurultulu “Yaşasın”larla bitirdi.

Burada nahar etdikdən sonra qonaqlar yol üstündə qəza qaiməqamlıq idarəsi ilə xüsusi bəzədilmiş olan Müsavat idarəsini ziyarət edərək Qusara ezam oldular. Yol yəhudi məhəlləsindən keçiyor. Yəhudi cəmaəti başda Ravin İshaq olaraq məbusları istiqbal etdilər. Ravin Tövratdan bir dua oxuyaraq qonaqların qədəmini təbrik elədi. Buna qarşı Rəsulzadə cənabları dedilər ki: oxuduğunuz Tövrat bizcə Kitabi-İlahidir. İnandığımız Quran kibi asimanidir.

Quran bizə başqa dinlərə ehtiramı əmr edər. Cinsimiz türkdür. Türk dövlətlərində yəhudi zidligi görülməmişdir. Türkiyə yeganə dövlətdir ki, orası yəhudi qırğını görməmişdir. Yəhudiləri himayə edən dövlət Türkiyədir.

Müsəlman və Türk Cümhuriyyəti olan dövlətimizdə bütün millətlərlə bərabər siz yəhudilər də gərək şəxs və gərək millət etibarilə əmin və amanda olub, rahət yaşayacağınızdan əmin ola bilərsiniz!

Ravin təkrar təşəkkür edərək bu sözlərin zatən həqlərində icra olunduğunu və hökuməti-məhəlliyədən razı olduqlarını söylədilər və “Yaşasın Müsavat!”, “Yaşasın Azərbaycan!” nidaları içində qonaqlar yollarına azim oldular. Yəhudi məhləsində qonaqların keçdigi küçələrdə qaravul olaraq yəhudi milisləri görülməkdə idi.

Axşam saət 5 radələrində qonaqlar Qusara yetişirlər. Qusar dəsəbəsi ilə ətrafından gəlmə xəlq Azərbaycanın fəsih natiqini dinləmək üzrə toplaşmışlardı.

Məhəllə Mollası xüsusi bir ehtiram olmaq üzrə məbuslara duz-çörək təqdim elədi. Ovzayi-hazirəyə aid müfəssəl nitqini burada da təkrar elədi. Xəlq ittihad, ittifaq və qardaşlığa istiqbal bayrağını ucaltmaya dəvət olundu.

Buradan sonra bir az istirahət edərək məbuslar məhəlli alay komandanlığını ziyarət etdilər. Bədə qərargaha getdilər. Əskərlər tərəfindən salamlandılar. O gecəyi Qusarda qalıb sabahı müəllimlər kursunu ziyarət etdilər. Saət 9-da kursdan çıxıb geri Qubaya gəldilər.

Qubada Mürsəl bəygildə şərəflərinə verilən ziyafətdə nahar etdilər. Nahardan sonra Axund ilə Əfəndi həzrətlərinin bazdidinə getdilər. Və bədə müsavat idarəsində firqə əzası ilə xüsusi bir müsahibə məclisi qurdular. Müsahibə əsnasında Rəsulzadə cənabları “firqənin təşəkkülü məmləkətə xidmətdir, firqə əzaları, firqə hökumət üçündür, hökumət firqə üçün degildir” – nəzəriyyəsinə tabe olmaları həqqində müfəssəl məlumat verdi və tövsiyələrdə bulundu.

Bir takım təşkilati-məsai həqqində qərar verildikdən sonra qonaqlar axşama doğru Xaçmaza ezam olub oradan Bakıya rəvan oldular.

Əsnayi-səyahətlərində yol uzunu məbuslar əhali tərəfindən salamlanıyor və köylülərin nümayəndələri ilə xüsusi olaraq müsahibədə bulunuyorlardı.

Ə.B.

“Azərbaycan”, 22, 23 eylül (sentyabr) 1919, №279, 280

Türkiyə hərəkati-milliyyəsi

Söz ilə işin Türkiyə həqqində dəxi çox fərqli olaraq meydana çıxdığından sonra Türkiyədə milli bir hərəkət başladı.

Daha aşkar söyləyəlim, Vüsta Avropa dövlətləri ittifaqı kəndi məğlubiyyətlərini etirafla silahlarını yerə qoyduqdan və qaliblərə sülh müzakirəsinə qərar verdikdən sonra mütarikə əsasında söylənilən sözlər mütarikədən sonra görülən işlərlə müvafiq gəlməmişdi.

Söylənən sözlərdən ən müəssiri şübhəsiz ki, Amerika cəmahiri-müttəfiqəsinin məşhur rəisi müsyö Vilsonun 14 maddəsidir.

Vilsonun bu 14 maddəsi adətən Turanın 10 əhdi kibi tələqqi edilmiş, hər kəs – nəuzubillah – yeni bir peyğəmbərin bəsinə inanmış kibi idi.

Vüsta Avropa millətləri mətlubinin acısını Vilsonun ilahi prinsiplərilə təşfi ediyorlardı.

Bu prinsiplərdən 12-cisi dəxi Türkiyə əfkari-ümumiyyəsini ovutuyordu.

Türkiyənin hərbi-ümumidəki vəziyyəti digər dövlətlərdən daha ciddi idi. Türkiyə kəndi mövcudiyyətini təhlükədən qurtarmaq üçün hərbə girmiş idi. Türkiyə şərəfli bir məmatı miskin bir həyata tərcih eləmişdi. Bunun üçün də o mütə düşməni olan və İstanbulunu qəsb etmək istəyən Rusiya komasında bulunamamışdı. Bunun üçün də o Çanaqqalada müdafe həqq olan insanın xariqələr yaratmağa qadir olduğunu bütün dünyaya qarşı isbat eləmişdi. Bunun üçün bütün türk xəlqi soyulub soğana dönmüş, son dərəcəyi-imkanına qədər vuruşmuşdu. Bunun üçün dəxi inanmışdı ki, məğlub olsa da həqqi-bəqasını, bir millət olaraq yaşamaq səlahiyyətini cahani-mədəniyyət qəbul edəcək, inanmışdı ki, heç bir zaman nəşeyi-qalibiyyətlə sərşar olsalar da böylə vazeh bir həqqi danacaq qədər sərməsti-qürur olamazlar.

Böylə bir ümid arzuyi-ümumiyyədən doğan bir inam idi. Ələlxüsus ki, bu inamı Vilsonun 12-ci maddəsi təqviyə ediyordu. Bu inamın nə dərəcədə şamil bir təsirə malik olduğunu türkün sızlar qəlbi mənziləsində bulunan xəlq şairi-həssası Məhəmməd Əmin bəy “Türkün həqqi” ünvanilə nəşr etdigi əsərdir.

Bu əsər, qəlbindən yaralanmış şairin qaliblərin mərhəmətinə inanmış bir təzərrönaməsidir. Bir təzərrönamə olmaq üzrə bəlkə də bən Məhəmməd Əmin bəyin bu əsərinin nəşr edilməməsini istərdim. Fəqət Vilson prinsiplərinin məğlub millətlərdə, əzcümlə Türkiyədə nə kibi bir ümid və rəca hissi oyatdığına işbu təzərrönamə nə böyük bir bürhan, nə vazeh bir lisani-bəyandır.

Qarelər biliyorlar ki, işə gəlincə Vilson prinsipləri də müharibənin ibtidasından bəri elan olunan bir çox prinsiplər kibi söz olub qaldı. Bilxassə Türkiyəyə aid olan 12-ci maddə heç bir hökmə malik olmadığını göstərdi.

Sülh konfransının qərarını bəkləmədən, türk millətini dinləmədən, qeyri-türk ünsürləri məskun olan Osmanlı ərazisi degil, xalis türklərlə məskun olan Anadolu qitələri üzərində əməliyyati-cərrahiyyə başlandı. İzmir faciəyi-əliməsi vicdanına qarşı təzərrö edilən Avropanın gözü qapandı, bəlkə də onun müavinət və müzahiratı ilə icra edildi.

Türkiyə istiqlalı dildə qalıb, feildə İstanbul məhəllələri qaliblər arasında bölünərək doğrudan-doğruya ümumi-idarəyə qarışıldı. Hər qədəmdə, hər məhəlldə türk izzəti-nəfsi, türk hissi təhqir edildi. Qaliblərin təzyiqi ilə millətin hissiyyati-əmiqəsindən ziyadə qaliblərin qalın cəzmələrinə riayətkar olan İstanbul kabinələri xarici təhlükənin önünü almaqdan ziyadə daxili hesabları çəkməklə məhbəsləri dövlətin benam ricalı ilə doldurmaqla məşğul oldular.

İştə bir siyasət ki, Anadolu hərəkati-milliyyəsini doğurdu. Məmləkətini sevən, onun bu dərəcə təhqir və təzəllülünə dayanamayan ərbabi-həmiyyət və namus Anadoluya çəkildilər. Ərzurum konqresi, sonra da Sivas məclisi təşəkkül etdi. Bu konqrelərin intixab elədikləri heyəti-təmsiliyyənin başına Çanaqqalanın məşhur qəhrəmanı Mustafa Kamal Paşa ilə Həmdiyyə qruvazorunun kapitanı Hüseyn Rəuf bəy əfəndilər keçdilər. Hüseyn Rəuf bəy ingilislərlə mütarikə imzalamış mürəxxəs, Mustafa Kamal Paşa da İzmir müdafiəsindən dolayı o zamankı hərbiyyə nəzarəti ilə münaqişə etmiş bir generaldır.

Onlardan heç biri İttihad və Tərəqqinin intriqasına alət olmuş adamlar degil, biləks daima istiqlallarını mühafizə eləmiş adamlardır.

Şu surətlə gündən-günə kəsbi-nüfuz edən Anadolu hərəkatı orada bulunub da daha tərxis olunmayan otuz-qırx minlik bir orduya istinadla bir an əvvəl məclisi-millinin güşadını və məmləkətin hər növ təqsimat və təhqiranə qarşı müdafiəsini tələb ediyordu.

Bu hərəkatın nə kibi bir hərəkat olması həqqində bizim tərəflərdə nəqsəd bir takım təvillər və təfsirlərlə əfkari-ümumiyyəyi təfşiş etmək istəyənlər vardır. Aramızda bolşevizm cərəyanını tərvic etmək istəyənlər, xəlqimizin hissiyyati-milliyyəsini suyi-istemal edərək Anadolu hərəkati-milliyyəsinin də bolşevik olduğunu iləriyə sürüyorlar.

Fəqət bunu Ərzurum təşkilatına dost görünmək istəyən buradakı bolşeviklərlə bərabər hərəkati-milliyyə ilə mübarizə edən İstanbul Fərid Paşa kabinəsinin tərəfdəranı dəxi söylüyorlardı. Onlar da Mustafa Kamal və Rəuf bəy hərəkatını milli degil, bolşevik rəngi ilə əlvan edərək avropalılara göstərmək istiyorlardı.

Fəqət bütün əvamil və zəvahiri ilə tam milli və yalnız milli olan bu hərəkatda bolşeviklikdən zərrə qədər də əsər yoxdur. Məmləkətin istiqlalını hərçe badabad müdafiəyə qərar verən bu hərəkat həyin lüzumunda bəlkə bolşevikliklə də tovhidi-hərəkət edər; fəqət bu onun bizzat bolşevik olduğuna qətiyyən dəlalət edəməz.

Anadolu hərəkati-milliyyəsi bu günə qədər rəsmi olaraq Fərid Paşa kabinəsini tanımamışsa da, zati-şahanəyi hər zaman tanımışdır. İmdiki halda yeni təşəkkül edən kabinə ilə belə münasibatə girişməmişdir.

Mustafa Kamal Paşanın yeni kabinəyə çəkdigi teleqrafın bir nüsxəsi dünki sayımızda dərc edilmişdi. Bu teleqrafa nəzərən hərəkati-milliyyənin hökuməti-mərkəziyyədən tələb elədigi şeylər atidəki üç maddəyə münhəsirdir:

1. Hökuməti-cədidənin Ərzurum və Sivas konqrelərində təyin və tənbit edilən təşkilat və məqasid məşrutəyi-milliyyə rəayətkar qalması.

2. Məclisi-millinin iniqadilə müraqibeyi-feliyə başlayıncaya qədər müqəddərati-millət həqqində guna təəhhüd qəti və rəsmiyyə girilməməsi.

3. Sülh konfransında təyini-müqəddərati-millət və məmləkətə məmur olacaq mürəxxəslərin sabiqi kibi naəhllərdən təyin edilməyib millətin behəqq amalını dərk və etimadilə məzhər əhli-vüquf və iqtidardan intixab buyurulması.

Teleqrafda bolşeviklik degil, hətta cümhuriyyətçilikdən belə bir bəhs yoxdur. Hətta teleqrafnamənin bir yerində “millət, qüvvət və iradəsini heç bir vəqt amali-müqəddəseyi-şahanəyə müğayir və mənafei-məlik və millətə mübəyyən bir tərzdə sərf etmək niyyəti-qeyri məquləsində degildir: millət zati-əqdəs xilafətyana heyətin məzhər əmin və etimadı olan zat fəxamətnahilər ilə rəftarı giramınızı müşkül vəziyyətdə buraxmaqdan qətiyyən mütəvəqqi olub biləks tamamən müzahir olmağa bütün səmimiyyətimizlə hazır” denilir ki, əlbəttə “Amali-müqəddəsəyi-şahanəyə” bu dərəcədə sədaqətkar olan bir heyətin olsa da bolşeviklik yanaşılmıyacağını təqdir edərsiniz.

Ərzurum hərəkati-milliyyəsi bolşevik olmadığı kibi imdidən düvəli-etilafiyə ilə hər növ irtibati qət etmiş bir vəziyyətdə dəxi degildir. General Harburd daha dün bütün Anadoluyu səyahət eləmiş, Ərzurum təriqilə İrəvan, Tiflisi ötərək Bakıya qədər gəlmişdi. Anadoludan keçərkən Harburd Anadolu hərəkati-milliyyəsi başında duran zəvat ilə görüşdügündən son dərəcədə məmnun qaldığını zikr ediyordu. Sonra yenə Mustafa Kamal Paşanın teleqrafı etilaf dövlətləri ilə münasibatı təyin edərək bir yerində: “bilcümlə düvəli-etilafiyədə məşrutiyyəti və qüdrəti tanınmış olan təşkilati-milliyyəmizin hökumətin məzahiri olacağı və bu surətlə hökumətin təmini-müqəddəratda müəssir bulunacağı təbiidir”, diyor ki, yuxarıdakı iddiamızı tamamilə isbat edər.

Biz hər zaman Anadolu hərəkatı həqqində bir fikirdə idik ki, bu hərəkət sırf millidir. Məqasidi-milliyyənin təmininə fürsət gəlincə bu hərəkət ilə hökumət arasında bir etilaf hüsuli bizcə hər zaman mütəsəvvür idi. İmdi dəxi onu görüyoruz. İstanbul kabinəsi dəgişiyor. Məhbusin həqqində əfvi-ümumi elan olunuyor. Anadolu ilə İstanbul barışıyor. Vəziyyəti-xariciyyədə dəxi bir növ açıqlıq görünüyor.

Bizim Türkiyə siyasətində görülməkdə olan bu səlah əsərlərini nə kibi bir sevinclə qarşıladığımızı söyləməgə ehtiyac varmıdır?!...

An ca ke əyanəst

Çe hacət bebəyan əst!

M.Ə.Rəsulzadə

Azərbaycan”, 28 təşrini-əvvəl (oktyabr) 1919, №307

Vüsta – orta

Təzərrür – zərərdidə olma

Əna – əziyyət, yorğunluq

Rəca – xahiş, istək

Əmiq – dərin

Təzəllül – zəlil olma

Təvil – təfsir etmə, izah etmə

Əvamil – amillər

Badabad – qoy olsun, qoy olur-olsun

Tovhid – təhdid etmə, hədələmə

Məqasid – məqsədlər

Guna – rəng, növ, qayda

Naəhl – ləyaqətsiz, yaramaz

Mütəvvəq – dövrələnmiş, araya alınmış

Müzahir – hami, kömək edən

Məzahir – bir şeyin zahir olduğu yerlər və ya şəxslər

İngilis siyasəti

Qəzetələr Lord Kerzonun İngiltərə xariciyyə nəzarətinə təyinini xəbər verdilər.

Daha əvvəlcə də Lord Kerzonun ingilis ümuri-xariciyyəsini idarəyə gələcəgi şiddətlə söylənib durmaqda idi.

London kabinəsinin barometri mənziləsində olan “Tayms” qəzetəsi daha bundan neçə vəqt əvvəl Bilqurun Kerzonla əvəz olunacağını təxmin elədigi sırada ingilis siyasətinin kövşəkligindən və yeni təyin ilə bu kövşəkligin izalə ediləcəgindən bəhs eləmişdi.

“Tayms”a görə ingilis siyasətində bu günə qədər möhkəm bir istiqamət olmamış, iş başında olan siyasət ərləri gah bəriyə, gah da ötəyə dumən (sükan) tutaraq gəlmişlərdir. Halbuki zaman mətin bir siyasət, doğru bir istiqamət istiyor. Bu doğru istiqaməti isə Lord Kerzon verəcəkmiş.

lll

Lord Kerzonun mətin siyasəti ilə doğru istiqaməti, əcəba, nədən ibarət ola bilər?

İştə bir sual ki, yalnız “Tayms” qarelərini degil, bizi də əlaqədar edə bilər.

Çünki ingilis siyasəti-xariciyyəsi bu gün hər zamanda olduğundan daha ziyadə olaraq aləmşümul bir mahiyyət halüzdür.

London kabinəsinin bu və yaxud digər bir qərar və istiqaməti hər zaman dünyanın hər bir tərəfində əhəmiyyətlərlə tələqqi edilmiş, İngiltərə hökumətindən başqa digər bəhri və qeyri-bəhri hökumətlərin siyasət və istiqamətinə dəxi böyük təsirlər yapmışdır.

Dünyanın bu qədər həssas olduğu böylə bir zamanda aləmşümul qüvvətini yeni sınamış və sınaqdan müvəffəqiyyətlə çıxarmış olan İngiltərənin şu və ya bu qərar və hərəkəti bittəb hər zamankından daha ziyadə bir təsirə malik olacaqdır.

Bu təsir bilxassə Şərqdə, İslam aləmində və əzcümlə, Qafqasiyada yeni təşəkkül edən hökumətlər üzərinə ola biləcəkdir.

Çünki qaliblər arasındakı ixtilaf çıxaran məsələ bir tərəfdən Rusiya, digər tərəfdən də Türkiyə ilə Asiyai-Vüsta məsələləridir ki, İngiltərə siyasətinin sahei-əndişəsi də budur.

lll

İngiltərənin qədimdən bəri ənənəvi bir siyasəti vardı: Hindistanı və Hindistana gedən yolları qorumaq.

Bir vəqt bu məqsədlə o, böyük Napaleonla çəkişdi. Çox zaman Rusiyanın cənuba doğru olan hərəkətinə sədd çəkməklə məşğul oldu.

Rusiya imperializmi yalnız bu imperializmin yolu üzərində sərilmiş İslam və Türk məmləkətlərinin müqabiləsini degil, eyni zamanda İngiltərənin də siyasi müqavimətlərini görüyordu.

Şeyx Şamilin müridləri rus kazaklarına qarşı qəhrəmanca vuruşduqları əsnada Londona göndərilən elçiləri açıq qucaqla dərağuş edilirlərdi.

Paris konfransında (imdiki degil) İstanbul mürəxxəslərinin bir az cəsarət və müvafiqətləri olsaydı İngiltərə nümayəndələri Qafqasiya istiqlalını mövzui-bəhs ediyorlardı.

Türkiyənin izmehlalına qəsd etmiş olan Rusiya qüvvətlərinə qarşı Krım sahillərində türklərlə yanaşı hərb edən ingilis əskərlərinin qardaş qəbri hala İstanbul məzarıstanında bəllidir.

Fətəli şahın talesiz şahzadəsi Abbas Mirzənin rus ordusuna qarşı Azərbaycan xanlıqlarında İranın hürriyyət və istiqlalını müdafiə edən sərbazları ingilis zabit və müəllimləri tərəfindən təlim və təşkil olunuyorlardı.

İngiltərənin müdafiəsi və müdaxiləsi olmasaydı bu gün az-çox müstəqil bir halda bulunan Əfqanıstan, Buxara və yaxud Xivə əmarəti halında adı var, özü yox bir halə düşəcəkdi.

Bittəbii bu “fədakarlıqları” İngiltərə hökuməti Türkiyənin, İranın və yaxud əfqanlıların qara qaşları və yaxud ala gözləri üçün yapmıyordu. O bu vasitə ilə qabına sığmayan bir sel kibi aşıb cənuba doğru daşan Moskov axıntısına bir növ sədd çəkmək, bənd bağlamaq istiyordu. Çünki kəndi Hindistanından qorxuyordu. Hindistan İngiltərə üçün nağıllarda söylənən ağ divin “can şişəsi” kibi idi. “Ağ div” qorxuyordu ki, şimalın “ağ ayı”sı gələr də “can şişəsi”ni qamarlar.

İştə bu “can şişəsi”ni qorumaq üçün Rusiyanın başını qarışdırmaq, Rusiyayı zəif düşürmək İngiltərə siyasətinin əs-əsasını təşkil edirdi.

Cənubdan müqavimət görən Rusiya axa-axa yolunu dəyişərək ta Yaponiya sularına qədər getmiş, Koreya və Port-Artur limanlarına dayanmışdı. Burada dəxi İngiltərə müqaviməti müttəfiqi Yaponiya şəklində zühur edərək Rusiya Uzaq Şərqdə qəti surətdə əzilmişdi.

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 11 oktyabr.- S.26-27.