Tariximizin qaranlıq qatları arxeoloji tapıntıların və arxiv sənədlərinin
işığında
(Əvvəli ötən
sayımızda)
Baş Layısqı kəndinin
1863-cü il siyahıyaalınmasında
başdan birinci yerdə Hacı Qurbanəli İsrafil oğlunun adı yazılmış, 60 yaşında
olduğu qeyd edilmiş, oğlanlarından
Molla Yusif Hacı Qurbanəli oğlunun 26, Hüseyn Hacı Qurbanəli oğlunun isə 20 yaşında olduğu göstərilmişdir.
Qəribədir ki, on il
sonrakı - 1873-cü ilin
sənədlərində isə
Hüseyn Hacı Qurbanəli oğlunun adına rast gəlmirik. Amma onun böyük qardaşı Yusif Əfəndi Hacı Qurbanəli oğlunun adı nüfuzlu şəxs kimi kəndin siyahısında
birinci qeyd edilmiş, ailənin tərkibi 5 kişi, 3 nəfər qadından ibarət olduğu göstərilmişdir. XIX əsr Baş Layısqının adlı-sanlı
ziyalılar təbəqəsinə
mənsub olan bu nəsil şəcərəsini
sənədlər üzrə
izlədikcə 1886-cı ildə
ailələrin siyahıya
alındığı əyalət
dəftərində birinci
sırada yenə Yusif Əfəndi Hacı Qurbanəli oğlunun adı yazılmışdır. Onun 52 yaşı
olduğu qeyd edilmiş, başqa sözlə 1834-cü ildə
doğulduğu vurğulanmışdır.
Böyük oğlu Molla Salman 1864-cü ildə dünyaya göz açmış,
1876-cı il dekabrın 13-də doğulan
ikinci oğluna isə Yusif Əfəndi babası İsrafil Bayram oğlunun şərəfinə
İsrafil adlandırmışdır.
Yusif Əfəndi
Hacı Qurbanəli oğlunun həyat yoldaşının və
yeganə qızının
adı sənəddə
göstərilməmişdir. Kənd icmasının
dini rəhbəri olan Yusif Əfəndinin
2 evi və 9 atı olduğu qeyd edilmişdir. Əhməd Salman oğlunun bu sətirlərin müəllifinə dediyinə
görə babası Yusif Əfəndi 1888-ci ildə, 54 yaşında, Qədir gecəsində yuxu gördüyünü,
Məkkəyə ziyarətə
gedəcəyini və
oradan bir daha geri qayıtmayacağını
yaxınlarına bildirir.
Kənd əhalisi ilə halallaşır, böyük oğlu, ərəb və fars dillərini
mükəmməl bilən,
20 yaşlı Molla Salmanı öz yerinə dini icmanın rəhbəri təyin edir. Müqəddəs yola çıxmamışdan öncə,
camaatla vida mərasimində Molla Salman atasını qucaqlayaraq kövrək səslə deyir: - Ata, bizi kimə tapşırıb gedirsən?!
Yusif Əfəndi gənc oğlunun sualına müdrikliklə, hamının
eşidəcəyi bir
səslə cavab verir: - Mən Sizi halallığa, düzlüyə, ədalətliliyə
tapşırıb gedirəm.
Əgər bunlara əməl
etsəniz sizdən nigarançılığım olmayacaq. Kənd əhli bu dəyərli fikirləri Yusif Əfəndinin son tapşırığı kimi
qəbul edir.
Molla Salman atasının nəsihətlərini
müqəddəs ayələr
kimi yerinə yetirərək ədalətlə,
halallıqla, xeyirxahlıqla
kənd icmasını
idarə edir. Atasını görmək, onun özünü və ya qəbrini ziyarət etmək ümidilə bir neçə ildən sonra evini oğlu
Məmmədə "həvalə"
edərək Məkkə
ziyarətinə yola düşür. Hacı tituluna
layiq görülsə
də atasından dəqiq məlumat əldə edə bilmir və Məkkədən Layısqıya
qayıdır. Bu zaman Hacı Salman Yusif Əfəndi
oğlunun ailəsində
bir qız uşağı dünyaya
gəlir. Hacı Salman
tərəddüd etmədən
onun adını ziyarət etdiyi müqəddəs şəhərin
şərəfinə Məkkə
qoyur (Məkkə Hacı Salman qızının nəvəsi
Nail Nadir oğlu Qarabağ
savaşında qəhrəmanlıqla
döyüşərək şəhid olmuşdur -
A.R.).
O, sovet dövründə gənclərə ibtidai təhsil verir, ərəb və fars dillərini
tədris edir, arıçılıq və
heyvandarlıqla məşğul
olurdu. 1926-cı ildə 62 yaşında sonbeşik oğlu Əhməd Salman oğlu dünyaya göz açır.
Sonbeşik oğlunu böyüdüb
boya-başa çatdırmaq
ona qismət olmur.
Hacı Salman Yusif Əfəndi
oğlu 1928-ci ildə
- 64 yaşında vəfat
etmişdir. Bu nəslin varislərinə indi də Baş Layısqıda "Bayramuşağı"
nəsli deyirlər və şübhəsiz ki, bu zaman
qocaman kənd sakinləri Yusiflilər ailəsinin ulu babası, XVIII yüzillikdə
yaşamış Bayram
Hüseyn oğlunun xatirələrdə yaşayan
mərdliyinə, xeyirxahlığına,
ədalətliliyinə işarə
edirlər.
1886-cı
ildə Göynük sahəsinin pristavı Həbibbəyovun tərtib
etdiyi, kənd sakinlərindən Molla Həbibulla İdris Əfəndi oğlunun, Hacı Abdulqafur Əfəndi Hacı Abdul Fəttah oğlunun, Kərim Səlim oğlunun və Əhməd Bayraməli oğlunun şəadəti
ilə Nuxa Qəza rəisinin köməkçisi, knyaz
Andronikovun təsdiqlədiyi
Əyalət dəftərindəki
siyahıya əsasən
bu vaxt Baş
Layısqı kəndində
202 ailə, 1250 nəfərdən
çox sakin yaşayırmış. Onlardan
Gülməmməd Murtuzəli
oğlu və Cəbrail Qərib oğlu ailəsilə Baş Göynükdən,
Hüseyn Məhəmməd
oğlu Qaxdan və Seyid Nurullah
Məhəmmədəli oğlu
9 nəfərlik ailəsi
ilə Cunud kəndindən Baş Layısqıya köçmüşdür.
Baş Layısqı kəndinin milli tərkibi bütün sənədlərdə
tatar (türk) olduğu, dini dünyagörüş
etibarilə Məhəmməd
Peyğəmbərinin dininə
mənsubluğu qeyd edilir, əhalinin soyad sonluqlarında Rusiya İmperiyasının
köləlik nişanəsi
olan "ov, yev və ski" şəkilçilərinə rast gəlinmir.
Baş Layısqıya aid kitabın
hazırlanmasının təşəbbüskarı,
arxiv materiallarının
üzə çıxarılmasının
ideya müəllifi və himayədarı, əsli, kökü və nəcabəti etibarilə layısqılı
olan, yaxın dostum Abdulla Əhməd oğlu Yusiflinin 300 illik ata, baba
və ulu babalarının nəsil şəcərəsi arxiv
sənədlərinə əsasən
xronoloji ardıcıllıqla
belədir: 1. Murad
Abdulla oğlu Yusifli
(1998). 2. Abdulla Əhməd oğlu Yusifli (1962). 3. Əhməd Salman oğlu Yusifli (1926-2013). 4.Hacı Salman Yusif Əfəndi oğlu (1864-1928). 5.Yusif Əfəndi Hacı Qurbanəli oğlu
(1834-1888). 6.Hacı Qurbanəli
İsrafil oğlu
(1803-1877). 7. İsrafil Bayram
oğlu (1771-1834). 8. Bayram Hüseyn oğlu (1744-1828). 9.Hüseyn
Əfəndi (XVIII) və
s.
Hesab edirəm
ki, Yusiflilər ailəsi ilə bağlı diqqətə
çatdırılan bu
nümunə hər bir Layısqılı üçün də faydalı və əhəmiyyətlidir. Çünki onlar siyahılara əsasən xronoloji ardıcıllıq üzrə
öz nəsil şəcərələrini, ulu
babalarının adlarını,
iqtisadi imkanlarını
çox asanlıqla izləmək fürsəti
qazanacaqlar. Eyni zamanda
bu örnək dövlət müstəqilliyimizin
möhkəmləndiyi bir
dövrdə "Rusiya
imperiyasının köləlik
nişanəsi"ndən imtina
edilməsi, soyadlarımızın
milliləşdirilməsi üçün
də çox mötəbər tarixi qaynaq, təcrübə mənbəyi sayıla bilər.
lll
Arxiv sənədləri
kəndin tarixi üçün qiymətli
məxəzlər sayılsa
da, bir fakt
istisna olunmaqla "Layısqı" sözünün
etimologiyası, məna
çalarları ilə
bağlı bizə yeni heç nə vəd etmirdi. Belə çətin durumda
Azərbaycanda toponimik
adların fədakar və istedadlı tədqiqatçısı, filologiya
üzrə fəlsəfə
doktoru Əjdər Fərzəlini bu istiqamətdə araşdırmaya
dəvət etdik.
Onunla Baş Layısqıya getməyi, tarixi yerləri, müqəddəs
ocaqları ziyarət etməyi, ağsaqqallarla görüşməyi planlaşdırdıq.
Əjdər müəllim təklifi məmnunluqla qəbul etdi. O, 2010-cu ilin may ayının
27-də Bakıdan Baş
Layısqıya gedən
taksidə səfərin
ürəyincə olduğunu,
dəfələrlə şəkili
dostlarının, o cümlədən
"İpəkçi" qəzetinin sabiq redaktoru Salis Məmmədovun onu bu gözəl diyara qonaq çağırdığını,
lakin imkanı olmadığını, indiki
səfərə isə
taleyin qismət etdiyi fürsət kimi yanaşdığını vurğulayırdı.
Bu da yaşıllığa bürünmüş, başı
qarlı Qafqaz sıra dağlarının
köksünə sığınmış
qədim və sirli-sehirli Baş Layısqı... Kənd üç tərəfdən
təbii müdafiə
sədləri - uca dağlar, sıldırım
qayalar ilə əhatələnib. Yaşı min illərlə ölçülən
qədim qalaların, kurqanların, məzar yerlərinin bugünümüzə
gəlib çatan izləri Layısqının
strateji məkan və əski mədəniyyətimizin daşıyıcısı
olduğunu təsdiqləyir.
Ötən əsrin 80-ci ilində
burada bir kurqandan tapılan 90-dan çox adda müxtəlif bürünc
nümunələr Layısqının
eramızdan əvvəl
VIII-VII əsrlərdə mövcudluğundan,
burada yüksək zövqlü insanların yaşadığından xəbər
verir. Kəndin toponimlərində (coğrafi
adlarda) alban, hun, oğuz, qıpçaq və s. türk soylarının, tayfalarının mifik düşüncələrinin izləri
yaşamaqdadır. Baş
Layısqı ilə dərindən tanış
olmağımıza yaşı
85-i haqlamış, görkəmli
maarif xadimi, işıqlı və müdrik ziyalı, xeyirxah el ağsaqqalı Əhməd Salman oğlu bələdçilik
etdi. Əslində Əhməd müəllim
Baş Layısqı kəndinin çağdaş
epoxasının canlı
ensiklopediyasıdır. Geniş təfəkkürə, möhkəm
yaddaşa, yenilməz
iradəyə və məfkurəyə malik şəxsiyyətdir. Əsilli-nəcabətli
ailədə dünyaya
göz açan Əhməd Salman oğlu Yusifli iki yaşında ikən atadan yetim qalmış, ana himayəsində böyümüş, həyatın
bütün məşəqqətlərindən,
İkinci Dünya müharibəsinin odlu-alovlu
yollarından mətanətlə
keçmiş, ali təhsil almış, vətənpərvərlik ruhunda
övladlar böyüdüb
tərbiyə etmişdir.
Əhməd müəllimin Layısqının
dünəni, keçmişi
haqqında söhbətləri
gecə keçənə
qədər davam etdi. Əjdər müəllim müsahibinə
daha çox suallarla müraciət edirdi. Vaxtsız yatsaq da bülbüllərin cəh-cəhi,
quşların zümzüməsi
bizi obaşdan oyatdı.
(Ardı var)
Asif Rüstəmli
525-ci qəzet.-
2014.- 15 oktyabr.- S.6.