Tər cinaslı təcnislər
Söz dünyaya
gələndən bəri
onu necə demək problemi də yaranıb. VIII əsrdə ərəb dilçisi və musiqişünası Xəlil
ibn Əhməd "Kitab əl ayn"
adlı lüğəti
və bununla da əruz nəzəriyyəsini
yaratdıqdan sonra Şərqdə şeir yazmaq bir qədər
də çətinləşdi.
Əruzun poetik ehkamları
sözün azadlığını
çərçivəyə saldı. Həm ehkamı gözləmək,
həm də gözəl söz demək artıq həvəskarın yox, sənətkarın işi
oldu.
Şübhəsiz şair üçün birinci və dəyişməz şərt
istedadın ifadəsi
sayılan ilhamın olmasıdır. İstedad Allah vergisidir, o ya
olur, ya da olmur. Onu pulla almaq, sərəncamla
bağışlamaq mümkün
deyil. İkinci şərt odur ki, şair öz
şəxsiyyətindən doğulan, qəlbindən
pərvazlanan lal
duyğunu hər yetən sözə təslim etməməli, sözün ona yaraşanını, ən
gözəlini tapmağın
cəzasını çəkməlidir.
Ən azı orta çağlardan
müvafiq sözü
tapmaq, sözlə poetik fiqur yaratmaq,
hərflə fəlsəfi
məna ifadə etmək şairin sənətkarlığı hesab
olunub. Hərf dilçi üçün
material, şair üçün
gözəllik simvoludur.
Hələ bizim folklorumuzda,
aşıq poeziyamızda
cığalı təcnis,
güllü qafiyə,
dodaqdəyməz, dildönməz
kimi şairdən sənətkarlıq tələb
edən incə, bədii formalar mövcuddur. Həm folklor və aşıq şeirindən,
həm sufi
rəmzlərdən, hərf
poetikasından gələn
ənənələrə sədaqəti məharətlə
davam etdirən təvazökar şair Şakir Nadiroğlu bir məclisdə mənə bir hərf üstə yazılan dodaqdəyməz
təcnislərini təqdim
etdi. Şairin bir il öncə çap olunmuş "Könül
sazım" (2013) adlı
şeirlər kitabıyla
tanış idim. Ustad Qəzənfər Paşayevin kitabda yazdığı lakonik və mənalı ön sözdən onu da bildim
ki, bundan əvvəl də Şakirin "Xatirə yağışı" adlı şeirlər
kitabı çap olunub. 40 il ədəbiyyat
naminə qələm
işlətmiş, həqiqi
sənətkar qəlbindən
nalə çəkib
gələn SÖZün
tozunu silmiş, onun müqəddəs ətəyinə baş qoymuş, SÖZün haləsində xoşbəxt
anlar yaşamış,
onun gözəlliyini qorumaq üçün əzab çəkmiş
bir oxucu və tənqidçi kimi özümə sual verdim: əcaba
bədii ədəbiyyata,
şeir gözəlinə
laqeydliyin hökm sürdüyü bu alış-veriş dünyasında
Şakir Nadiroğlu nə oyundu çıxarır?
"Bir hərf üstə
dodaqdəyməz təcnis"ləri
oxuyub əmin oldum ki, Şakir
SÖZlə söhbət
etməyi, sözlə
rəftar etməyi, qəlbi ilə sözü isitməyi, sözün urvatını
qorumağı bacarır:
Qaraxaçda, Şakir, qalar qar tala,
Qaraqaya qala qurar qartala.
Qalan qala Qarıyurdda, qartala,
Qarıdağda qaradaşlar qaralar.
Ümumiyyətlə cinas yaratmaq çətindir; cığalı
təcnis, ayaqlı təcnis və sairə. Bu isə bir hərf, "q" hərfi üstə yazılan dodaqdəyməz
təcnisdir. Bir hərf üstündə
həm cinas yaratmaq, həm dodaqdəyməz misra qurmaq, həm də hərcayı söz qoşqusu yox, bədii-fəlsəfi
məna ifadə etmək şairdən şeir texnikasına bələdlik və ustalıq tələb edir:
Çaylaxdadı çalağanın çalası,
Çaldığını çaydan çalar çalağan,
Çalasına çöndərilsə çalası,
Çöndərəni çönər çalar çalağan.
Təcnis lirik növün, heca şeirinin, aşıq poeziyasının əsas janrlarından biridir. Bu janrda söz oynatmaq, yeni ifadə tərzləri tapmaq sayəsində cığalı təcnis, ayaqlı təcnis, dodaqdəyməz təcnis şeirimizdə mövcud idi. Bir hərf üstə dodaqdəyməz təcnisi Şakir Nadiroğlu yaradıb. Onun bu janrda gətirdiyi daha bir yenilik var: Dodaqbüzən-dodaqdəyməz təcnis!
Gözəl gözlər gözəllikdi güləndə,
Görən görür: gül gözəldi güləndə...
Gözəllikdə gül gəzən də, gülən də,
Gördülər güllükdə gözəl də güldü.
Gözəllərin gözlərində gül gülə,
Gözəl gündə, Şakir, gülər gül-gülə.
Göz güləndə gözəl gülə, gül gülə,
Gözəl gülən gözlər gözələ güldü.
Bu da bir hərf üstə dodaqbüzən-dodaqdəyməz təcnisə gözəl bir nümunədir.
Azərbaycan heca şeirinin, zəngin aşıq poeziyasının ənənələri məcrasında intensiv forma axtarışları aparan Şakir Nadiroğlu güllü qafiyədən də uğurla istifadə edir:
Dedim: gözlərində ocaq alışır,
Dedi: bənd olanın canı alışar.
Dedim: yanağınla günəş yaraşır,
Dedi: çox baxanın ağlı qarışar.
Ş. Nadiroğlu türk dillərinin ən gözəli olan Azərbaycan dilinin leksik-semantik imkanlarına yaxşı aşinadır. Onun təcnislərində dilimizin assosiativ çalarları sözdən yuva qurmaq üçün poetik vasitə kimi uğurla işlədilir. Şairlik həm də dilə münasibətdən başlanır. Ş.Nadiroğlunun şeirlərində dilin obrazı(rəmzi) fikrin obrazını assosiativ tərzdə tamamlayır.
Nizaməddin Şəmsizadə
525-ci qəzet.-
2014.- 17 oktyabr.- S.7.