Akademik İsa Həbibbəylinin
yaradıcılıq dünyası
Azərbaycan
ədəbi mühitində ədəbiyyatşünaslıq
elmimizin səmimi fədailərindən olan Əziz Mirəhmədov
akademik İsa Həbibbəylinin kitablarından birinə
yazdığı “Ağsaqqal nəsillərin
davamçısı” adlı giriş sözündə deyir:
“Yaşımızdakı böyük fərqə baxmayaraq,
professor İsa Həbibbəylini təkcə həmkarım
kimi yox, dünənki və bugünkü ağsaqqal nəsillərin
fəal və layiqli davamçısı sayır, onu ürəkdən,
candan salamlayıb alqışlayıram”. Ədəbi-elmi
mühit çox yaxşı bilir ki, AMEA-nın müxbir
üzvü Əziz Mirəhmədov heç vaxt havayı
söz deyən olmayıb. Sözünə
sahib bu böyük alim İsa Həbibbəylini “Hazırda Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslıq elminin əsas
yükünü çəkən, ciddi qayğıları ilə
yaşayan aparıcı nümayəndələrindən biri”
hesab edir. İsa Həbibbəylinin
yaradıcılıq dünyasına bələd olan hər kəs
böyük alim Əziz Mirəhmədovun bu fikirlərinin
altından öz imzasını ata bilər.
Ədəbi yaradıcılıq yolu o qədər hamar
olmayan, bütün elmi titullarını öz titanik fəaliyyətilə
heç kimə minnət qoymadan yalnız özü qazanan
İsa müəllim bu gün hər cür qiymətə
layiq bir alimdir.
Ömrünün xeyli hissəsini dövlət və ictimai
işlərə sərf edən alimin çox məhsuldar elmi
fəaliyyəti var. Onun yaradıcılıq
dünyasını əks etdirən faktlara diqqət edək:
İsa Həbibbəyli 15-dən çox monoqrafiyanın,
40-dan çox müxtəlif səpkili broşür-kitabların,
10 biblioqrafiyanın, 15-ə yaxın tərtib etdiyi kitabın,
400-dən çox elmi məqalənin, 40-dan çox redaktə
etdiyi və rəy verdiyi kitabın müəllifidir. Neçə-neçə namizədlik və doktorluq
dissertasiyasına rəhbərlik, opponentlik faktları onun fəaliyyətinin
nə qədər geniş əhatəli olduğunu sübut
edir.
İsa Həbibbəyli həmişə işlənməmiş
sahələrə, birsıra hallarda onun ədəbi kəşfi
hesab edilən faktlara müraciəti ilə ədəbiyyatşünaslıq
tariximizdə əbədi yadda qalacaq tədqiqat işləri
görmüşdür. Onun tədqiqatları postsovet respublika və şəhərlərinin, Türkiyənin,
İranın, Ermənistanın arxivlərindən
alınmış tamamilə yeni yanaşma kimi, ədəbi kəşf
kimi qəbul edilən faktlarla zəngindir. Mübaliğəsiz
demək olar ki, alimin təkcə “Cəlil Məmmədquluzadə:
mühiti və müasirləri monoqrafiyası arxiv
materiallarının zənginliyi və arxivlərin bolluğu
ilə müqayisə olunmaz bir əsərdir. Əlbəttə,
C. Məmmədquluzadə irsi müxtəlif istedadlı alimlər
tərəfindən xeyli dərəcədə
araşdırılmışdır. Lakin
İsa Həbibbəylinin Mirzə Cəlil
yaradıcılığına orijinal, yeni tapıntılarla
dolu bir tədqiqat fəaliyyəti var. Bu fəaliyyət ətrafında
onun Mirzə Cəlilin bədii və publisist dünyasına məhəbbət
dolu ürəyi döyünür.
İsa Həbibbəyli
“Cəlil Məmmədquluzudə: mühiti və müasirləri” monoqrafiyası ilə
bu böyük ədibə həsr olunmuş çoxsaylı əsərlərin
həqiqi qiymətini verir, səviyyəli polemika mədəniyyəti
ilə bu sahədə özünü göstərən
mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirir
və ən əsası isə Mirzə Cəlil mühitini,
bu mühitin ədəbi dünyasını birər-birər
yeni nəsil oxucuya təqdim edir. Əziz Mirəhmədovun da dəqiq
qeyd etdiyi kimi, İsa müəllim son vaxtlar Azərbaycan ədəbi
mühitinin Nəriman Nərimanov, Məhəmməd
Tağı-Sidqi, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Məmməd
Araz və s. kimi neçə-neçə böyük
simalarını tamamilə yeni rakursda tədqiq etmiş və
ayrı-ayrı nəşrlərdə bizə
çatdırmışdır. Onun “XX əsr Azərbaycan
yazıçıları”, “Ustad Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar”, “Şəhriyar dünyası”, “Ədəbi-tarixi
yaddaş və müasirlik” kimi kitabları ədəbiyyat
tariximizin konkret dövrü, ədəbi mərhələləri,
ədəbi şəxsiyyətləri barədə dəqiq və
səriştəli təhlilləri ilə qiymətlidir. Biz bu
yerdə həmin kitablardan biri – “Ədəbi –tarixi yaddaş və
müasirlik” əsərinin üzərində bir az artıq dayanmaq istərdik. Kitabın
anonsunda da deyildiyi kimi, əsər Əməkdar Elm xadimi,
akademik İsa Həbibbəylinin müxtəlif illərdə
yazdığı elmi əsərlərini əhatə edir.
Kitaba diqqətlə yanaşdıqda alimin
polifonik ədəbi fəaliyyəti adamı heyran qoyur. Böyük həcmdə – yəni 43 çap vərəqi
həcmində olan bu kitabda ədəbiyyatşünas alim
klassik ədəbiyyatımızın, zəngin folklorumuzun,
müasir ədəbi-bədii mühitimizin, ədəbiyyat nəzəriyyəsinin
və bir çox digər məsələlərin elmi mənzərəsini
yaratmışdır. Kitaba toplanmış
elmi-nəzəri, tədqiqat əsərləri həm də tərtibatı
və quruluşu ilə maraqlı bir komposiziya təşkil
edir. İlk növbədə alimin
folklorşünaslıqla bağlı tədqiqatları,
kitabda yer alır. Burada “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanlarında Naxçıvan faktı və s. kimi məsələlərdən
bəhs edilir.
Müəllif
Qorqudşünas alimlərin təkcə Azərbaycanda deyil, habelə Türkiyədə
aparılan tədqiqatları barədə söhbət
açır. Müəllifin “oğuz türkcəsinin misilsiz
xəzinəsi” hesab etdiyi “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanlarında Ermənistan ərazilərinə dair toponimlərin
öyrənilməsini Qorqudşünaslığın “ana vəzifələrindən
biri” sayması da mühüm bir elmi yanaşma kimi maraqlıdır.
Bu yanaşmanın reallaşmasının ermənilərin
uydurma tarixinin uydurma olduğunu sübuta yetirəcək faktlar
sırasında önəmli rol oynayacağı şübhəsizdir.
“Dədə Qorqud” dastanlarındakı bir
sıra toponimlərin Naxçıvan ərazisinə aid
olmasının faktlarla sübutu da bu tədqiqatın
mühüm cəhətlərindən biridir.
“Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik” əsərinin
mühüm bir qolu klassik ədəbiyyatın təhlilinə
həsr edilib.
Bu bölmənin təkcə sərlövhələri
qoyulan məsələlərin nə qədər qiymətli
olduğunu sübut edir. Klassik ədəbiyyatımızın
ümumi portretini yaradan bu yerdə Nizami Gəncəvi, Cəlil
Məmmədquluzadə, Məhəmməd Tağı Sidqi,
Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd ağa
Şahtaxtlı, Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid,
Abbas Səhhət, Mir Cəlal, Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar kimi ədəbiyyat korifeylərinin yaradıcılığı
bir neçə istiqamətdən təhlil olunur. Maraqlı cəhət orasındadır ki, bu təhlillər
elmi üslubla publisistik üslubun uyarlığında
aparılaraq təkcə elmi dairənin deyil, həm də adi
oxucunun belə onlardan yararlanmasına imkan verir. Bu əsərlərin hamısında ədəbi
şəxsiyyətlərin əsərlərindəki əsas
motivlər – Vətən sevgisi, millət dərdi,
milli-azadlıq ideyaları və üstəgəl
bütün bunların sənətkarlıq ölçüləri
ətrafında geniş söhbət gedir. Ədəbi nəsillərin davamı, məktəblərin
yaşadılması ənənələri alimin əsərlərinin
ortaya qoyduğu əsas məsələlərdəndir.
Müəllif, məsələn, XX əsrin böyük sənətkar-yazıçısı
Mir Cəlal yaradıcılığı ətrafındakı
təhlillərindən birində deyir: “Ədibin bədii
yaradıcılığı Cəlil Məmmədquluzadə
və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev ənənələrinin
yeni tarixi şəraitdəki davamı kimi səslənir”. Bu
müddəada böyük bir həqiqət var, həm də
ona görə ki, Mir Cəlal istər bədii
yaradıcılığında, istərsə də elmi tədqiqatlarında
ədəbi məktəblərə söykənir və təsadüfi
deyil ki, özünün fundamental əsərlərindən
birini elə “Ədəbi məktəblər”
adlandırır. Unudulmaz yazıçı və ədəbiyyatşünas
Mir Cəlal müəllim “Ədəbi məktəblər” əsərinin
elə “Müqəddimə” hissəsindəcə yazır:
“Haqlı olaraq yeni dövrün Azərbaycan ədəbiyyatını
böyük ədibin adı ilə “Molla Nəsrəddin
dövrü” ədəbiyyatı adlandırırlar. Molla Nəsrəddin (Cəlil Məmmədquluzadə)
– bu adın özü maarifçi – demokrat ədəbiyyatımıza
sima və sifət verən bir simvol olmuşdur. Bu ad çəkildimi, ədəbi siyasi ideyalar
çarpışması dövrü, müasir, mübariz, həqiqi
həyat ədəbiyyatının güclü və cəsarətli
bir axınla hücuma keçməsi dövrü təsəvvürdə
canlanmış olur”. Mir Cəlal eyni qiyməti
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevə də vermiş, onun
da bədii yaradıcılığını, mübariz həyat
yolunu məktəb kimi səciyyələndirmişdir. Bu mənada Mir Cəlal özü qiymət verdiyi həmin
məktəbin nümayəndəsidirsə, İsa Həbibbəyli
də ədəbiyyatşünaslıqda Mir Cəlal məktəbinin
layiqli nümayəndəsi hesab olunmalıdır.
İsa Həbibbəyli həm xaraktercə, həm də
elmi yaradıcılıq konteksində Vətən, vətəndaşlıq
qayğıları ilə yaşayan və fəaliyyət
göstərən alimdir. Diqqətlə yanaşdıqda
aydın hiss olunur ki, onun öz tədqiqatlarına və təhlillərinə
seçdiyi ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin
hamısının yaradıcılığında Azərbaycan
və azərbaycançılıq motivləri əsas yer
tutur. Akademikin çağdaş ədəbi
simalardan seçimləri də bu keyfiyyəti özündə
daşıyan şəxsiyyətlərdir.
Çağdaş ədəbiyyatımızın ustad
nümayəndələrindən olan Anar, Məmməd Araz,
Elçin, Hüseyn İbrahimov, Yusif və Vaqif Səmədoğlular,
Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub... Bu yazıçı
və şairlərin hər biri haqqında İsa Həbibbəylinin
mükəmməl məqaləsi var və o məqalələr
həsr olunduğu ədəbi şəxsiyyəti
mümkün qədər bütöv şəkildə təqdim
edir. Yenə də təkrar edirik ki, bu təhlil
– təqdimatların hamısında vətənpərvərlik
motivləri ön sırada dayanır.
Akademikin sənətə və sənətkara elmi
baxışları klassik ədəbiyyatşünas alimlərimizin
baxışları ilə üst-üstə düşür. Lakin bu üst-üstə
düşmək keyfiyyəti daha çox ideallara və ideyalara
bağlıdır. Axtarışlar,
tapıntılar və bu axtarışların nəticələrinin
ifadə tərzi İsa Həbibbəylidə tamamilə yeni və
orijinal olur. Alimin “Azərbaycan elmində Məmməd Cəfər
məktəbi” məqaləsi ədəbi mühitimizdə və
universitet mentalında
hər kəsin məhəbbət və hörmətlə
xatırladığı bu adamın elmi-nəzəri fikirləri
yer almışdır. İsa müəllim bu məqalədə
qarşıya qoyduğu əsas məqsədi – Məmməd Cəfər
Cəfərovun ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə
özünəməxsus məktəb yaratması ideyası
aydın və təkzibolunmaz faktlarla sübuta yetirilir. Yaxud, yaşlı nəslin həm böyük ədəbiyyatşünas
kimi, həm də cəsarətli bir istiqlal vətəndaşı
kimi tanıdığı Abbas Zamanovun fəaliyyəti İsa
Həbibbəylinin bu şəxsiyyətə məhəbbət
dolu məqaləsində xüsusi detallarla oxucuya təqdim
olunur. Eləcə də, “yeni tipli ədəbiyyatşünaslıq
məktəbinin yaradıcısı” Əziz Mirəhmədov,
fundamental əsərləri ilə yaddaşlarda qalan Bəkir
Nəbiyev, Kamran Dadaşov, ədəbi-tənqidi
görüşləri və təkrarolunmaz elmi-publisistik
üslubu ilə sağlığında belə canlı
klassikə dönmüş Yaşar Qarayev, bizim müasirimiz
Nizami Cəfərov, Vaqif Yusifli və s. alimlər haqqında məqalələri
ədəbiyyatşünaslıq və tənqid sahəsinin
müasir mənzərəsini yaradır.
İsa Həbibbəyli tənqidçi və ədəbiyyatşünasların
portretlərini maraqlı oçerklərdə təsvir
etmişdir. Bu portret – oçerklərdə müəllif bəzən
bir cümlədə bütöv bir alim obrazı yaradır.
Dostumuz , istedadlı tənqidçi,
publisist Nizami Cəfərovun portret cizgilərindən bircə
misala diqqət edək: “Nizami Cəfərovu bir elm adamı
kimi səciyyələndirən xüsusiyyətlərin
sırasında geniş elmi dünyagörüş,
orijinallıq, hadisə və faktlara mütəfəkkircəsinə
baxış, yüksək nitq mədəniyyəti ilə
yanaşı, həm də bənzərsiz üslub,
özünəməxsus yazı tərzi üstünlük
qazanır”. Qeyd etdiyimiz kimi, cəmi bircə sətirdə
oxucu ən azı televiziyada, müxtəlif elmi konfranslarda, nəhayət,
kitablarında və çoxsaylı məqalələrində
gördüyü Nizami Cəfərovu daha yaxından tanımalı
olur.
Akademik İsa Həbibbəyli söz sənətinin ən
mürəkkəb sahələrindən olan ədəbiyyat nəzəriyyəsinin
problemləri ilə lap cavan vaxtlarından məşğuldur. Onun ədəbiyyatın elmi izahına özünəməxsus
tərifi, ədəbiyyatşünaslıq elminin şöbələrinə
yeni baxışı, ayrı-ayrı bədii janrlar barədə
maraqlı məqalələri çox ciddi elmi-nəzəri və
praktik əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbiyyatşünaslıqda
bəzən “böyük” janrların ətrafında
çoxsaylı tədqiqatlar aparılır, “kiçik”
janrlar isə kölgədə qalır. İsa
müəllim üçün janrın böyüyü,
kiçiyi yoxdur, janrlar onun nəzərində ancaq praktik
yaradıcılıqdakı mahiyyətinə görə qiymətlidir.
Bu mənada da İsa Həbibbəyli ədəbiyyatşünaslığımızda
Mir Cəlal məktəbinin davamçısı kimi fəaliyyət
göstərir. “Azərbaycan şeirində
himn və marş”, “Kiçik hekayə janrı-novella”, “Dialoq
haqqında monoloq” kimi məqalələr gənc ədəbi
nəslin yaradıcılıq fəaliyyətinə çox
kömək edə bilər.
Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbi
mühitini dünya ədəbi cərəyanları ilə
müqayisədə təhlil edən geniş diapazonlu alimlərimizdəndir. Bu istiqamətdə
Yaşar Qarayev, Cəfər Cəfərov üslubuna bənzər
bir şəkildə ortaya çıxan məqalələri
ilə həm də özünün erudisiyasını, məlumatlılıq
səviyyəsini bildirmiş olur. Onun Azərbaycan
maarifçi ədəbiyyatının A.S.Puşkinlə
bağlı faktları təhlilə cəlb etməsi, Azərbaycan
ədəbi çevrəsinin Hemunquey
yaradıcılığına marağı, bir sıra
ölkələrin ədəbi cərəyanları və
bizim bədii söz dünyamız kimi önəmli məsələlərə
elmi yanaşmaları günümüz üçün ciddi əhəmiyyət
kəsb edən faktlardır.
Yuxarıda qeyd etdik ki, İsa Həbibbəylinin elmi
yaradıcılığı polifonik mahiyyət kəsb edir. O, Azərbaycan elmi və
bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyəti
üçün ictimai maraq kəsb edən elmi hadisələrə
biganə qala bilmir. Ümumiyyətlə, cəmiyyətdə,
yaşadığı mühitdə alim statusunu təkcə rəsmi
diplomlarla deyil, həm də zamanın və toplumun qiymətində
qazanmış hər kəs ictimai maraq deyilən bir fakta
etinasız qala bilmir.
Azərbaycan klassik alim mühitindəki insanların əksəriyyəti
millətin ictimai maraq dairəsində olan hadisələri təhlil
etmək, qiymətləndirmək mövqeyində olmuşdur. Bu məktəbə,
bu keyfiyyətə yaxşı bələd olan İsa Həbibbəyli
alim adını həm də ictimai maraq kəsb edən hadisə
və şəxsiyyətlərə diqqəti ilə
qazanmışdır.
İsa Həbibbəyli və mətbuat ayrıca bir
mövzudur. Alimin təkcə Cəlil Məmmədquluzadənin
mühiti və müasirləri ilə bağlı
genişmiqyaslı tədqiqatı klassik jurnalistikamız və
onun korifeyləri haqqında çox dolğun informasiyalar
verir. Klassik mətbuatımıza vətəndaşlıq
sevgisi alimin müasir media sisteminin bütün tipoloji
qollarına elmi-praktik marağına əsas vermişdir.
Bu günkü qəzet və
jurnallarımız, telekanallarımız İsa Həbibbəylini
Milli Elmlər Akademiyasında xarizmatik bir informasiya mənbəyi
kimi qəbul edir, ona güvənir.
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Elm Xadimi,
akademik, neçə-neçə yaradıcılıq
ödüllərinin sahibi İsa Həbibbəylinin 65
yaşı tamam olur. 65 yaş alim ömrünün ən məhsuldar,
ən fəal dönəmidir. Xalqa, millətə,
dövlətə və dövlətçiliyə, Azərbaycana
və azərbaycançılığa, ədəbiyyatşünaslıq
elmimizə bundan sonra da məhsuldar xidməti üçün
Tanrıdan İsa müəllimə uzun ömür arzusu ilə:
Şamil
Vəliyev, BDU Jurnalistika fakültəsinin dekanı, filologiya
elmləri doktoru, professor;
Cahangir Məmmədli, BDU
Jurnalistikanın nəzəriyyəsi və təcrübəsi
kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2014.- 18 oktyabr.- S.16.