Azərbaycanın dövlətçilik və
mədəniyyət tarixində Gəncənin yeri və rolu
(Əvvəli
ötən sayımızda)
Gəncə
təkcə tarixi-mədəni abidələrinə görə
yox, həm də Azərbaycan elminə, incəsənətinə,
ədəbiyyatına bəxş etdiyi görkəmli şəxsiyyətləri
ilə məşhurdur.
Azərbaycan
ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi
Nizami Gəncəvi də 1141-ci ildə Gəncədə
doğulub. Nizami təhsilini Gəncə mədrəsələrində
alıb, daha sonra şəxsi mütaliə yolu ilə o
dövrün elmlərini mükəmməl öyrənib,
xüsusən də Yaxın Şərq xalqlarının
şifahi və yazılı ədəbiyyatına yaxından
bələd olub. Ömrü boyu Gəncədə
yaşayıb, saray şairi olmaqdan qətiyyətlə imtina
edib. Təqribən 1169-1170-ci ildə Dərbənd
hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin kəniz kimi hədiyyə
göndərdiyi qıpçaq qızı Afaq ilə evlənib,
1174-cü ildə oğlu Məhəmməd anadan olub. Nizami Gəncəvi
yaradıcılığa lirik şeirlərlə
başlayıb. Onun lirikası yüksək sənətkarlığı,
məhəbbətə dünyəvi münasibəti, insan
taleyi haqqında humanist düşüncələri ilə
seçilir. Lakin Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatı
tarixinə məsnəvi formasında yazdığı 5
poemadan ibarət "Xəmsə" ("Beşlik")
müəllifi kimi daxil olub. 1177-ci ildə bitirdiyi "Məxzənül-əsrar"
("Sirlər xəzinəsi") adlı ilk poeması
şairə böyük şöhrət qazandırıb. III
Toğrulun sifarişi ilə qələmə
aldığı "Xosrov və Şirin" poemasını
1180-cı ildə bitirib və Məhəmməd Cahan Pəhləvana
göndərib. Cahan Pəhləvanın ölümündən
sonra taxta çıxan Qızıl Arslan Gəncənin
yaxınlığında öz çadırında şairlə
görüşüb, onun nəsihətlərini dinləyib,
şairə Həmdünyan adlı bir kənd
bağışlayıb. 1188-ci ildə Şirvan
hökumdarı I Axsitan şairə "Leyli və Məcnun"
mövzusunda bir əsər yazmağı sifariş edib. Nizami
Gəncəvi bundan boyun qaçırmaq istəsə də
oğlunun təkidi ilə təklifi qəbul edib az müddətdə
"Leyli və Məcnun" poemasını (Şərqdə
ilk dəfə) yaradıb. 1196-cı ildə Əlaəddin
Körpə Arslanın adına "Yeddi gözəl" əsərini,
nəhayət, ömrünün sonlarına yaxın
bütün ədəbi-estetik, ictimai-fəlsəfi
görüşlərini yekunlaşdırdığı
"İsgəndərnamə" (təqr. 1203)
poemasını qələmə alıb. Nizami Gəncəvinin
ilkin Şərq İntibahının zirvəsi olan
yaradıcılığında dövrünün ən
humanist, ümumbəşəri ictimai-siyasi, sosial və mənəvi-əxlaqi
idealları parlaq bədii əksini tapıb. İnsan şəxsiyyətinə,
insan əməyinə ehtiram şairin
yaradıcılığının aparıcı
mövzularındandır.
Gəncədə
dəfn olunduğu yerdə Nizami Gəncəvinin möhtəşəm
məqbərəsi ucaldılıb.
XII əsrin
əvvəllərində yaşamış böyük Azərbaycan
şairəsi Məhsəti Gəncəvi rəvayətlərə
görə, Gəncənin Xərabat məhəlləsində
doğulub. Əsl adı Mənicə olan şairənin təxəllüsünün mənşəyi haqqında bir
neçə versiya mövcuddur.
Bunlardan birində deyilir ki, guya Sultan Səncərlə
söhbətlərindən birində Mənicə öz
mühitində hamıdan kiçik və görünməz
olduğunu söyləyir. Sultan isə onunla
razılaşmayıb deyir ki,"to, meh-həsti" (yəni,
"sən hamıdan böyüksən"). Və guya
"meh-həsti"-"məhsəti"yə
çevrilib, onun təxəllüsü olur. Abbasqulu ağa
Bakıxanovun "Gülistani-İrəm" əsərinin
"Nəticə" adlanan hissəsində irəli
sürülmüş fərziyyəyə görə, "Məhsəti"
"mah" və "səti" olmaqla iki sözdən ibarətdir
və "böyük xanım" mənasındadır.
Onun
şeirlərində şərab və eşq duyğusu tərənnüm
olunur. Şairənin əsərləri içərisində
Gəncənin Xərabat məhəlləsində yaşayan gənc
sənətkarlara, dərzilərə, əyiricilərə,
qızılaxtaranlara və başqalarına həsr etdiyi
şeirlər silsiləsi daha çox məşhurdur:
Məhsəti
yaxşı təhsil alıb. Məhsəti ömrünün
çox hissəsini Gəncədə keçirmiş, Sultan Məhəmmədin
və onun oğlu Sultan Mahmudun saray həyatında yaxından
iştirak edib. Məhsəti Gəncəvinin xalq şeiri tərzinə
yaxın formalı rübailəri və öz fəlsəfi
mahiyyəti etibarilə dərin məzmunlu şeirləri Azərbaycan
və ümumən Şərq poeziyası tarixində
mühüm rol oynayıb. Bir çox tədqiqatçılar
Məhsətinin rübailərini Ömər Xəyyam məktəbinə
aid edirlər. Buna baxmayaraq, çağdaş ədəbiyyatşünasların
əksəriyyətinin fikrincə, şairə əsası Qətran
Təbrizi və İzzəddin Şirvani tərəfindən
qoyulmuş Azərbaycan şeir məktəbinin ənənələrindən
bəhrələnib.
Gəncə
deyəndə ilk yada düşən məşhur isimlərdən
biri də Cavad xandır. Cavad xan Şahverdi xan oğlu
Ziyadoğlu Qacar 1748-ci ildə Gəncədə dünyaya gəlib.
Qacarlar nəslindən olan böyük Azərbaycan sərkərdəsi,
dövlət xadimi, Gəncə xanlığının sonuncu
hökmdarı Cavad xan Gəncədə XVI əsrdən
hökmranlıq edən Ziyadoğlular nəslindəndir.
Ziyadoğlular ilk doqquz Qızılbaş tayfalarından olan
Qacarların bir qoludur. Cavad xan o dövrdə sürətlə
bir-birini əvəz edən mürəkkəb hadisələr
fonunda öz fəal siyasi fəaliyyəti ilə digər Azərbaycan
xanlarından seçilirdi. Yaxınlaşan təhlükə
qarşısında Azərbaycan, Dağıstan və
Gürcüstan hakimlərinin vahid cəbhədən
çıxış etmək meyllərindən məharətlə
istifadə edən Gəncə xanı antirus koalisiya
yaratmağa çalışır, hətta buna müəyyən
qədər müvəffəq olur. Gəncə, Qarabağ,
Şəki xanları, ləzgi şamxalları və
gürcü şahzadəsi Aleksandr Rusiyaya qarşı birgə
mübarizə aparacaqlarına and içirlər. Lakin həlledici
anda Gəncə xanına heç kim kömək etmir və
o, güclü düşmən qarşısında tək
qalır. Cavad xanın başçılığı ilə
gəncəlilər təcavüzkara qarşı 1 aydan
artıq müddətdə mübarizə aparırlar. Cavad xan
hətta düşmənlərinin belə etiraf etdiyi bir qəhrəmanlıqla
həlak olur.
1804-cü
ilin yanvarın 3-dən 4-nə keçən gecə general
Pavel Sisianovun başçılığı ilə uzun
müddət şəhəri mühasirədə saxlayan rus
işğalçı qoşunları ilə qeyri-bərabər
döyüşdə oğulları ilə birlikdə qəhrəmancasına
həlak olub.
Cavad
xanın nəvəsi, Uğurlu xanın qızı və
sonuncu Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın həyat
yoldaşı Bədircahan bəyim tanınmış şairə
və ictimai xadim idi. Cavad xanın nəvəsi Kəlbəli
xan Müsahib Azərbaycan və fars dillərində gözəl
şeirlər yazıb. Cavad xanın qardaşı Fətəli
bəy Ziyadoğlu Xali Gəncəli tanınmış
şair olub. Onun əsasən, Azərbaycan dilində
yazılmış divanı indi Elmlər Akademiyasının
Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Görkəmli Azərbaycan
yazıçısı Möhsün Nasiri də Cavad xanın
sarayında yaşayıb-yaradıb. O, Cavad xanın
sifarişi ilə qədim hind nağıllarının əsasında
yaradılmış "Tutinamə"nin Azərbaycan
versiyasını yazıb. Cavad xanın xələflərindən
bir neçəsi Azərbaycan Rusiyaya birləşəndən
sonra Ziyadxanov soyadını alıb. İndi də onların
bir çoxunun törəmələri Bakıda və Gəncədə
yaşayırlar.
XIX əsr
görkəmli Azərbaycan şairi, xalq arasında "Gəncəli
müdrik" kimi tanınan Mirzə Şəfi Vazehin taleyi
sonradan Tiflislə bağlansa da, o, Gəncə mühitinin
yetirdiyi nadir simalardandır. 1840-cı ilin noyabrında görkəmli
Azərbaycan dramaturqu və filosofu Mirzə Fətəli
Axundzadə Mirzə Şəfiyə Tiflisdəki uyezd məktəbində
müəllim yeri almaqda kömək edib. Ömrünün
sonuna qədər də burada işləyir. Yalnız 1848-ci
ildə o, iki illiyə Gəncəyə dönərək, təzəcə
açılmış Gəncə uyezd məktəbində dərs
deyir. Tiflisdə çalışarkən Mirzə Şəfi
V.V.Qriqoryevlə birlikdə ilk Azərbaycan-türk dili dərsliklərindən
olan "Kitabi-türki" kitabını yazır. Həmin
kitab Təbriz mətbəələrinin birində nəşr
olunur. Kitabın rəsmi və tam adı belə idi:
"Müəllim Qriqoryevin və Mirzə Şəfi
Sadıq oğlunun tərtib etdikləri Azərbaycan ləhcəsi
müntəxabatı". Mirzə Şəfi Tiflisdə
özü üçün yeni olan bir mühitə
düşür. Ancaq Gəncədəki ədəbi
mühitlə əlaqələrini kəsmir. Onun Gəncədə
yaratdığı "Divani-hikmət" ədəbi məclisi
indi Tiflisdə fəaliyyət göstərir.
Ömrünün Tiflis dövründə onun bəxtinə
Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə,
şairlərdən Nəcmi, Naseh, Şölə, Mirzə Həsən,
Molla Abdulla, Hacı Abdulla, Mirzə Yusif Vidadi, Hacı Yusif Qane
və başqaları ilə ünsiyyətdə olmaq nəsib
olur. 1843-cü ildə yuxarıda adı çəkilən
alman Fridrix Bodenştedt də məclislərə gəlib-getməyə
başlayır. Mirzə Şəfinin ədəbi irsinin
taleyində bu şəxs müstəsna rol oynayıb. Almaniyanın ən yaxşı
universitetlərində, Kettingendə, Münhen və Berlində
təhsil alan Bodenştedt bir neçə dil və ədəbiyyatı
öyrənir. Sonra 1841-ci ildə Moskvaya gedərək, knyaz
Mixail Qolitsınin uşaqlarının tərbiyəsi ilə
məşğul olur. Üç ildən sonra müşahidəçi
qismində Tiflisə gəlir və burada xarici dilləri tədris
etməyə başlayır. Mirzə Şəfi həftədə
üç dəfə Bodenştedtə və digər tələbələrinə
dərs keçib. Az sonra müəllim öz qərib
qonağı ilə o qədər yaxınlaşır ki,
Bodenştedt Mirzə Şəfinin "Divan"ına tam
hüquqlu üzv olur. 1845-ci ildə Bodenştedt Almaniyaya
qayıdır və Tiflisdə keçirdiyi illərin yekunu
kimi "Şərqdə 1001 gün" adlı kitab
yazır. O, Mirzə Şəfi Vazehdən tərcümə
etdiyi şeirləri də həmin kitaba salır. Bu kitabda
Bodenştedt digər Azərbaycan və fars şairlərindən
etdiyi tərcümələri də toplamışdı. O, hər
bir şeirin nəinki Mirzə Şəfi də daxil olmaqla
müəllifini dəqiq göstərir, hətta həmin əsərləri
hansı şəraitdə və haçan qeydə
aldığını da ətraflı təsvir edir. Beləliklə,
qərib qonağın və sevimli şagirdin səyləri
sayəsində bütün Avropa XIX əsrin ən görkəmli
Azərbaycan şairlərindən biri ilə tanış olur.
Bu kitabdan
yeni bir kitab - "Mirzə Şəfinin nəğmələri"
yaranır ki, bu da Bodenştedtə şöhrət gətirir.
"Nəğmələr"in müəllifi və tərcüməçisi
cəmi bir neçə ilin içərisində bütün
dünyada ad-san qazanırlar. Kitab fransız, ingilis,
İsveç, holland, Danimarka, ispan, portuqal, rus, çex, macar,
yəhudi dillərində nəşr olunur. "Nəğmələr"dən
bir neçəsini hətta qədim yəhudi dilinə tərcümə
edirlər. Yalnız Almaniyada həmin kitab 1922-ci ilə qədər
169 dəfə nəşr olunur. Həmin ölkədə bu
kitabın uğuru o qədər böyük idi ki, bəzən
kitabı bir ildə bir neçə dəfə təkrar nəşr
etmək lazım gəlirdi. Beləcə, Mirzə Şəfi
Vazeh öz lirikası ilə Avropanı fəth edib.
(Ardı var)
Sevinc ABDULLAYEVA
525-ci qəzet.- 2014.- 23 oktyabr.-
S.6.