Əsərləri - V cild (1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni,ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Ermənistanın qanlı icraatı

Əvvəlki gün Məclisi-Məbusan “Müsavat” firqəsinin təşəbbüsü və bütün müsəlman fraksiyalarının iştirakı ilə Karsda icra olunan qanlı qitallar səbəbilə hökumətə bir sual verilmiş və verilən sual firqə nümayəndələri tərəfindən müzakirə olunaraq nəticədə bilaetiraz qismi-məxsusimizə dərc olunan formul qəbul edilmişdir.

Bu formul Azərbaycan xəlqinin beynəlmiləl məsələlərin ermənicə şəkli-həllinə qarşı vaqe olan həyəcanından, can guşəsindən gələn etiraz sədası və nifrət nidasıdır.

Dün hökumətin Kars faciələri həqqində verdigi və mühəyyic Azərbaycan əfkari-ümumiyyəsinin əxbarı üçün söylədigi məlumat nədən bahis idi.

Qəzetə sütunlarını dolduran əsəfli xəbərlər yersiz degildir. Bu xüsusda hökumətin də ep-eyi məlumatı vardır. Bu məlumat üzərinə hökumət gərək Ermənistan hökumətinə və gərək düvəli-müttəfiqə nümayəndələrinə notalarla müraciət eləmiş, fəqət şimdilik yalnız Ermənistan hökumətindən cavab almışdır.

Xatisyanın Fətəli Xana verdigi cavabla hüzzar arasında bulunan mötəbər bir yəhudinin dedigi kibi yəhudi qanına girən əski çar hökumətinin cavabından ibarət: müsəlmanlar kəndiləri qırılmaq istiyor, kəndiləri gəlin, bizi kəsin diyorlarmış.

İki hökumət arasında təati edilən notlara birər material olmaq üzrə erməni generalı Ovsepyan ilə əhali-islamiyyə arasında təati olunan vəsiqələr heç şübhəsiz ki, bu qanlı icraatı vazeh bir lisan və şübhə buraxmaz bir bəyan ilə izah edən fəqərələrdəndir.

Ovsepyan kəndi prikazında Xatisyanın notasında denildigi kibi bir takım “müfəttin” müşəvviqlərə və yaxud kənardan gəlmə “macəraçu” agentlərə degil, sülhpərvər əhalinin lap özünə müraciət ediyor. Ermənistan notasında bütün əhali-islamiyyə məəttəşəkkür Ararat hökumətinə tabe ikən o, onları lehinə dəvət ediyor. Fəqət dəvət, nə dəvət! İki saət içərisində ya təslim və yaxud ölümə məram ediyor.

Qismi-məxsusimizdə dərc olunacaq bu vəsiqə erməni siyasətinin cinayətini açan şahkar vəsiqələrdəndir. Bu vəsiqə general Ovsepyana bir qitamati-riyaziyyə ilə isbat ediyor, istədigi şey iki saət içərisində həll olunacaq bir məsələ degildir və yenə bir həqiqət bahirə ilə göstəriliyor. Təbidindən bəhs olunan məhəll əhali-islamiyyəsi Ermənistanı heç bir vəqt tanımamış və hətta Avropa dövlətlərincə təsdiq olunmuş bir Ermənistan mövcud olduğunu Ovsepyanın cinayətkar prikazından ögrənmişlərdir.

Ermənistan hökumətinin rəsmi təkziblərinə rəğmən Ovsepyanvarı vəsiqələrlə dəxi təyid olunan Kars qırğını kəndisindən əvvəl vaqe olan Novobayazid, İrəvan, Zəngəzur və sair qırğınlar kibi bir əmri-vaqedir.

Bu əmri-vaqelərin bir plan və sistem üzərinə icra edilməkdə olduğu isə Zaruşad mahalında vaqe olan vaqeələr və bu vaqeələri təvəllüd edən “prikaz”larla müsbətdir.

Yoxsa “vahid” Ermənistanın paytaxtını təşkil edəcək Karsda ətraf-əknaf etibarilə xalis və xas bir erməni vilayəti təşkil etməlidir və bunu əldə etmək üçün oralarını mətlub olmayan qəsrlərdən xalimi etməkmi lazım gəldi?!...

Son zamanlar Parisdən Nobar paşanın vahid Ermənistan hökuməti lüzumi həqqində çəkdigi teleqram və Ermənistan hüdudunun sülh konfransında həll olunmaq üzrə bulunduğuna aid olan xəbərlər bu məsələ ilə əlaqədar kibi görülə bilər.

Ermənilər Kilikiya tərəfində hüdusindən bəhs elədikləri yeni bir “türk cinayəti” və “erməni qitalı” bağırtısı ilə Avropa əfkari-ümumisini, “Tan” qəzetəsinə görə yalandan bir vəlvələyə verdikləri və bu vasitə ilə zəhərlənmiş Avropa əfkari-ümumiyyəsində türklərə və müsəlmanlara qarşı yeni bir cərəyan doğurduqlarından istifadə ilə caniyanə planlarını tətbiq ediyorlar.

Yalan və mübaliğəli xəbərlərlə Avropa əfkari-ümumiyyəsini “bulandırıyor” və bulanlıq suda “Kars balığını” ovlamaq istiyorlar.

Məclisi-Məbusanda denildigi kibi bir erməninin üzü qanadığı zaman yüz erməni qətl edilmişdir kibi bütün dünya vəlvələyə gəlir, fəqət yüzlərlə müsəlman köyləri xak ilə yeksan edildigi halda kimsənin qulağına bir vızıltı da olsa gəlmiyor.

İştə qeyri-müsavi bir mübarizə.

Fəqət bununla bərabər vəzifəmiz bütün dünyaya eşitdirəcək qədər bağırmaq, Zaqafqasiya demokratiyası ilə bərabər bütün cahani-mədəniyyətə həqiqəti bildirməkdir. Bu vəzifə bu gün münhəsirən bizə aiddir. Zira karslı qardaşlarımızın bizdən başqa vasitəyi-müraciətləri yoxdur.

Biz dörd tərəfdən böyük bir türk aləmi ilə mühat olan Ermənistan xəlqinin müqəddərati-siyasiyyəsini idarə edən zəvatə onun türk xəlqlərinin qeyz və həyəcanını ixbarla bərabər ixtar ediriz ki, ayılın, sapdığınız yanlış siyasətdən dönün, dünki gündən heç olmazsa ibrət alın və bir kərə bilin ki, cəzirə dənizi qurudamaz, fəqət olur ki, dəniz cəzirəyi qərq eləsin, ona qarşı süni bir takım sədlər də kargər olmasın.

lll

Məclisi-Məbusan hökumətdən tələb etdi ki, Karsdakı müsəlmanların mallarını, canlarını, irz və namuslarını müdafiə etmək üçün hər növ tədbirlərə təvəssül etsin; bu tədbirlər bir takım diplomasi təşəbbüslər və kağız protestolardan ibarət olmayıb, daha ciddi şeylərdən və təsiri şədid əlaclardan ibarət olmalıdır.

Bu qəbildən olacaq tədbirlər qomşumuza ehsas etdirməlidir ki, hər şeyin də bir əndazəsi, hər fişarın da bir həddi var.

Bunu görsünlər də hədlərini bilsinlər!

M.Ə.

“Azərbaycan”, 11 mart 1920, №52

Mühəyyic – həyəcanlandıran

Təati – dəyişmə, mübadilə

Fişar – sıxışdırma

Ehsas – hiss etmə

Hüdus – yaranma, baş vermə

Mühat – dövrəyə alınmış

Dövri-hürriyyət

Keçən cümə günü paytaxt Məclisi-Məbusanın fövqəladə iclası və müxtəlif mitinqlər tərtibilə Rusiya inqilabının 3 illik sənəyi-dövriyyəsini təsmiyəd elədi.

Rusiya inqilabı bir nəzərdə bəlkə də müstəqil və müqəddəratını artıq Rusiyadan ayırmış Azərbaycan üçün uzaq bir vəqə kibi görülə bilər. Fəqət biz Rusiya inqilabi-kəbirini rus inqilabı mənasında alırsaq o zaman böylə bir tələqqiyə yer qalmaz.

Rusiya sözü rus imperializmi tərəfindən süni bir surətdə yoğrulmuş millətlər məxmurəsindən ibarət idi.

1917 sənəsinin inqilabı dəxi bu məxmurənin inqilabı idi.

Rusiya istibdadı müxtəlif tarixə, ənənata, həyat və mənəviyyata malik olan cəmiyyətləri bir çəmbər arasına alaraq təzyiq ediyordu.

Hər təzyiq müqabil bir təzyiqi tövlid edər.

Rusiya inqilabı tərkiblərindən mühüm bir qismini iştə bu millətlər məsələsi təşkil ediyordu.

İnqilab Rusiyada vətəndaşlıq hürriyyətlərini təmin eləməklə bərabər bu böyük məsələnin də hesabını verməli idi.

Millətlər kəndi müqəddəratlarını təyinə həqlidirlər şüarı iştə inqilabın bu xüsusa verdigi hesab nəticəsi idi.

Böyük Fransa inqilabı “hüquqi-bəşər”i elan eləmişdi. Böyük Rusiya inqilabı da “hüquqi-miləli” elan elədi.

Bu nöqteyi-nəzərdən baxılar və Rusiya inqilabının nəticələri mühakimə edilərsə, Rusiya inqilabı müvəffəq olmuşdur, deyə hökm vermək gərək.

Əgər böyük Rusiya parçalanmış, çarlığın hökmran olduğu ərazi üzərində bir çox sabiqən məhkum olan millətlər kəndi hökumətlərini təsis eləmişlərsə, bu təbiidir ki, “hüquqi-miləl”i elan edən bir inqilab üçün müzəffəriyyətdən başqa bir şey degildir.

Rusiyada mart inqilabını mütəaqib bir də oktyabr inqilabı (bolşevik xüruci) vaqe oldu ki, bu artıq Rusiya degil, rus inqilabıdır.

Böyük inqilabın iki mühüm dövrü var: biri Rusiya inqilabı, digəri də rus inqilabı.

12 martda vaqe olan Rusiya inqilabı müxtəlif millətlərin əxlutəsindən ibarət olan süni Rusiya milləti tərəfindən icra edilmiş idi. İkinci bolşevik inqilabı isə sırf bir rus inqilabı idi.

Birinci Rusiya inqilabının böyük amilləri dəxi Çixeidze, Sereteli, Kerenski kibi “Rusiya millətini” təşkil edən müxtəlif millətlərdən ibarət idi. Halbuki rus inqilabının başçısı Lenindir ki, hər cəhətcə tipik bir rusdur.

Rusiya inqilabı Rusiya vəhdəti namilə hərəkət edirkən, mənən Rusiyayı parçalıyordu.

Rus inqilabı isə zahirdə beynəlmiləl şüarlarla mühərrik ikən batinən rus cərəyanı olaraq qalıyordu. Nəticə etibarı ilə “hüquqi-miləli” elan etmiş olan böyük inqilab rusları ayrı, rus olmayanları da ayrı-ayrı olaraq öz kötükləri üstündə gögərməgə vadar ediyordu.

Nəticədə görüyoruz ki, həqiqətən də Rusiya inqilabı bütün sabiq Rusiya ərazisinə şamil ikən rus inqilabı yalnız ruslara şamil olmuşdur.

İnqilabın müxtəlif dövrlərini alsaq hər zaman “hüquqi-miləl” şüarının daha qüvvətli, daha səmərəli bir şüar olaraq qaldığını görürüz. Görürüz ki, hər hanki bir rus firqəsi bu şüarın həqiqi iqtizaatına etina etməmişsə məğlub olmuşdur.

Kerenski məğlub oldu, çünki inqilabın bu hikmətini dərk edəmədi.

İrtica qüvvəti məhv oldu. Çünki bu hikmətlə kökündən zidd idi.

Bolşeviklər ilk dövrdə müvəffəq olamadılar. Çünki bu hikməti əməl degil, bir vasitə olaraq istifadə etmək istədilər.

Əvət, böyük Rusiya inqilabının ən böyük hikməti süni Rusiya millətini təbii milliyyətlərə bölmək və cahangir Rusiya əvəzinə təbii milli hökumətlər təsis etmək idi. Böyük cahan müharibəsinin böyük hikmətini təşkil edən bu hikmət bilxassə Rusiya inqilabında təbəllür etmişdi.

Müzəffəriyyət bu aydın hikmətə hesab verən qüvvətindir.

Süni Rusiya millətinin əsarətində qalan təbii millətlərdən ruslardan sonra ən böyügü türk milləti idi. Rusiya çarizmi türklərin türk əfsanəsində məzkur bir əsarət, bir Kuyi-Qaf, bir “Ərgənəkon” idi. İnqilab isə Ərgənəkondan xilas yolunu göstərən bir pürtəçinə, bir qurtdur.

Bu nöqteyi-nəzərdən bizim üçün Rusiya inqilabının böyük günü bir qurtuluş günüdür.

Bu qurtuluş günündə şühədayi-rahi-hürriyyəti yad edərkən onların böyük ruhi hüzurunda inqilab məktəbatından olan hürriyyət və istiqlalımız yolunda azim olacağımıza və bu yoldan qətiyyən dönməyəcəgimizə əhd edəlim və çalışalım ki, inqilab məktəbatından olan Azərbaycan cümhuriyyətində inqilabın digər qazancları dəxi bütün safiyyətilə hökmran və demokrasi əsasları payidar olsun.

M.Ə.

“Azərbaycan”, 14 mart 1920, №53

Məxmurə – məst, xumarlanan

Mütəaqib – ardınca, bir-birini təqib edən

Xüruc – üsyan etmə

Amil – məmur, icraçı

Təbəllür – kristallaşmaq, saflaşmaq

Hürriyyət bayramı

Rusiya inqilabının üç sənəligi münasibətilə martın 12-də “Müsavat” firqəsi tərəfindən “Türk ocağı” salonunda böyük bir ictima tərtib edilmişdi. Saat 11 radələrində salon cəmaət ilə dolmuşdu.

“Müsavat” binası bayırdan və içəridən qırmızı, göy və milli Azərbaycan bayraqlar ilə müəzzən idi.

Salonda rəngarəng bayraqlar arasında “Yaşasın istiqlal!”, “Yaşasın təyini-müqəddərati-miləl!”, “Yaşasın hürriyyət!”, “Yaşasın böyük türk milləti!” şüarlı lövhələr asılmışdı.

Səhnədə bir əlində Azərbaycan bayrağı, digər əlində istiqlal lövhəsi olaraq çəkilmiş bir Azərbaycan köylüsü duruyordu.

Saat 12 radələrində məclisi Abbasqulu Kazımzadə əfəndi açaraq inqilab həqqində müxtəsər bir nitq ibraz ediyor, inqilab içində böyük qurbanlar cərgəsində istiqlal uğrunda verdigimiz şühədanın istirahəti-ruhi üçün ayağa durmayı təklif ediyor. Abbasquludan sonra zeyldəki natiqlər danışıyorlar!

... Bu arada parlamanın təntənəli iclasından qayıtmış Məhəmməd Əmin əfəndi alqışlar altında kürsiyi-xitabətə çıxıyor. Rusiya inqilabının mahiyyəti üzərində danışmaqla Rusiyada vaqe inqilabın – rus inqilabının Rusiya inqilabından ayrılmasını lazım biliyor. Rusiyanın inqilabı əvvəllər Rusiya inqilabı idi. O inqilabı Rusiyada yaşayan bütün millətlər yaratmışdı. Çünki Rusiya istibdadən bu millətləri sıxıb zorla süni bir Rusiya milləti halına salmağa çalışmışdı. Fəqət istibdad məhv olarkən bu süni mərbutiyyət də rəf olmuşdu. Zəncir qırılmışdı və millətlər kəndi mənliklərini meydana çıxarmışdılar.

Fəqət rus inqilabçılarının sonralar Rusiya inqilabını rus inqilabı halına salmalarını, Rusiyanı rus mərkəzinə tabe etmək istəmələrini ətraflı surətdə təsvir etdikdən sonra diyor ki, – tazədən bu mərkəziyyət fikri istər əvvəldə, istərsə indi yalnız ruslar arasında hakim idi. Bu gün bolşevizmin də ancaq velikorus dairəsində dolandığını və oraya təkiyyə etdigini görməkdəyiz.

Natiq Rusiya inqilabı başında duranların bu həqiqəti başa düşmədiklərindən və bunun sayəsində də Rusiya inqilabını bu günlərə götürdüklərindən bəhs etdikdən sonra millətlərin təbii hökumət qurmağa başladıqlarına və bu yolda vəqtilə Rusiya inqilabı başında duranların rus inqilabı başında duranlardan ayrıldıqlarına nəqli-kəlam ilə diyor nasatiqin ittihadı zülm ilə və süni bir surətdə icra ediləməz. Dünyada ən təbii üsuli-idarə milli hökumət quruluşudur.

Dünyada millətlərin sayı qədər milli hökumət olmalıdır. Ancaq böylə olanda sonra millətlərin arasında federasyon əsasilə vücuda gəlmiş bir ittifaq bəşəriyyətin səadətini təmin edə bilər.

Məhəmməd Əmin əfəndinin nitqindən sonra saat 4 radələrində ictima qapanıyor.

“İstiqlal” qəzeti, 18 mart 1920, №11

Nasatiq – yalan, sədaqətsiz

Qurtuluş günü...

Bunun İranın təsirilə bizə keçdigi adı novruzdur.

Novruz, məlum olduğu üzrə yeni gün deməkdir. Bu yeni günə əski türklər qurtuluş gününə bahar kibi baxarlardı. Çünki əski bir türk əfsanəsində məzkur olduğu kibi “Ərgənəkon”da məhsur qalan türklər bu gün qurtulmuşlardı. Bunun üçün də onlar bu günü və 9 marta işarə edən 9 ədədini təfdis edər və bu gün “rəhbər”ləri olan qurd başını daima bir qurtuluş (nicat) rəmzi kibi tələqqi edərlərdi.

Novruz iranilərcə dəxi qurtuluş günü kibi əfsanəvi bir dövrdən başlayaraq tarixi-təsisi Cəmşidə isnad edirlər. Felən gərək İran və gərək Turanda bir yer yoxdur ki, novruzu bayram sanlamasın.

İran bayramı tələqqi olunan novruz Türküstanda İrandan az tutulmaz. Volqaboyu ilə Türkiyə dəxi novruzu mütəntən bir surətdə degilsə də yad edərlər.

Bu gün təbiət bayramı olmaq həsbilə bütün dünyanın dəxi bayramıdır. Hər hanki millətin adat və ənənatı tədqiq olunursa, yafəs, (pasxa), ya eydi-xızır, ya mayıs və yaxud sair bir ünvan ilə aşağı, yuxarı bir bahar bayramı vardır.

Turan ilə İranın bu xüsusdakı iştirakı bu iki aləmin əskidən bəri yekdigərilə təsadüf, təsadüm və təarüzündən iləri gəlmişdir.

Novruz Cəmşidi, bir vəqt ərəblərin istilasından sonra İranca tamamilə tərk edilmiş və yaxud etdirilmişdi. Yalnız bundan 8 əsr əvvəl türk hökmdarlarından Cəlaləddin Məlikşah Səlcuqi tərəfindən ehya edildi və o gündən etibarən isminə Novruz Sultanı denildi.

Ərəb hökuməti tərəfindən mən edilən bir bayramın türk Sultanı tərəfindən ehyasını “qurtuluş” təsirinin “anlubizm” təriqilə zühura gəlməsi ilə təfsir və izah edərsək günahmı olur?

lll

Təbiətin qaranlıq və soyuq qış cəngəlindən çıxdığı bu gün, zülm üzündən göylərə çıxmış Cəmşidin nüzuluna və dörd yüz sənəlik bir dövri-əsarəti tərk etmiş böyük bir qurd qurtuluşuna nə gözəl bir rəmz, nə mənidar bir işarətdir.

Bu günün zikrini təşkil edən dua vəqtilə iranlıları zülmdən, turanlıları mühasirədən qurtarmaq surətilə müstəcab olmuş. Fəqət icabını qoyun olunacaq istidalarını tamamilə qane edəməmişdir. Çünki yeni gün daima hərəkətdə və iləriləməkdə olan həyatın daima köhnələnməkdə və təkrar tazələnməkdə olan səhifələrini göstərən bir vərəq başıdır.

Yeni gün köhnəlir, köhnə gün tazələnir. Ortada köhnənin yeniyə təhvili vaqe oluyor. Bu təhvil saətinin kəndinə məxsus duası var. Bu dua ilə hər kəs halını “əhsən halə” təhvilini istida eylər.

Bu duayı bir şəxs, bir ailə zəbani-hal ilə söylərkən təbiidir ki, fərdlərin və ailələrin məcmuindən ibarət olan bir millət də bunu zəbani-hal ilə təkrar ediyor.

Müstəqil bir Cümhuriyyət içərisində gözəl bahar bayramını, qurtuluş gününü təsmid edərkən ilk nəzərdə bəzi fəzlə nikbin olanlarımızca daha ziyadə “əhsən hal” istəməgə bəlkə də məhəll yoxdur.

Fəqət Cümhuriyyəti-mövcudəmizin böyük bir nemət olmasını təqdir etməklə bərabər, burasını dəxi unutmamalıyız ki, “baharı” hər kəsdən daha ziyadə istəyən və qurtuluşa hər millətdən daha ziyadə möhtac olan böyük aləm var ki, daha yeni gününü bulmadı.

Dünyanın mühüm bir qismi ilə bərabər böyük türk aləmi, aləmin şiddətli bir təhvilə məruz bulunduğu bu zamanda mühəvvəlüləhvaldan böyük bir ehtiyacla niyaz eylər və der ki:

“Ya mühəvvəl-ül-hövl və ila hövl

Hövl halina ələhsən-ül-hal!”x

M.Əmin

“Azərbaycan”, 19 mart 1920, №58

Almaniyadakı hərəkət

Almaniyada iş başına gəlmiş sosialist hökumətini düşürərək yeni bir qüvvət hökumət işlərini əlinə almışdır.

Yeni hökumətin başında manarşik Almaniyanın bənam generallarından Eyrpik kibi cəng adamları və doktor Qup kibi siyasilər durmuşlardır.

Şeydeman, Ebert Snuski koalisyonundan ibarət olan əski hökumət hər nə qədər üsyan çıxaran əskərlərin qatarı qabağında Berlini tərk ilə Drezdenə çəkilmişsə də hökumətdən əl çəkməmiş, biləks hüquqini isterdad üçün tədarükə başlamışdır.

Yeni hökumət hər nə qədər əşxas etibarilə tamamilə manarşik və əski üsul tərəfdarı bir simayə malik isə də dildə kəndisinə “hürriyyət və səlah” hökuməti namını verməkdədir.

Hürriyyət və səlah naminə açılan bu davanın mahiyyəti təhlil edilərsə qarşı-qarşıya gələn adamların şəxsiyyətini birər rümuz kibi alsaq, hər halda Terpiç və Tuska kibi iki mətin adamın toqquşduğunu görüyoruz. Bittəbii toqquşan yalnız iki adam degil, iki qüvvətdir.

Teleqraflar Drezdendə çəkilən sabiq hökumət qüvvələrinin Berlin üzərinə hərəkət etməkdə olduqlarını və bir çox şəhərlərdə əmələlərin tətili-ümumi elan elədiklərini bildiriyorlar. Berlinə hakim bulunan yeni hökumət dəxi siniflərini hazırlamaqdadır.

Başlanan bu daxili müharibədə hankı qüvvətin qalib gələcəgi məsələsini kənarda buraxaraq vaqe olan hərəkəti və bu hərəkətin siyasəti-aləm üzərində icra edə biləcəgi təsiri bir az tədqiq edəlim.

İnqilab hökumətinə qarşı böyük bir protestodan ibarət olan bu hərəkəti doğuran ən böyük amil heç şübhəsiz ki, Versal sülhünün Almaniya həqqindəki amansızlığıdır. Almaniyanın koloniyalarını, gəmilərini, vaqonlarını, itiklərini belə əlindən alan bu amansız sülh və böylə bir amansız təklif qarşısında dərmansız qalan sosialist hökumətinin möv-qeini bittəbii sarsmışdı.

Dünyayı sarsan o ağır başlı millət böylə bir zərbə nəticəsində təməlindən sarsılmaya bilməzdi. Bu sarsıntı ürəklərində pək təbii olaraq bir fikri-intiqam bəsləyən Almaniya təbəqələrini hərəkətə gətirəcəkdi. Terpiçin başına keçdigi hərəkət böylə bir fikri-intiqam ilə cuşa gələn hərəkət olsa gərək.

Versal sülhünün bir nəticəsi olan bu hərəkət Brest-Litovsk sülhündən sonra da vaqe olmuşdu.

Brest-Litovskda Rusiyanın başına gətiriləni Versalda Almaniyanın başına gətirdilər.

Brest-Litovskdən sonra bolşeviklər dəxi eserlərin qiyamına məruz qalmışlardı. Eserlərdən sonra Kaledin-Kolçak-Denikin kibi bir sıra üsyanlar və qiyamlar oldu.

Bu hərəkətdə, əcəba, cərihədar olan hissiyyati-milliyyəyi bəhanə edərək hökumət davasına qalxmış bir qüvvət, yoxsa Mustafa Kamal Paşa kibi millətin sinei-məcruhundan doğma bir əsərmidir?

Almaniyanın mötədil sosialistləri vəqtilə orasının bolşeviklərini təşkil edən Spartakların ələləcələ öhdələrindən gəlmiş bolşevizm genişlənməsinə meydan verməmişlərdi. Halbuki sağlardan gələn zərbəyə pək o qədər sürətlə cavab verəməyib hələlik paytaxtı tərk etdirdilər. Daha sonra nə yapacaqlar intizarə bağlı bir məsələ.

Əcəba, Rusiyadakı daxili müharibələrdən sonra bir də Almaniya ixtilallarınamı şahid olacağız?

Daxili müharibənin müqəddiməsi zahirdədir. Fəqət Almaniya xəlqinin ifratpərvər olmasından vətən fikrinin oraca daha yüksək olduğundan ehtimal bu müharibat Rusiya qədər uzanamaz və daha çabuq olaraq bir nəticəyə iqtiran edər.

Hər halda Almaniya ixtilalını meydana gətirən amillər içərisində Versal sülhünün amansızlığı böyük bir amil olmuş və bu amansız şəraiti-sülhiyyə baqi qaldıqca müşküldür ki, Avropa aləmi və o münasibətlə də bütün aləm rahət üzü görsün, səlamət sahilinə çıxsın.

M.Ə.

“Azərbaycan”, 19 mart 1920, №58

Bənam – məşhur, şöhrətli

Rümuz – rəmzlər

Məcruh – yaralı; ləkələnmiş

İqtiran – yaxınlaşma

Cərihə – yara

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin parlamanda çıxışı

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – (əsəbi bir halda minbəri-xitabətə çıxıyor). Əfəndilər! Burada müəyyən bir məsələ var. O məsələ budur ki, Qarabağda Azərbaycan istiqlal və hürriyyətinin düşməni olan bir ünsür tərəfindən fəsad və üsyan qaldırılmışdır. Bu fəsad qarşısında hökumət və bütün məmləkət əmri-vaqe qarşısında bulunaraq mübarizə ediyor. Burada digər bir sui-qəsdin şəriki, Qarabağda degil, Bakının özündə, Azərbaycan mərkəzində böyük bir üsyan qaldırmağa iştirak edən birisi, bir asi burada diyor ki, nə qədər siz biz asilər ilə uzlaşmamısınız Qarabağ asiləri ilə mübarizə edəmiyəcəksiniz, binaənileyh bir üsyanı yatırmaq üçün hökuməti, ümuri-idarəni biz asilərin əlinə verməlisiniz.

Əfəndilər! Üsyan çığıranın adı Əliheydərmi olsun, ya Vartazarmı olsun, ikisi də asidir. Qarabağdamı və Bakıdamı çıxışda bulunsun, ikisi də birdir.

Bizə diyorlar ki, ermənilər ilə mübarizə edəmiyorsunuz, bu mübarizəni Azərbaycan davam etdirə bilməz. Qarabağ asilərini təfkil etmək üçün Sovet Rusiyasının qırmızı ordularını buraya gətirməlisiniz... Bu nədir? Bunu söyləyən əcəba kimdir? Bunu deyən Azərbaycan xalqının nümayəndəsimidir və yaxud məclisi-məbusan üzvü sifətilə guya bizimlə Azərbaycan müqəddəratı məsələsində şərik görünən Rusiya vəkilidir? Öz içərimizdən bizə ultimatum veriyor, bizi qırmızı Rusiyanın orduları ilə təhdid ediyor?

Səslər: Ar olsun.

Məhəmməd Əmin – (Qayət hərarətli və həyəcanlı bir halda): Bumudur vətənpərvərlik? Böyləmi danışır bir cümhuriyyət üzvü? Böyləmi sözlər söylər bir xalq nümayəndəsi?

Əfəndilər! Bu kibi ultimatumlara fürsətdən bilaistifadə asi əlini dal qapıdan millətin hüququna uzatmaq derlər. Bən burada hər halda bir Azərbaycan Məclisi-Məbusan üzvü degil, bir Rusiya vəkilinin, bir Rusiya agentəsinin sözünü eşidiyorum.

Soldan səslər: Pravokasiya...

Məhəmməd Əmin (davamla): – Əvət, siz pravokasiya diyorsunuz... Nə üçün siz böylə ümid ediyorsunuz ki, Azərbaycan xalqı bir asi ilə mübarizə edə bilmək üçün kəndi hüququnu ikinci bir üsyan hazırlamaqda əli olan Qarayevlərə təslim etməli imiş? Qarabağ asilərini bəgənmiyorlar. Onlar ilə mübarizə etmək üçün buradakı üsyançılara təslim olmağı təklif ediyorlar. Bununçün nəzərə alınmıyor ki, Qarabağda üsyan qaldıran Vartazarlar həmin bu asilərin başındadırlar ki, siz də onda iştirak ediyorsunuz. Əgər siz bəni təmin etsəniz ki, ümuri-idarə əlinizə keçdigi təqdirdə burada Azərbaycan türk hökuməti təşkil edəcəksiniz, əgər mən bilsəm ki, Azərbaycan hökuməti adı ilə Rusiya Sovetinin bir şöbəsini burada açmayacaqsınız, o vəqt sizinlə danışa bilərdik. Bu sözlər əvəzində bizi qane edəcək dəlillər göstərə bilsəniz, biz hər vəqt sizinlə danışardıq, fəqət siz həqiqi bir istiqlaliyyətçi degil, digər bir üsyan hazırlayan bir sui-qəsdçisiniz. Siz bu gün bombalar ilə, silahlar ilə əsgər arasına girib onları təftiş etməklə bizi özünüzlə danışdırmaq istiyorsunuz... belə asilər və bombaçılar ilə bomba ilə danışarlar. Əgər siz bəni inandırdınız ki, o böyük şüarlara əməl olunacaq, bu millətin hüququna riayət ediləcək o halda bən sizinlə danışardır. Fəqət həqq və hüquqdan danışmaq əvəzinə bizi təhdid ediyorsunuz ki, hökuməti bizə verməsəniz, dalımızda böyük Rusiya və onun böyük qırmızı ordusu var. Onlar gəlib bizi qıracaqlar. Siz bizi böylə qorxuduyorsunuz.

Əfəndilər! Məsələ qətiyyən pək mühümdür. Zənn etməyiniz ki, bənim könlümdə Rusiya bolşeviklərinə qarşı o qədər böyük inad vardır ki, sui-niyyətə alışaraq onlarla anlaşmaq istəməm. Xayr, həmişə mühakimə etmək mümkündür. Bir takım şəraiti-siyasiyyə ilə uzlaşmaq, barışmaq olur. Fəqət bizə desələr ki, əgər bir üsyançı qüvvətlə barışmazsınız, Rusiya da sizinlə barışmayacaqdır. Biz görsək ki, bizim içərimizdə bir neçə Əliheydərlər varmış, onlarla hesablaşmaq lazım imiş, lakin bir millətin rəyi və hüququ ilə hesablaşmaq lazım degilmiş, o halda biz böylə bir qüvvətə heç vəqt inanmarız. Axırda bir qurd ilə qoyunun məsələsinə bənzər. Onun üçün siz hər şeydən əvvəl bəni iqna ediniz görək o millətlərin haqqını tanıyıb əda etmək istəyən qüvvə millətlərin hüququnu özünə vermək üçün gəlib Qarabağ məsələsini həll edəcək, yoxsa Qarabağ məsələsi adilə gəlib bizi çiyniyəcəkdir.

Onların pulu ilə burada bombalar alıb bizi o vasitə ilə özünüz ilə hesablaşdırmaq istiyorsanız isə qoyunuz millət öz işini görsün. Əgər o qüvvə sənin kibilərin əqli ilə Şərq məsələsini həll edəcəklər isə və bizlər ilə o yolda hesablaşacaqlar isə onda bən onlara inanamam. Əgər Əliheydər Qarayev kaprizi ilə olanlar buraya gələcəklər isə, o vəqt onlar bizə dost degil, düşməndirlər.

Sonra burada Əli Bayramov məsələsi çıxardılar. Madam ki, bunu meydanda isbat edəcək bir sənəd yoxdur, bən buna böhtan diyoram. Əgər bu dedikləri isbat ola ki, həqiqətdə böylə vaqeə olubdur, onda əmin olunuz ki, hökuməti düşürmək istəyən şəxslərin əvvəlincisi bən olacağam, çünki hökumət kim olursa olsun, onda caniyə yer yoxdur. Fəqət bunu söyləyən siz, daşnaqların Qarabağdakı xəyanətlərindən istifadə edib hökuməti yıxmaq istiyorsunuz. Olsun ki, fikrinizi yeritmək üçün Əli Bayramovu özünüz gizlədib hökumətə böhtan diyorsunuz. Qaldı ki, Rusiya ilə hesablaşmaq başqa, Əliheydər ilə hesablaşmaq da başqadır. Bu gün bizim nicatımız ondamıdır ki, hökuməti Əliheydər Qarayevlərə təslim edək, bugünki məsələ budur ki, Qarabağda bizə asilər üsyan qaldırdılar. Həqiqi bir millətpərvər olursaq, əldə silah oraya koşmalıyız. Bu gün bundan başqa məsələ ola bilməz. (Alqış).

“Azərbaycan”, 1 nisan (aprel) 1920, №67

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 25 oktyabr.- S.26-27.