Dindirir əsr bizi...

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

“Krunq”un günbəgün artan müdhiş sədasını batırmaq əvəzinə, onu eşitməmək üçün başda oturan başbilənlərimiz qulaqlara pambıq tıxamağı bizə rəva bilirdilər. Dilimizin lal, qulağımızın kar olması çox güman ki, respublikamızın başçılarına sərfəli imiş. Axı, əks təqdirdə onların stulu laxlaya bilərdi. Bir sözlə, hiyləgər erməni millətçiləri qovduqca biz dala çəkilirdik. Zori Balayan isə fürsəti fövtə vermirdi. O, belə bir boşluqdan istifadə edib “Krunq”a züy tutdu. Onun “Oçaqı” ermənilər arasında əldən-ələ gəzdi. Ehtiraslar daha da qızışdı. Bu bədnam ideologiyaların törətdiyi alovun qara tüstüsü axır ki, Stepanakertin səmasına yayıldı. İçərisində azərbaycanlılar olan dustaq maşını vəhşicəsinə yandırıldı.

Onda Dağlıq Qarabağ vilayətinə də xidmət edirdim. Həmin hadisə baş verəndə Ağcabədidəydim. Əsas iş yerim olan Ağdama getməyə hazırlaşırdım. Yuxarıdan göstəriş gəldi ki, Stepanakertlə qonşu olan Qarabağın rayonlarında gediş-gəliş qadağan olunub. Səfərimi təxirə saldım və Ağcabədidə gecələməli oldum. Respublikanın başçıları uzaqgörənliklə belə düşünürdülər ki, guya Stepanakertdə yandırılanların hayıfını almaq üçün Qarabağın rayonlarından onlara hücum çəkə bilərlər. Yuxarıların qəti göstərişi beləydi ki, bir nəfər erməni dığasının burnu belə qanamamalıdır. Bu mülahizə ilə Mərkəzi Komitənin o vaxtkı birinci katibi, Nazirlər Sovetinin sədri, hüquq mühafizə orqanlarının işçiləri tez-tələsik Stepanakert şəhərinə varid oldular...

Köhnədən yaxınlığımız olan respublika daxili işlər naziri Məmməd Əlizadə mənə danışdı ki, əlimizə Yerevanda oxuyan bir nəfər ali məktəb tələbəsinin məktubu keçmişdi. O, Yerevandakı nişanlısına yazmışdı ki, sevgilim məndən nigaran olma. Burada özümü əla hiss edirəm... Çünki türk meyidinin tüstüsü hələ Stepanakertin səmasından çəkilməyib. Həmin məktubu respublikaya rəhbərlik edən Axundovla Əlixanova təqdim edəndə onların cavabı bu oldu:

– Bu cür məktublar, nə bilim azərbaycanlıların dustaq maşınları ilə birlikdə yandırılması, tək-tək fərdlər arasında baş verən mümkün hadisələrdir. Ona milli məna verib şişirtmək lazım deyil...

Bəli, bir daş altdan, bir daş üstdən!..

Ancaq sular durulmadı ki, durulmadı. Erməni millətçiləri onu daha da bulandırmağa başladılar. Vilayətin məsul işçiləri ləng tərpənişimizdən, yumşaq hərəkətimizdən istifadə edib daha da şirnikdilər. Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşməsinə dair imzalar toplanmağa başlandı. Onda respublika rəhbərlərinin canına bir balaca isti keçsə də, özlərini o yerə qoymadılar.

– Ola bilsin ki, bir-iki nəfər axmaqlayıb, onları da başa salmaq lazımdır – respublika rəhbərlərindən bu cür liberal səslər eşidildi.

Bəli, respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri İskəndərovun və Mərkəzi Komitənin məsul işçisi Yefim Aronoviç Gindizin iştirakı ilə plenum keçirildi. Plenumdan əvvəl vilayət partiya komitəsinin birinci katibi Qurgen Aramoviç Melkumyanın hazırladığı məruzə ilə tanış oldum. Və cib dəftərçəmə bəzi qeydlər etdim. Məruzənin mətnində belə bir cümlə işlədilmişdi. Vilayət qəzetinin redaktoru Qasparyan, şəhər sovetinin sədri Şəkəryan, kino birliyinin direktoru Ulubabyan... Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılıb, Ermənistanın tərkibinə daxil olması üçün əl altdan imzalar toplamaq, əhalini çaşdırmaq kimi nalayiq hərəkətlərə əl atıblar...

Yığıncaq başlandı. Qasparyan, Ulubabyan, Şəkəryan şəstlə içəri daxil olanda yığıncaq iştirakçılarının çoxu onların timsalında sanki öz milli qəhrəmanlarını qarşılayır və ürəklərində Andronikin sadiq xələflərinin “əyilməzliyini” təqdir edir, onlara – eşq olsun! – deyirdilər. İş heyətində əyləşənlərin onlara zillənən narahat, həm də təbəssümlü baxışlarında təslimçilikdən irəli gələn incə eyham duyurdum.

Məruzə qurtardı. Lakin Şəkəryanın, Ulubabyanın, Kasparyanın nə adları çəkildi, nə də ki, onların ünvanına bircə kəlmə incikli söz deyildi. Məruzəçinin onlardan yan keçməsinin səbəbi ilə maraqlandım. Yefim Aronoviç Gindiz partiya işçilərinə xas olan təmkinlə qaşlarını yuxarı dartaraq:

– Belə məsləhətdir, – dedi. – Onları təzədən qızışdırmaq lazım deyil.

Erməni millətindən olan sağıcı qadının çıxışı qəribə səsləndi:

– Eşitdiyimə görə bəzi-bəzi şlyapalılar altdan-altdan fitnə-fəsad törədir! Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə çalışırlar! Milli ədavəti qızışdırırlar! Onları göndərin bizim kəndə tərbiyə edək! Ermənistan nədir?! Azərbaycan nədir?! Biz hamımız qaynayıb-qarışmışıq!

İnanıram ki, bu sadə zəhmət adamı “Krunq”u dinləyib, onun məna dərinliyinə enə bilsəydi, Zori Balayanın, Silva Kaputikyanın qan qoxusu gələn cızmaqaralarını oxusaydı, bəlkə də bu cür çıxış etməzdi.

Düzdür, plenum iştirakçılarının çoxusu sağıcı qadının sözünü alqışladı. İş heyətində əyləşənlər isə çox ehtiyatla çəpik çaldılar. Əlbəttə, belə lazım idi. Əks təqdirdə Şəkəryanların ağlına ayrı şeylər gələ bilərdi.

Ancaq bu cür güzəştlər, geri çəkilmələr vəziyyəti heç də sadələşdirmədi, əksinə, daha da mürəkkəbləşdirdi. Yerevanın fitvasıynan Dağlıq Qarabağda tüğyan etməkdə olan qara seli dinc və sakit məcraya yönəltmək üçün Boris Gevorkov sanki bir tapıntı oldu. Burada bir haşiyə çıxım. Boris Gevorkov əvvəllər Mərkəzi Komitənin Qarabağ rayonları üzrə məsul təşkilatçısı işləyirdi. Onda xüsusi müxbir kimi həmin zonaya xidmət edirdim. Onunla hərdən bir görüşür, təmasda olurduq. Savadlı, hiyləgər, təmkinli, təkəbbürlü olan bu adam Qarabağ rayonlarındakı ötkəm və seçmə katiblərin gözünün odunu necə almışdı, ilahi?! Ondan necə çəkinirdilər?! Bir dəfə Ağcabədi rayon partiya komitəsinin çox ciddi və nüfuzlu katibi olan Məmməd Əsgərovun kabinetinə daxil olanda stol və stulları həmişəki yerində görmədim. Sən demə Boris Gevorkov stol və stulların yerinin və düzülüşünün qaydasında olmadığını hörmətli katibə irad tutub. O da “səhvini” düzəldib... Bəs Dağlıq Qarabağda yaranmış məlum vəziyyətin tarazlığını tənzimləmək ümidi ilə həmin vilayət partiya komitəsinə birinci katib göndərilən Boris Gevorkov Stepanakertdə stol və stulları necə qaydalaşdırırdı?! Sözdə bizim, əməldə isə Yerevandakı dindaşlarının zövqüncə! Düzdü, etimada layiq kadr olduğunu sübut etmək üçün ilk günlər bir çox müsbət addımlar atdı... “Krunqa” sitayiş edən bir neçə ağzıyelli erməni daşnağını yerində oturtdu. Və bununla da respublikamızın başçılarını inandıra bildi ki, sərfəli kadrdı. Bu inam Dağlıq Qarabağla respublikamızın arasında aldadıcı bir səddə çevrildi. Bu səddi respublika rəhbərlərindən iki-üç nəfəri istisna olmaqla heç kəs asanlıqla keçə bilməzdi. Hər şey səxavətlə Boris Gevorkovun iradəsinə tabe edilmişdi.

Bir dəfə xata oldu ki, xüsusi müxbirimiz kurort şəhəri olan Şuşanın dərdi-səri barədə tənqidi məqalə yazdı. Özü də Boris Gevorkova gənəşməmiş!! Dərhal qəzetin redaktoru Rzayevin telefonu zəng çaldı. Redaktor dəstəyi qaldıranda Boris Gevorkovun iddialı ittihamlı səsi eşidildi:

– Xüsusi müxbirinizi burdan dəyişdirin!

– Səbəbi? .

– İzahat vermək nə lazım! ...

Rzayev:

– Xüsusi müxbir redaktorluğun rəyi ilə qoyulur, çıxarılır və ya dəyişdirilir. Bu sizin vəzifə səlahiyyətinizə aid deyil. Və məsləhət görürəm ki, sizə aid olmayan məsələyə qarışmayasınız, – deyib dəstəyi yerə qoydu.

Bu əzrayılla çilingağac oynamağa bənzəyirdi. Məgər Dağlıq Qarabağ canişini ilə o tərzdə danışmaq olardı?!

Bəlkə də belə başa düşənlər vardı ki, Boris Gevorkovun dövründə Dağlıq Qarabağda müəyyən sakitlik yaranıb. Bəli, üzdə belə bir “əmin-amanlıq” nəzərə çarpırdı. Ancaq necə də aldanırdıq.

1941-1945-ci il Vətən müharibəsi dövründə Azərbaycan kəndlərində müəllim çatışmazlığı yarandığına görə Şuşada pedaqoji kadrlar hazırlayan kurs açılmışdı. Müdavimi olduğum həmin məktəbin direktoru Arsen Akopoviç Xaçaturyan idi. Müəllimlərimizin hamısı azərbaycanlı olduğu halda, onlara Arsen Akopoviç rəhbərlik edirdi. Təcəvvürlərdə inanılmış, sadiq, beynəlmiləl, daha yüksək vəzifələrə layiq şəxs. Sonra o, maarif sahəsində irəli çəkildi, oğlu Mixail də raykom katibliyinə. Dağlıq Qarabağda millətçilik dalğası tüğyan eləyəndə Arsen Akopoviçi tanımaq olmurdu. O, daşnak xislətini dərhal büruzə verirdi. Həmin məqamlarda Arsenə məxfi qonaq gələn fransalı ermənilərin ardı-arası kəsilmirdi.

Mixail Arsenoviç Xaçaturyan fransız müsafirlərinə atasından betər qonaqpərvərlik göstərirdi. Bir dəfə raykomun yerləşdiyi binanın pilləkənlərindən enəndə məsul vəzifədə işləyən T.Süleymanov təəccüblə soruşdu:

– Hara tələsirsən, Mixail Arsenoviç, xeyir ola?

Mixail Xaçaturyan töyşüyə-töyşüyə:

– Öz aramızda qalsın, atamın fransız qonaqları var. Gecə Boris Gevorkov da gəlməlidir. Gərək onlara layiq süfrə...

Bu süfrənin başında nə kimi məkrli söhbətlər gedirdi, onu bir Xaçaturyanlar, bir də ki, Gevorkovla Fransadan təşrif gətirən erməni daşnakları bilirdi.

Bəli. Əslində saman altından yeridilən sudan xəbərsiz idik, çox xəbərsiz!! Bir də ki, sadəlövhcəsinə başa düşdüyümüz bu sakitlik heç də Boris Gevorkovun ədalət naminə dəridən qabıqdan çıxıb, erməni millətçilərini yerində oturtmaq hesabına deyildi. Bu zahiri sakitlik əslində erməni araqızışdıranlarının nazı ilə oynamağımız hesabına başa gəlirdi.

Stepanakertə dəmir yolu çəkilməlidir!!

– Baş üstə!

– Vilayətdə pedaqoji məktəb açılsın!!

– Baş üstə!

– Azərbaycan radiosunda və televiziyasında erməni dilində verilişlərə geniş yer ayrılsın!!

– Baş üstə!

– Əsgəran ayrıca rayon olsun!!

– Baş üstə!

Bu müti başüstələr, güzəştəgetmələr mühitində, “Krunq” mahnısı Balayanların, Silva Kaputikyanların tərəfindən məharətlə improvizasiya olunurdu. Yəqin ki, bu dramatik səhnənin quruluşçularından biri kimi, Boris Gevorkovun “zəhmətini” qeyd etməmək azı insafsızlıq olardı. Lakin bu ssenarinin hazırlanmasında, Boris Gevorkovun xidməti bizim eynəklərimizlə o qədər də sezilmirdi. Onun Əsgəran səddindən o tərəfə dovşana – qaç, tazıya tut – deməsi də nəzərə çarpmırdı. Ancaq riyakarlığın axırı puçdur. Həmin riyakarlığın acı nəticəsini ən çox Gevorkov özü dadmalı oldu...

Gevorkov vəzifədən gedəndə onu kim əvəz etdi? Nisbətən münasib olan partiya-sovet işçiləri dura-dura, vilayət kənd təsərrüfatı istehsalat birliyinin sədri, ən qatı millətçi kimi tanınan Poqosyan Henrix Aramoviç.

Bir dəfə respublika kənd təsərrüfatı texnikası birliyi sədrinin müavini F.Hüseynov yarızarafat, yarıciddi:

– Henrix Aramoviç, – dedi – bu millətçilikdən əl çək. Axı sən Azərbaycanın çörəyini yeyirsən.

– Əqidəmdən dönə bilmərəm. Bizə Yerevan Bakıdan əzizdir...

Belə bir kadr “Krunqun” fədailəri, Gevorkovun məsləhəti, respublika rəhbərliyinin xeyir-duası ilə vilayətin başçısı seçildi. Onun taxta çıxması Dağlıq Qarabağda onsuz da pis olan vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.

Mərkəzi Komitənin katibləri Stepanakertə gedəndə Poqosyan onları vilayət partiya komitəsində yox, Aqrar Sənaye Birliyinin binasında qəbul edirdi...

“Ocaq”ın Stepanakertin səmasında çözələnib, gözləri yaşardan acı tüstüsü, bir az da alovlandı. Bu məşum alov, Dağlıq Qarabağın şəhər və kəndlərində yaşayan azərbaycanlı evlərini yandırıb külə döndərdi. Bu alov Ermənistandakı müsəlman kəndlərini bürüdü. Ermənistanla sərhəd olan Ağdam, Füzuli, Kəlbəcər, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı və Dağlıq Qarabağdakı Azərbaycan, şəhər və kəndləri xarabalıqlara çevrildi. Neçə ildi həmin kəndlərdə bayquşlar ulayır.

“Krunq” və “Oçaq” ətrafında birləşən erməni araqızışdırıcılarının məkrli əməlləri, Sumqayıt hadisələri ilə nəticələndi. Yeri gəlmişkən deyim ki, onda Jeleznovodskda istirahət edirdim. Bu xəbər məni sarsıtdı. Düşündüm ki, olan olmuşdu, keçən keçmişdi. Qaysaq bağlamış yaraları təzədən qaşıyıb-qanatmağın nə mənası var! Vaxtilə erməni-müsəlman qırğınlarına məruz qalanlardan biri, mənim dünyaya göz açdığım bölgədi. Qarabaşlı, Göyqala, Qalaboynu, Köhnə Balahəsənli, Sofulu kəndlərinin indi yeri də bilinmir.

Xatirimə bir rəvayət düşdü. Bağbanın oğlu uzun illər atası ilə dostluq edən ilanla savaşır. İlan oğlanı vuranda əks zərbədən özünün də quyruğu qırılır... Oğul dərdi bağbanın belini əyir. İllər keçəndən sonra bağban arada olan bu kin, küdurəti unudur və ilanı yenidən ünsiyyətə, ülfətə səsləyir. İlan yuvasından çıxır. Bağban ona deyir ki, ey köhnə dost! Mənə olan, sənə də olub! Gəl keçənləri unudaq. Əzəli mehribançılığımızı davam etdirək. İlan isə:

– Səndən ciyərpara dağı, məndən quyruq yarası gedən deyil. Odur ki, day indən sonra bizim dostluğumuz baş tutmaz, – deyib yuvasına çəkilir.

Biz ciyərpara dağlarımızı unutduq. Erməni millətçiləri isə quyruq yarasını unutmurlar ki, unutmurlar.

(Ardı var)

Əli İldırımoğlu

525-ci qəzet.- 2014.- 25 oktyabr.- S.24.